Północna Eurazja i Kuryle
Basen Dwiny, Timan, basen Peczory, Ural i Nizina Zachodniosyberyjska.
Wyżyny i góry wschodniej Syberii i Kamczatka.
Wyspy Kurylskie.
Wyspy Oceanu Arktycznego: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, Wyspy Wschodniosyberyjskie i Wyspa Wrangla.
Warunki naturalne, rasy i języki
Północna Eurazja między Morzem Białym, Kamczatką i Morzem Żółtym. Wyróżnia się zaliczona do Europy część zachodnia od Morza Białego do Uralu z grzbietem Timan i doliną Peczory (peczora w dawnym dialekcie Nieńców oznacza mieszkańca lasu). Nizina Zachodniosyberyjska z wielkimi rzekami Ob (indoeuropejskie hap, tadżyckie ob - woda) i Irtysz (po kazachsku Jertys, Ertis) rozciąga się od Uralu aż do Jeniseju (w języku Ewenków słowo jonessi oznacza wielką wodę). Część wschodnia obejmuje Wyżynę Środkowosyberyjską oraz w większości górskie obszary aż do Czukotki, Morza Ochockiego i Amuru. Najwyższe góry Syberii to Ałtaj ze szczytem Biełucha (4506 m). Na wschodnim krańcu Syberii znajduje się wielki półwysep Kamczatka oraz Wyspy Komandorskie tworzące łańcuch wysp razem z Archipelagiem Kurylskim.
Bogate złoża mineralne od węgla do ropy naftowej, gazu ziemnego, metali szlachetnych i uranu. Na Kamczatce znajdują się liczne aktywne wulkany, często występują trzęsienia ziemi i tsunami. Szczególnym bogactwem Syberii jest kość słoniowa, a właściwie ogromne złoża kości mamutów eksploatowane na skalę przemysłową.
Komunikacja jest niezmiernie utrudniona ze względu na gigantyczne obszary leśne, ogromne błota w zachodniej Syberii oraz pasma górskie na wschodzie. Poza tym większość wielkich rzek płynie na północ ku Oceanowi Arktycznemu, który przez wiele miesięcy w roku jest zamarznięty. Ogromne rzeki grożą powodziami.
Na północy panuje klimat polarny, a w części zachodniej i południowej klimat kontynentalny z niewielką ilością opadów i skrajnymi temperaturami. Zimą zagrożeniem są mrozy, kiedy temperatury spadają do kilkudziesięciu stopni poniżej zera. W rezultacie duża część syberyjskich gleb to wieczna zmarzlina - gleba z lodem, który nie topnieje nawet latem. Latem zaś temperatury na północy wzrastają do ok. 20oC, a na południu przekraczają +30oC.
Najbardziej spektakularnym zjawiskiem obserwowanym na niebie, zwłaszcza w północnej części Syberii, jest zorza polarna. Tajemnicze światła na niebie bywają interpretowane jako dusze zmarłych, zwłaszcza tych, którzy zginęli w sposób okrutny oraz dzieci. Czasem zaś opowiada się o sójce syberyjskiej (Perisoreus infaustus), która podobno ogonem zapala zorzę na niebie.
Syberia to tajga, czyli największe obszary leśne na planecie, największe torfowiska na Nizinie Zachodniosyberyjskiej i ogromne jezioro Bajkał (buriackie Baj-goł, mongolskie Bajgaał-nur, jakuckie Baj-kiel - Bogate Jezioro, a w języku Ewenków jezioro nazywa się Łama) w rowie tektonicznym o głębokości 1620 m - największy na Ziemi zbiornik słodkiej wody. Północną krawędź zajmuje tundra.
Większość z bogatej syberyjskiej flory i fauny nie nadaje się do udomowienia poza reniferem. Natomiast zagrożenie stanowią wilk, ryś, niedźwiedź brunatny, a na północy biały, na wschodzie tygrys i irbis (śnieżna pantera). Bardzo uciążliwe są krwiopijne komary i mniejsze od nich meszki pojawiające się w ogromnych chmurach zdolnych zatkać ludzki nos i oczy. Nieńcy opowiadają, że komary pochodzą z popiołów olbrzyma-ludojada, którego niegdyś zabił i spalił mityczny heros. Dlatego teraz mściwe owady usiłują pożreć ludzi.
Lasy dostarczają drewna i zwierząt futerkowych.
Choroby zakaźne są takie same, jak w Europie i na Wielkim Stepie, między innymi grypa, gruźlica, odra, żółtaczka, cholera, trąd, dżuma.
Dominuje rasa żółta: na zachodzie mieszani laponoidzi, a w części wschodniej typowi mongoloidzi. Na północnym wschodzie nieliczni Eskimosi. Od XV-XVIII w. ekspansja białych, głównie Rosjan, ze wschodniej Europy.
Na północnym wschodzie są używane języki paleoazjatyckie i jenisejskie, potem wyparte przez języki ałtajskie na wschodzie oraz uralskie w zachodniej Syberii. Języki uralskie funkcjonują też wokół Uralu i w północno-wschodniej Europie. Od XVIII w. język rosyjski stopniowo wypiera wszystkie inne.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia drewniane, kościane i kamienne są używane aż do XX w., chociaż metal pojawia się dużo wcześniej. Ogień jest rozniecany przez pocieranie kawałków drewna lub za pomocą iskry powstającej przy uderzaniu kawałków krzemienia. Znana jest proca, u Czukczów bolas, u pasterzy reniferów lasso, ponadto voomer i łuk. Podróżuje się pieszo, na nartach, na saniach ciągniętych przez psy (Eskimosi) lub renifery (Nieńcy), łodziami, na reniferach (Ewenkowie) i konno. Zaawansowana technika zaczyna się w XIX-XX w.
Plemiona koczowniczych myśliwych (jelenie), zbieraczy i rybaków. Na wybrzeżach Czukotki i okolicznych wyspach podstawą utrzymania jest polowanie na foki i wieloryby. Lokalnie są hodowane renifery. Na przykład Nieńcy wiosną wędrują z reniferami na północ w tundrę (mniej komarów), a jesienią wracają do granicy lasów. Dopiero ekspansja Rosji przynosi rolnictwo pługowe i osiadły tryb życia, a w XIX-XX w. uprzemysłowienie. Pali się drewnem, a w XX w. pojawiają się elektrownie węglowe, wodne i jądrowe. Na południu sporadycznie używa się monet z Chin i Azji Środkowej, zwykle traktowanych jako złom metalu.
Rosjanie wprowadzają swoją walutę, czyli rubla.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Na północy w tundrze jada się niemal wyłącznie mięso (co negatywnie odbija się na zdrowiu i długości życia), uzupełniane głównie porostami i jagodami. Istotnym źródłem witamin jest też wypijana świeża krew upolowanych zwierząt oraz niestrawione rośliny znalezione w żołądkach zabitych roślinożerców, na przykład reniferów. Więcej pokarmów roślinnych występuje w strefie tajgi. Rosjanie wprowadzają zboża, głównie pszenicę.
Powszechne jest rybołówstwo w wielkich rzekach. Na przykład Nieńcy latem obozują nad wodą, aby zebrać i uwędzić lub ususzyć jak najwięcej ryb na zimę. Dzięki hodowli reniferów a potem krów znane jest mleko. Stosuje się pieczenie nad ogniem, na kamieniach i w popiele a także smażenie, gotowanie, wędzenie i suszenie mięsa. Zamrożenie w śniegu powoduje macerację mięsa; tak powstała potrawa nazwana przez Rosjan stroganiną (z rosyjskiego strogat - strugać). Jest to surowe, zamrożone mięso odcinane nożem i spożywane na surowo w cienkich, kruchych płatkach. Również w strefie tajgi niedobory witamin uzupełnia się jedząc świeże, surowe mięso, wnętrzności i zawartość żołądków zabitych zwierząt oraz pije ich krew.
Mieszkańcy Syberii jedzą z miseczek i ze wspólnego garnka (jeżeli znają garnki) za pomocą palców, noża lub łyżek. Naczynia są wytwarzane z kamienia, skórzanych worków i drewna, a w niektórych rejonach na południu z gliny. Metalowe naczynia wprowadzają Rosjanie.
Pierwotnymi używkami są wyciągi z roślin i grzybów (na przykład muchomorów) o działaniu halucynogennym. Potem pojawia się herbata przejęta z Chin i alkohol rozpowszechniany głównie przez Rosjan. Europejczycy w XVII-XVIII w. wprowadzają tytoń, a w XX w. upowszechniają się narkotyki importowane z całej Azji i z Europy.
Odzież skórzana, przystosowana do zimnego klimatu mało różni się między płciami. Składa się ze spodni, kaftana i butów, zimą filcowych walonek, długiego płaszcza (kożuch ze skóry noszony włosem do wewnątrz).
Zimą na głowę nasuwa się kaptur przyszyty do kaftana lub zakłada czapkę, a rękawice chronią dłonie. Mężczyźni noszą pasy z przyczepionym nożem, a na plecach zwykle łuk. Latem ubrania są lżejsze lub chodzi się niemal nago.
W namiotach i ziemiankach zazwyczaj zdejmuje się większość odzieży, aby pozwolić skórze oddychać.
Częsty tatuaż i amulety. Kobiety noszą naszyjniki i inne ozdoby. Z czasem pojawiają się tkaniny importowane z Chin i przywożone przez Rosjan. Włosy mężczyzn są zwykle krótkie i związane z tyłu głowy, a u kobiety dłuższe, czasem plecione w warkoczyki. Za piękne są uznawane kobiety grube i silne, a u mężczyzn cenione są siła i sprawność wyrażające się szerokością ramion.
Mycie wodą a na dalekiej północy zeskrobywanie brudu ze skóry za pomocą kościanego noża. Podcieranie liśćmi, mchem, śniegiem, ale też piaskiem. Z Chin i Azji Środkowej docierają mydła, olejki do nacierania skóry i pachnidła. Od XIX/XX w. najbogatsi mieszkańcy Syberii wzorem Zachodu stosują mydła i detergenty.
W tajdze latem dominują skórzane namioty (u Nieńców stożkowate, na brzozowych drągach) lub szałasy z gałęzi i trawy. Palenisko znajduje się na środku, a dym uchodzi przez otwór w dachu. Dym wypełniający wnętrze ma też odpędzać dokuczliwe komary i meszki stanowiące plagę Syberii. Zimą ludzie przenoszą się w cieplejsze rejony do namiotów o podwójnej ścianie (Nieńcy), namiotów z wojłoku lub do domków z drewna i gliny, zwykle częściowo wkopanych w ziemię (ziemianki). U Jakutów w zimowych domach znajduje się przy ścianie ziemna ława do spania. Śpią na skórach. Małe dzieci mają wiszące kołyski. Jakuci, Buriaci i inne ludy stosują komin - szeroką rurę do wyprowadzania dymu z centralnego paleniska na zewnątrz. W tundrze zimowe domki Eskimosów mogą być z kamienia lub ze śniegu. Wewnętrzne wyposażenie to głównie skóry do siedzenia i spania, paleniska, gdzie płonie ogień i parę drobniejszych przedmiotów.
Od XVII w. powstaje coraz więcej domów drewnianych typowych dla Rosji, a w XX w. rozpowszechnia się budownictwo w stylu europejskim.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Rzeźba drewniana, kościana i kamienna. Ozdobne ubrania mogą być wyszywane (po wprowadzeniu kolorowych nici przez Rosjan). Bardzo prosta, oparta na dwóch do pięciu dźwiękach, muzyka przy bardzo skromnej liczbie instrumentów. Głównym elementem muzyki jest rytm wybijany na bębnie (czasem wprowadzający tancerzy w trans). Od XIX w. rozwój muzyki pochodzącej z Europy. Literatura ustna do wprowadzenia pisma przez Rosjan w XX w., przy czym teksty w językach narodowych zapisuje się za pomocą rosyjskiego alfabetu.
Początkowo sport jest formą treningu myśliwych i wojowników oraz ofiarą dla sił nadnaturalnych. Od XX w. rozwijają się sporty przejęte z Europy.
Nauka nie istnieje jako odrębna dziedzina aż do przybycia białych. Według powszechnych wyobrażeń Ziemia jest płaska z niebem rozciągniętym jak namiot powyżej (szczyt umiejscawiany czasem w Pasie Oriona) oraz piekłem pod ziemią. Horyzont geograficzny jest zazwyczaj ograniczony do kilkuset kilometrów, ale większość ludów Syberii wie o istnieniu oceanów i miewa choćby sporadyczne kontakty z zaawansowanymi kulturami Wielkiego Stepu, Azji Wschodniej i Europy. Świat jest wyjaśniany poprzez mity: na przykład stworzenie świata przez kruka (Czukcze), przez boga Ülgüna (Ałtaj) lub wyłowienie ziemi z praoceanu. Czas jest zwykle rozumiany liniowo.
Od XVIII-XIX w. trwa rozwój nauki i szkolnictwa przyniesionych przez Rosjan.
Pierwotnie mieszkańcy Syberii wyznają szamanizm, totemizm i kult przodków. Szaman ma niezwykłe moce i potrafi podróżować do świata duchów na bębnie i grzechotce lub jeleniu. Lokalnie bywają czczone szczególnie ważne zwierzęta jak niedźwiedź. Na wybrzeżach Czukotki plemiona Eskimosów żyjące z wielorybnictwa otaczają kultem wieloryby. Z Mongolii, Tybetu i Azji Środkowej przenika buddyzm (lamaizm), z Azji Środkowej dociera islam, a w XVII-XIX w. Rosja szerzy prawosławie.
Większość plemion wierzy w reinkarnację (na przykład Czukcze), a czasem (jak na Ałtaju) w kilka rodzajów dusz (burchanów) w żywych istotach. Buriaci zaś opowiadają o ożywionych przez demona szutger zwłokach zwanych bong (analogia do zombie).
Wiele syberyjskich ludów wierzy, że duchy zmarłych mogą trafić do podziemnej krainy, której strzegą demony, lub rządzą nimi określone bóstwa jak na przykład bóg zła Erlik u Saamów lub żeńskie bóstwo o tym samym imieniu występujące we wschodniej Syberii. Ałtajowie opowiadają, że bóg Ülgün zauważył niegdyś kawał błota o dziwnym kształcie unoszący się na powierzchni oceanu i tchnął w niego duszę tworząc w ten sposób pierwszego człowieka, którego nazwał Erlikiem. Wkrótce jednak Erlik okazał się zły i złośliwy; odtąd jego potomkowie, czyli ludzie noszą w sobie pierwiastek zła.
Powszechna jest wiara w kosmiczne drzewo (czasem jako szkielet kosmicznego namiotu) - centrum świata.
Czczona jest Bogini-Matka jak na przykład ugryjska Kaltesz-Anki, córka najwyższego boga Numi-Turum lub jakucka Ajysyt. Popularny jest też kult wielkiego ducha lub boga, pana życia i śmierci (na przykład ewenkijski Buga), Słońca (czasem symbolizowanego przez jelenia), kruka i niektórych drzew oraz rozmaitych bogów. Na przykład buriacki mit (uliger) opowiada o bogu Sambole, który niegdyś wysłał ptaka Angatę na dno praoceanu po grudkę ziemi, z której zrobił pierwszy ląd i dwoje ludzi. Pies miał strzec ludzi, kiedy Samboł w niebie szukał dla nich dusz. Pozwolił jednak, aby zły bóg Szichtir zbrukał ludzką sierść: dlatego Samboł pozbawił człowieka futra, a psa uczynił strachliwym sługą ludzi.
Mity często mają wyjaśniać zjawiska, które ludzie obserwują w swoim otoczeniu. Na przykład u Kamczadali bóstwo Tuila jeździ pod ziemią saniami ciągniętymi przez olbrzymiego psa Kozei. Kiedy zaprzęg staje i pies się otrząsa, na Kamczatce jest odczuwane trzęsienie ziemi.
Zgodnie z szamanistyczną wizją świata zwierzęta są traktowane jako równorzędni partnerzy ludzi. Na przykład węże (symbole sił ziemi i powodzenia) często pojawiają się w mitach w roli kochanków kobiet. Liczne duchy występują w zorzy polarnej (często uznawanej za wyraz gniewu duchów), gwiazdach i zwierzętach. Niedźwiedź jest czczony jako uosobienie magicznych mocy, a jego zabicie stanowi powód dumy myśliwego i okazję do wielkiego święta. W całej północnej Syberii znane są legendy o wielkim włochatym zwierzęciu, które mieszka pod ziemią i czasem można znaleźć jego zwłoki (mamut). Liczne opowieści mówią o fantastycznych istotach; na przykład u Ewenków znane są straszne, bezkształtne odni i żelazne ptaki ziejące ogniem zwane agdy. Natomiast wschodniosyberyjskie plemiona Nanaj nazywają te ptaki Kori, a ich wizerunków używają jako amulety.
Częstym bohaterem opowieści jest duży, włochaty małpolud (wspomina o nim między innymi Przewalski w roku 1884) występujący pod różnymi nazwami, jak na przykład div, który jest zarazem złym demonem, lub ołus.
Ofiary (małe drewniane rzeźby u Nieńców i kolorowe gałganki wieszane na gałęziach lub sznurach) są składane rzekom oraz w szczególnych miejscach, gdzie stoją domki dla duchów i pionowe, czasem rzeźbione słupy z czaszkami zabitych zwierząt.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy z dominującą pozycją najstarszych, najbardziej doświadczonych osób i najbogatszych w plemieniu lub osadzie rodów. W różnych plemionach funkcjonuje patriarchat i rzadziej matriarchat. Bardzo często występuje matrylinearyzm. Małżeństwa są monogamiczne lub poligyniczne. Regulacja narodzin, jeśli występuje, polega na aborcji lub zabójstwie noworodków (zwykle z powodu trudności z wyżywieniem). Od XVII w. dominują obyczaje rosyjskie.
Początkowo panuje system plemienny. Po najeździe Mongołów na Syberii istnieją lokalne chanaty, a od XVII-XVIII w. Syberia, Kamczatka i Kuryle są częścią Rosji.
Obyczaje, rytuały i święta
Powitania przez skłonienie głowy, dotknięcie się dłonią, potarcie nosami (Saamowie), wymianę podarunków lub wspólny posiłek. W rejonie Cieśniny Beringa Eskimosi witają gościa przez objęcie go, potarcie nosem jego nosa i rozsmarowanie własnej śliny na jego twarzy (rodzaj namaszczenia).
Typowe święta z życia osobistego, narodziny, inicjacja, małżeństwo i śmierć, są celebrowane zabawą, ucztą, grami i sportem oraz składaniem określonych ofiar.
Dorocznym wydarzeniem w społeczeństwach syberyjskich jest początek wiosny i nowego roku celebrowany jako dzień Słońca, ognia i życia, często symbolizowany przez jelenia. Oprócz początku cyklu rocznego istotne są dni, kiedy renifery zaczynają wędrówkę, do rzek wpływają ryby lub pojawiają się inne zwierzęta stanowiące podstawę życia określonego społeczeństwa. W plemionach rolniczych (na przykład Jakuci) świętuje się początek uprawy ziemi na wiosnę. Zwykle wiosną odbywa się też inicjacja: młodzi ludzie, zwłaszcza chłopcy, muszą przejść określone próby, poznać tradycje swego plemienia i otrzymać znak ich przynależności do społeczeństwa ludzi dorosłych. Próby te polegają często na bolesnym okaleczaniu, tatuowaniu, próbie siły i odporności. Poszczególne rody lub plemiona celebrują też dni poświęcone ich totemicznym zwierzętom (na przykład niedźwiedź, wilk, kruk).
Rytuały ku czci wielkiego Ducha, pana życia i śmierci, mogą wiązać się z rysowaniem twarzy ducha podobnej do czaszki (siedlisko mocy). Wizerunek składa się z dwóch oczu i ust tworzonych przez kółka lub spirale (symbole nieskończoności, cyklu życiowego i losu). W zachodniej Syberii jest czczony duch kanibal, a jego czciciele muszą co pewien czas dokonać rytualnego kanibalizmu (na przykład Nieńcy). Podczas świąt odbywają się zazwyczaj uczty, tańce i śpiewy, a czasem zawody sportowe. Niektóre rytuały (na przykład zakończenie inicjacji) muszą być wykonane w świętych miejscach, koncentrujących magiczne moce i oznaczonych na przykład przez krąg kamieni. Święte miejsce to między innymi szczyty Ałtaju oraz wyspa Olchon na Bajkale, gdzie podobno zszedł na ziemię pierwszy szaman.
Znane są liczne rytuały lecznicze. Na przykład u Buriatów szaman wyprowadza ducha choroby z ciała wzdłuż strzały i naciągniętej nici (linia prosta jako droga duchów), przywiązanej do kołka, który symbolizuje centrum kosmosu oraz łącznik (kosmiczne drzewo) między światem podziemnym, ziemią i niebem.
Zmarłych grzebie się w ziemi: u części Ugrów przykrytych łodziami lub pod łodziami wbitymi pionowo w ziemię. Rzadziej zwłoki umieszcza się na poziomych drewnianych rusztowaniach nad ziemią, gdzie ulegają rozkładowi (Ewenkowie). U kilku ludów zmarły ubrany jak za życia jest pozostawiany w lesie w pozycji siedzącej pod drzewem (na przykład Nieńcy). Rzadką formą pochówku jest spalenie. Powszechnie występuje żałobne zawodzenie płaczek i składanie ofiar, na przykład u Jakutów i Ostiaków wodzowie są grzebani wraz z końmi.
Przodkowie są czczeni w miejscach symbolicznego pochówku, gdzie pionowe, rzeźbione słupy symbolizują zmarłych.
W niektórych plemionach (na przykład u Jakutów) starzy, niezdolni do pracy ludzie są zabijani, a dokonują tego dzieci na prośbę rodziców, którzy nie chcą być ciężarem dla rodziny. Po trzech dniach świętowania i uczty starzec jest wyprowadzany do lasu i tam żywcem zakopywany.
Od XVIII w. dominują obyczaje rosyjskie i prawosławie, choć przenikają się z nimi miejscowe tradycje szamańskie.