← Anglia i Wielka BrytaniaSłowianie →

Burgundia i Francja

• Do 443 r. - Gundowech organizuje nowe państwo Burgundów przesiedlonych znad Renu nad górny Rodan w granice posiadłości rzymskich. W 443 r. Burgundowie zdobywają Genewę, a w 451 r. cesarz nadaje im ziemie na zachodnich stokach Alp (późniejsza Górna Burgundia).

• Od 457 r. - Burgundzką stolicą jest Lugdunum (od celtyckiego boga Luga) późniejszy Lyon. Granice burgundzkiego państwa wyznaczają środkowa Loara, górny Ren, stoki Alp i dolny Rodan.

• 473 - 480 r. - Chilperyk I rządzi Burgundami.

Postępuje romanizacja Burgundów. Pod koniec V i na przełomie V/VI w. politykę stapiania Burgundów z ludnością rzymską kontynuują synowie Gundowecha Gundobad i Chilperyk II.

Większość Burgundów wyznaje arianizm, a część katolicyzm.

• 516 - 523 r. - W Burgundii panuje król Sigismund (św. Zygmunt, syn Zygfryda). Przechodzi na katolicyzm.

• 534 r. - Upadek królestwa Burgundów (ostatni król Godomar panuje w latach 523-534) podbitego przez Franków.

Burgundią z centrum w Orleanie rządzi odtąd linia merowińskich władców, którzy dość szybko zyskują pewną autonomię jako lokalna dynastia królów zapoczątkowana przez Guntrama I (561-593, syn Chlotara I). Następni Merowingowie na tronie Burgundii to Childebert II (593-595) z Austrazji, Teodoryk II (595-613, syn Childeberta II) i Sigibert II (613, syn Teodoryka II).

W następnych latach Burgundia jest rządzona przez władców innych części państwa Merowingów: Chlodwiga II (639-657, syn Dagoberta I z Austrazji) z Neustrii, Chlotara III (657-673, syn Chlodwiga II), Childeryka II (673-675, syn Chlodwiga II) i Teodoryka III (676-690, syn Chlodwiga II). Chilperyk II (syn Childeryka II) utrzymuje władzę nad Burgundią do 721 r.

• 709 r. - Legenda głosi, że św. Aubert biskup Avranches, ma widzenie Michała Archanioła, który każe mu zbudować kościół na skalistej wysepce zwanej Mont Tombe (Góra Grobowa) na Kanale La Manche.

Wcześniej było to celtyckie miejsce kultu solarnego boga Belena, otoczone lasem Scissy. Podnoszący się poziom morza stopniowo odciął górę od brzegu i w początkach IX wieku jest ona wysepką dostępną jedynie podczas odpływu (poziom wody podczas odpływu i przypływu może zmieniać się nawet o 15 m). Od IV wieku w połowie wysokości wzgórza istnieje kaplica św. Szczepana, a potem jeszcze kaplica św. Synforiana.

Kiedy biskup Aubert nie wykonuje rozkazu archanioła, ten wypala palcem dziurę w jego głowie (dziurawa czaszka jest potem przechowywana w katedrze w Avranches), co ostatecznie przekonuje duchownego. Tak powstaje kościół, a potem benedyktyńskie opactwo Mont Saint Michel. Od początku ma charakter obronny, a po przyłączeniu półwyspu Cotentin do księstwa Normandii w 933 r. zyskuje znaczenie wręcz strategiczne, ponieważ opactwo znajduje się na granicy z księstwem Bretanii. U stóp opactwa powstaje miasteczko, które w czasie wojny stuletniej zostaje opasane murami obronnymi podczas przypływu stojącymi na linii wody.

• 741 - 751 r. - Karolingowie przejmują władzę po obaleniu Merowingów.

• IX - XI w. - Mimo politycznych zmian uprawa winnej latorośli i wyrób wina zachowują się w zachodniej Frankonii. Częściowo wiąże się to z chrześcijańskim kultem stosującym wino podczas mszy. Pod koniec tego okresu mnisi zaczynają destylację wina w zawierający więcej alkoholu koniak zwany po łacinie aqua vitae (woda życia), a stosowany jako lek i używka.

• 843 r. - Traktat z Verdun kończy istnienie Państwa Franków.

Lotar zachowuje tytuł cesarza, rządzi Italią, Lotaryngią i Dolną Burgundią - długim pasem ziemi pomiędzy Renem oraz rzekami Mozą, Sekwaną i Rodanem aż do Fryzji. Na wschód od Renu powstaje Królestwo Wschodniofrankońskie należące do Ludwika Niemieckiego.

Na zachód od państwa Lotara znajduje się odrębne, zamieszkane głównie przez ludność romańską, Królestwo Zachodniofrankońskie pod rządami Karola II Łysego.

• 845 r. - Wikingowie pod wodzą Ragnara Lodbroka zdobywają i plądrują Paryż.

Karol II Łysy podejmuje więc akcję umacniania państwa, buduje zamki, a w Paryżu każe budować obronne mosty (pierwszy to Pont De l’Arche z 862 r.), które faktycznie okażą się skuteczną zaporą dla łodzi wikingów (na przykład w roku 885 najazd 700 łodzi na Paryż zostanie zatrzymany przez czteromiesięczne oblężenie Pont De l’Arche).

• Ok. 850 r. - Fredelon zostaje panem Tuluzy (Toulouse) i zakłada dynastię Rouergue rządzącą tu do 1249 r.

• 855 r. - Po śmierci Lotara I jego synowie dzielą państwo.

W zależnej od Królestwa Wschodniofrankońskiego Górnej Burgundii (Alpy na wschód od Saony w rejonie Jeziora Genewskiego) rządzi Lotar II (do 869 r.), a po nim następni Karolingowie aż do roku 887. Stolicą państwa jest Genewa.

Na zachód od Saony do górnego biegu Loary kształtuje się Księstwo Burgundii (Duché de Bourgogne) podległe Francji, a pierwszym jego władcą zostaje Hubert (rządzi do 864 r.).

Niedługo potem Francja zajmuje niewielki obszar Górnej Burgundii na wschód od Saony i tworzy tam Hrabstwo Burgundii (Comté dr Bourgogne, 867) z centrum w Besançon.

W niezależnej Dolnej Burgundii zdominowanej przez ludność romańską (nad Rodanem i Saoną) panuje Karol II (855-863) z dynastii Karolingów, a jego potomkowie utrzymają dolnoburgundzki tron do roku 879.

• 864 r. - Zachodniofrankoński król Karol II Łysy wydaje Edykt z Pristes powołujący do życia mennicę w Paryżu zwaną potem Monnaie de Paris. Jako państwowa (francuska) mennica będzie działała jeszcze w XXI w.

• 875 r. - Karol II Łysy ogłasza się cesarzem i próbuje odbudować państwo Franków, lecz bez sukcesu.

• Od 877 r. - Dynastia karolińska we Francji stabilizuje swoją władzę: Ludwik II Jąkała (877-879, syn i następca Karola II), Ludwik III (879-882, syn Jąkały), Karloman (879-884, syn Jąkały).

• 879 r. - Boso (mąż Irmingardy, córki Ludwika II z Italii) przejmuje władzę nad królestwem Dolnej Burgundii zamieszkanej przez ludność romańską z ośrodkami w Arles, Marsylii i Lyonie. Rządzący do roku 887 Boso jest pierwszym królem z dolnoburgundzkiej dynastii, którą reprezentują później Ludwik III Ślepy (887-928) i Hugo (928-933).

• 885 - 886 r. - Kolejny najazd Normanów na Francję. Hrabia Paryża Odo broni miasto przed splądrowaniem, ale Normanowie powtarzają napaści, stopniowo podkopując gospodarkę państwa.

• 887 r. - Karol Gruby, syn Ludwika Niemieckiego, opanowuje Zachodnią Frankonię, chwilowo jednocząc rozbite państwo, lecz po jego detronizacji i śmierci (888) utrwala się odrębność Królestwa Zachodniofrankońskiego, czyli Francji. Francją rządzi Odo (888-898), syn Roberta Mocnego z Neustrii, spoza dynastii Karolingów. Po nim panuje Karol (Charles) III Prosty (898-923) z dynastii Karolingów oraz Robert I (922-923) i Raul Burgundzki (923-936) z dynastii Robertyngów. Koniec Karolingów przypada na panowanie Ludwika IV (936-954, syn Karola III), Lotara (954-986, syn Ludwika IV) i jego syna Ludwika V Gnuśnego (koregent od 979 r., samodzielnie rządzi w latach 986-987).

• 888 r. - Rudolf I (panuje do 912 r.), praprawnuk Welfa, zakłada odrębne królestwo Górnej Burgundii (Genewa, Bazylea), dotąd rządzonej przez Karolingów jako część Lotaryngii i Królestwa Wschodniofrankońskiego.

• 888 - 921 r. - Ryszard Sędzia panuje we francuskim Księstwie Burgundii (między Saoną i Loarą). Jego ród (dynastia Autun) będzie rządził księstwem do 956 r., kiedy władzę przejmie Otto (956-965), wnuk króla Francji Roberta I.

• 898 - 918 r. - Wilhelm I Pobożny jest pierwszym księciem Akwitanii (między Loarą, Dordogne i Zatoką Biskajską). Księstwo Akwitanii utrzyma swoją odrębność do XII w.

• X w. - Francja jest najludniejszym krajem zachodniej Europy, mając ponad 7 milionów mieszkańców. Wiąże się z tym planowa akcja karczowania lasów (od połowy stulecia), aby zdobyć tereny pod uprawę.

• 909 - 942 r. - Fulko I Rudy jako hrabia Angers rządzi Anjou (Andegawenią) nad dolną Loarą. Rozpoczyna dynastię andegaweńską (Anjou), która utrzyma samodzielność do końca XII w.

• 911 r. - Na mocy Traktatu z Saint-Clair-Sur-Epte król Karol III Prosty nadaje normańskiemu wodzowi Rollonowi (Rollo, Rolf, Hrolfr) lenne księstwo nad Kanałem La Manche blisko ujścia Sekwany, aby skandynawscy wojownicy przestali atakować Francję, a zaczęli bronić wodnej drogi do Paryża. Tak powstaje Normandia jako dowód zneutralizowania groźnej potęgi wikingów. Rollon przyjmuje chrzest (jedyny sukces papieża Anastazego III) i zakłada dynastię rządzącą Normandią. Jego następcami będą Wilhelm I (925-942, syn Rollona) i Ryszard I (942-996, syn Wilhelma I). Normanowie osiedleni w księstwie stanowią mniejszość, więc szybko wtapiają się w miejscową ludność i przejmują język francuski.

• 933 r. - Król Górnej Burgundii Rudolf II (912-937) z dynastii Welfów łączy obie Burgundie, Górną i Dolną, w jedną monarchię o nazwie Arelat, gdzie dominuje ludność romańska, kulturowo bliska Francji. Na południu (na wschód od ujścia Rodanu) powstaje Hrabstwo Prowansji.

Poza granicami Arelatu pozostaje podległe Francji Księstwo Burgundii z centrum w Autun.

• 937 - 952 r. - Panuje Alan I Krzywobrody.

Odbiera Nantes Normanom (937) i zostaje pierwszym księciem Bretanii.

• Ok. 950 r. - Robert de Vermandois zostaje hrabią Troyes. Jego potomkowie będą tu rządzić do 1314 r.

• 987 r. - Bezpotomna śmierć króla Ludwika V Gnuśnego kończy francuską gałąź Karolingów. Arystokraci wybierają na króla Hugona Kapeta (987-996), wnuka Roberta I, który zaczyna dynastię Kapetyngów

• 994 r. - W Akwitanii umiera ok. 40 tysięcy osób po zatruciu sporyszem znajdującym się w zbożu. Zatrucie sporyszem jest w Europie nazywane ogniem św. Antoniego, ponieważ ofiary cierpią z powodu przerażających halucynacji.

• 996 - 1108 r. - Kapetyngowie (Robert II Pobożny 996-1031, Henryk I 1031-1060 i Filip I) umacniają odrębność Francji, lecz nie potrafią wewnętrznie skonsolidować państwa podzielonego na terytoria wasalne.

Tylko małe domeny królewskie wokół Paryża i Orleanu należą bezpośrednio do dynastii. Sprzyja to wzrostowi znaczenia Kościoła zdobywającego wpływy w poszczególnych prowincjach.

Herbem królów z dynastii Kapetyngów i godłem całego państwa jest stylizowana lilia, symbol czystości, macierzyństwa i Matki Boskiej (kult maryjny).

• 997 r. - W Normandii za panowania księcia Ryszarda II (996-1026), syna Ryszarda I, wybucha antyfeudalne powstanie chłopów, stłumione po ciężkich walkach

• 1000 r.- W Château de Goulaine w Dolinie Loary powstaje winnica, która będzie działać przez ponad tysiąc lat.

• Od XI w. - Francuskie sery zdobywają europejską sławę. Według legendy pewien pasterz zostawił krowi ser w jaskini, a kiedy go przypadkiem odnalazł, ser był zielonkawy i bardzo smaczny. Odtąd mnisi prowadzą produkcję pleśniowego sera roqefort w podziemiach, używając pleśniaka Penicilium roqueforti.

Inne sery tej grupy będą wyrabiane w Italii (ser gorgonzola), Anglii (stilton) i Danii, a w XIX w. także w Normandii (camembert). Obok serów roquefort istnieje kilkaset innych we Francji i krajach sąsiednich (gouda i edam w Holandii, limburg we Flamandii, cheddar w Anglii).

• XI w. - W Prowansji i Langwedocji na południu Francji rozwija się ruch katarów. Katarscy misjonarze chodzą parami i uczą o prymacie ducha nad materią (dualizm). Głoszą dobro i tolerancję religijną, odrzucają rzymskiego papieża, czczą Jana Chrzciciela i Marię Magdalenę jako żonę Jezusa, która według legendy przybyła do Prowansji i tu umarła.

• Od XI - XIII w. - Rycerze europejscy tworzą stowarzyszenia na wzór zakonów. Noszą znaki (godła) wskazujące na ich przynależność do danego stowarzyszenia - jest to początek przyszłych orderów i odznaczeń (XVII-XX w.).

• 1011 r. - Arcybiskup miasta Vienne otrzymuje Hrabstwo Vienne od króla Burgundii Rudolfa III (panuje w latach 993-1032). Niedługo potem biskup dzieli otrzymane ziemie między swoich dwóch bratanków. W ten sposób powstają dwa hrabstwa, które staną się w przyszłości Delfinatem (część południowa) i Sabaudią (część północna, księstwo od roku 1416).

• 1024 r. - Powstanie chłopów w Bretanii za rządów Alana III (1008-1040).

• 1027 - 1035 r. - W Normandii rządzi znany z okrucieństwa książę Robert Diabeł (zwany też Wspaniałym) syn Ryszarda II.

Dla zdobycia władzy zamordował swojego brata Ryszarda III (panował w latach 1026-1027). Po śmierci Roberta władzę nad Normandią (panuje do 1087 r.) przejmuje jego syn Wilhelm, który przejdzie do historii z przydomkiem Zdobywca.

• 1032 r. - Śmierć króla Rudolfa III oznacza koniec dynastii Welfów na tronie Burgundii i krótkie panowanie Konrada II (1033-1039) z dynastii salickiej zależnej od Niemiec. W Burgundii wybucha bunt przeciw Konradowi stłumiony dopiero w 1034 r. dzięki pomocy Francji.

Konrad co prawda koronował się na króla Burgundii, ale już w roku 1038 cesarz polecił koronować swojego syna Henryka. Królestwo Burgundii ze stolicą w Genewie zostaje więc włączone do Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Ostatnim oficjalnie koronowanym królem Burgundii będzie cesarz Karol IV Luksemburski, lecz każdy kolejny cesarz będzie zarazem tytularnym królem Burgundii aż do likwidacji Rzeszy Niemieckiej w roku 1806. Za symboliczny koniec Królestwa Burgundii historycy uznają rok 1378, kiedy Karol IV Luksemburski zarządzanie Burgundią przekazuje w ręce Karola Walezjusza, następcy francuskiego tronu.

Genewa zachowuje status hrabstwa, ale w rzeczywistości rządzą nią miejscowi biskupi.

W podlegającym Francji Księstwie Burgundii do 1361 r. rządzi boczna linia Kapetyngów zapoczątkowana przez Roberta I (panuje do 1076 r.), syna króla Francji Roberta II.

• 1035 r. - Bunt chłopów we Flandrii spowodowany przez głód.

• 1066 r. - Książę Normandii Wilhelm zdobywa Anglię. Odtąd Anglia rządzona przez potomków Wilhelma traktuje Normandię jako należne jej terytorium, co wzbudza zrozumiałe oburzenie Francji.

• 1079 - 1142 r. - Pierre Abelard (Abelard - Szlachetna Stałość w językach germańskich). Filozof znany z miłości do swej uczennicy Heloizy (z tego powodu wykastrowany i więziony w klasztorze). W chwili śmierci podobno wypowiedział słynne słowa: „nie wiem”.

• 1080 r. - Św. Hugon (germańskie hugu - rozum, talent, 1053-1132) zostaje biskupem Grenoble: słynie z dobrego administrowania diecezją, a miasto rozkwita.

W pobliskim Grand Chartreuse w 1084 r. św. Bruno zakłada zakon kartuzów (nazwa od klasztoru), słynący z surowej reguły i modlitwy (rodzaj ofiary) w intencji całego świata.

• 1093 - 1125 r. - Hugo de Blois (w szóstym pokoleniu potomek Liutgardy, siostry Roberta de Vermandois) zostaje hrabią Szampanii wydzielonej z Hrabstwa Troyes. Szampania utrzyma odrębność do 1314 r.

• 1098 r. - Robert z Molesme, niezadowolony z rozluźnienia dyscypliny u benedyktynów, zakłada zakon cystersów. Za sprawą Bernarda z Clairvaux (1115-1153), którego uczeń został papieżem jako Eugeniusz III, zakon będzie najbogatszy w Europie. Tworzy sieć wielkich latyfundiów (w XIII w. ma 742 opactwa w całej Europie), zakłada rycerski zakon templariuszy i wspiera papieską politykę zmierzającą do podporządkowania świata Kościołowi katolickiemu.

• XII w. - Powstają świeckie pieśni trubadurów, a jednym z najsłynniejszych ich twórców jest Wilhelm IX, książę Akwitanii.

• XII - XIII w. - Trąd, ponoć przywleczony przez krzyżowców z Bliskiego Wschodu, staje się plagą Francji i Europy.

• 1108 - 1137 r. - Król Francji Ludwik VI Gruby, syn Filipa I. Popiera mieszczan. Swego syna Ludwika VII (1137-1180) żeni z księżniczką Eleonorą (rządzi 1137-1204), córką Wilhelma X, władcy Akwitanii (1126-1137).

Jednak Ludwik VII rozwiedzie się potem z Eleonorą, która w 1152 r. wyjdzie za królewskiego wasala Henryka Anjou (1151-1189, syn Gotfryda V Pięknego Plantageneta). Kiedy zaś Henryk zostaje królem Anglii jako Henryk II (1154), Anjou wchodzi w unię z Anglią. Jest to jedno z pierwszych wydarzeń, które doprowadzą w końcu do wybuchu wojny stuletniej, ponieważ Henryk Anjou jest wasalem Francji jako książę Anjou, a zarazem niezależnym królem Anglii.

• 1112 - 1131 r. - Rajmund Berengar I, hrabia Barcelony, zakłada dynastię, która będzie rządziła Prowansją do 1481 r.

• 1129 r. - Fulko V oddaje Anjou synowi Gotfrydowi V Pięknemu (pierwszy Plantagenet) i rusza do Jerozolimy.

• 1131 r. - Król Francji wydaje zakaz wypuszczania zwierząt hodowlanych na ulice Paryża. Dotychczas zwierzęta domowe swobodnie włóczyły się po stolicy. Kiedy jednak syn króla zginął spadając z konia, który potknął się o świnię, monarcha postanowił wprowadzić nowe prawo, które odróżni miasto od wsi.

• 1136 r. - W klasztorze w Saint-Denis rusza budowa gotyckiej bazyliki, która stanie się wzorcem dla gotyku w całej Europie.

• Od 1138 r. - W Paryżu działa giełda kupiecka, gdzie handluje się towarami i papierami wartościowymi.

• 1158 r. - Bretania za Conana IV (1155-1166) zostaje podporządkowana królowi Anglii Henrykowi II, który panuje też nad Normandią, Anjou, Akwitanią i hrabstwem Armagnac (na południe od Garonny). Królowie Anglii na tych obszarach nie są jednak samodzielni, lecz występują jako wasale królów Francji.

• 1180 - 1223 r. - Filip II August (syn Ludwika VII koronowany w 1179 r.) przyjmuje tytuł króla Francji a nie Franków. Odbiera angielskim Plantagenetom Bretanię (1202), Normandię (1204), Anjou (1206) i Maine (1206, wokół Le Mans). W roku 1190 zwołuje radę królewską z udziałem mieszczan, co zapowiada monarchię stanową. Otacza Paryż potężnym murem.

• 1194 r. - Wielki pożar niszczy miasto Chartres i rozpoczętą w roku 1145 budowę katedry. Świątynia miała służyć jako miejsce przechowywania rzekomej sukni Marii, jednej z najświętszych relikwii we Francji. Cenną suknię ofiarował miastu Karol II Łysy w roku 876 i od tego czasu Chartres bogaci się głównie na pielgrzymach. Podczas pożaru tkanina zostaje niestety zniszczona, a to oznacza odpływ pielgrzymów i brak dochodów dla Chartres. Miasto staje więc w obliczu finansowej zapaści. Na szczęście po kilku dniach biskup ogłasza, że suknia w cudowny sposób ocalała w podziemiach kościoła, gdzie rzekomo zabrali ją duchowni, kryjąc się przed płomieniami. Chociaż trudno uwierzyć w tę wersję wydarzeń, lud ją akceptuje i mniemany cud staje się punktem wyjścia dla odbudowy katedry. Biskup zbiera pieniądze od wiernych, sprzedaje odpusty i otrzymuje dużą sumę od miejscowej księżnej, która przegrała sądowy proces z klerem. Za te pieniądze w ciągu kilkudziesięciu lat powstaje najpiękniejsza na świecie gotycka katedra, a zarazem cel pielgrzymek z całej Europy.

• Ok. 1200 r. - Powstaje uniwersytet w Paryżu (Sorbona). Następne uczelnie zostaną założone w Tuluzie (1229), Montpellier (1230), Orleanie (1309) i Grenoble (1339).

• 1200 r. - Za rozwód Filipa II Augusta i prowadzenie samodzielnej polityki Francja zostaje obłożona papieską klątwą, lecz nie osłabi to pozycji króla.

• XIII w. - W Paryżu liczącym 300 tysięcy mieszkańców brakuje wody, więc mnisi budują kanały wykorzystując podziemne źródło. W tym czasie zaczynają powstawać pierwsze wiercone studnie głębinowe w prowincji Artois zwane artezyjskimi. Studnie to naturalne fontanny, wykorzystujące nieckowate ukształtowanie wodonośnych warstw skalnych.

• 1209 - 1229 r. - Krucjata przeciw katarom, albigensom i waldensom na południu Francji.

Ruchy te odrzucają bogactwo kleru, polityczną władzę Kościoła i przemoc jako sprzeczne z Ewangeliami. Wspiera ich hrabia Tuluzy Rajmund VI (1194-1222), chcąc stworzyć w pełni niezależne państwo. Bezpośrednią przyczyną zbrojnego ataku jest zabójstwo papieskiego legata (wysłannika) Piotra z Castelnau przez albigensów w roku 1204. Od 1207 r. francuscy krzyżowcy na rozkaz papieża pustoszą Langwedocję, dokonując masowego ludobójstwa. Tylko 22 VII 1209 r. (w katolickim kalendarzu dzień św. Marii Magdaleny) w Béziers mordują ponad 15 tysięcy osób bez względu na ich wiarę (biskup podobno powiedział, żeby zabijać wszystkich, bo Bóg swoich rozpozna).

Simon de Montfort otrzymuje w nagrodę Tuluzę, lecz zginie podczas powstania ludności, a jego syn podda hrabstwo Francji. W 1216 r. wraca z Anglii dziedzic Tuluzy Rajmund VII (1197-1249) i próbuje odbudować hrabstwo (od 1222 r.), lecz po przegranej wojnie z królem Ludwikiem VIII Lwem (1223-1226, syn Filipa II) musi oddać część terytorium. W 1229 r. godzi się na ślub swojej córki Joanny z bratem Ludwika IX, Alfonsem z Poitiers, a Tuluza zostanie włączona do Francji (1249). Krzyżowcy tymczasem systematycznie mordują ludność, pustoszą bogaty kraj i niszczą najwyższą w tym czasie kulturę zachodniej Europy przesyconą tolerancją i wpływami bardziej zaawansowanej cywilizacji islamu. W 1244 r. oblegają ostatnią katarską twierdzę Montségur: obrońcy rzucają się w końcu do ognia (wierzą, że męczeństwo chroni przed ponowną inkarnacją), a kilku ucieka, unosząc rzekomo jakąś tajemnicę. Zamek będzie odtąd uważany za miejsce ukrycia skarbu i stanie się atrakcją turystyczną, a dla masonów i mistyków będzie źródłem inspiracji.

Dominik Guzman zakłada katolicki zakon dominikanów (1216) do walki z herezją, wkrótce jeden z najważniejszych w Europie. Należą do niego między innymi Albert Wielki i jego uczeń Tomasz z Akwinu oraz wielu inkwizytorów.

Szerzy się kult maryjny (rozwinięty przez mnicha Guiberta z Nogent w północnej Francji w XI w.).

• 1226 - 1270 r. - We Francji panuje Ludwik IX Święty, syn Ludwika VIII z dynastii Kapetyngów.

Rozwija się monarchia stanowa. Król tworzy radę królewską ze stale obradującą częścią (parlament), którą czyni sądem najwyższym. Reformuje administrację, zakazuje wojen między wasalami, pojedynków i lichwy, funduje instytucje charytatywne. Król ujednolica monetę wprowadzając srebrny grosz (1266) zamiast bitego wcześniej denara.

Księstwo Anjou pod rządami Karola I (1246-1285, syn Ludwika VIII) i jego następców jest wasalem Francji.

Robert de Clermont (żyje w latach 1256 1317), syn Ludwika IX Świętego, zapoczątkowuje ród de Bourbon-Vendôme rządzący księstwem Vendôme. W rodowym herbie Burbonów występują trzy stylizowane lilie nawiązujące do lilii Kapetyngów.

• 1239 r. - Ludwik IX kupuje od Baldwina II domniemaną koronę cierniową Jezusa i dla tej cennej relikwii buduje kaplicę Saint Chapelle w Paryżu (1248). Uczestniczy w krucjacie (1248-1254) na Cypr i do Egiptu, a po wykupieniu się z niewoli prowadzi rokowania w Palestynie. Umiera pod Tunisem podczas kolejnej krucjaty (1270, zostanie ogłoszony świętym w 1297 r.) pozostawiając Francję bogatą i silną.

• Od 1234 r. - Królestwem północnej Nawarry w Pirenejach rządzą hrabiowie Szampanii, Kapetyngowie (1284-1328), rody d’Evreux (do 1425 r.), de Foix (od 1479 r.) i d’Albret (od 1484 r.). Południe Nawarry przypada Hiszpanii.

• 1240 r. - W Paryżu odbywa się jedna z pierwszych dysput, kiedy dominikanie zmuszają Żydów do dyskusji o religii, aby wykazać błędność judaizmu.

Następna dysputa w Barcelonie (1263) skończy się porażką chrześcijan, lecz w odwecie wybitny mistyk i kabalista Mojżesz Nachmanides zostanie zmuszony do opuszczenia Hiszpanii.

Podobne pojedynki pobudzają antysemityzm i przyczyniają się do pogromów Żydów w całej Europie.

• 1270 - 1285 r. - We Francji panuje król Filip III Śmiały (1270-1285, syn Ludwika IX).

• 1285 - 1314 r. - Król Filip IV Piękny, syn Filipa III. Przez ślub z dziedziczką Nawarry przyłącza to państwo do swoich posiadłości. Zajmuje Szampanię na zachód od Sekwany i Lyon. Drugi syn Filipa III książę Karol de Valois (zmarły w roku 1325) zakłada nową linię dynastyczną od jej rodowej posiadłości zwaną de Valois (Walezjusze).

Dynastia jest boczną linią Kapetyngów i w rodowym herbie ma trzy stylizowane lilie nawiązujące do Kapetyngów.

• 1297 r. - Ścigany w Genui Francesco Grimaldi w przebraniu mnicha dostaje się na zamek w Monako nad Morzem Liguryjskim na wschód od Nicei i na czele małej grupy awanturników wyrzyna załogę. Osada od X w. zależna od Genui (wcześniej kolonia fenicka i grecka), przechodzi pod władzę rodu Grimaldich. W XV w. niepodległość maleńkiego Monako uznają Francja i papież.

• 1302 r. - Filip IV Piękny zwołuje do Paryża pierwsze Stany Generalne, zjazd przedstawicieli poszczególnych stanów grup społecznych) jako doradców w sprawach finansów państwa. Król wprowadza do obiegu piękną złotą monetę ze swoim wizerunkiem.

• 1302 - 1305 r. - Próby podboju Flandrii, która ostatecznie uznaje się za francuskiego wasala.

• 1303 r. - Opodatkowanie francuskiego kleru i podporządkowanie go królowi wbrew woli papieża.

• 1307 r. - Likwidacja (piątek 13 X 1307-1312) templariuszy przez króla Filipa IV Pięknego oraz papieża, chcących zagarnąć dobra zakonu. Według oskarżenia zakonnicy czcili znanego z Biblii Behemota (po hebrajsku behemot - bestie) wielki mistrz Jacques de Molay zostaje spalony w Paryżu jako heretyk (1314), lecz zapowiada rychłą śmierć i króla, i papieża. Co prawda król nie musi już spłacać długów zaciągniętych wobec zakonu, lecz nie zagarnia pieniędzy zakonu, ponieważ jego ludzie znajdują tylko puste skarbce.

Templariusze poza Francją przekształcają się w inne zakony.

• 1309 - 1377 r. - Papieże rezydujący w Avignon są zależni od króla Francji („awiniońska niewola papieży”).

• 1310 - 1342 r. - Ludwik I (wnuk Ludwika IX, króla Francji) rządzi w Bourbonnais (od 1327 r. jako książę). Jest protoplastą dynastii burbońskiej (Bourbon), wkrótce jednej z najważniejszych w Europie.

• 1314 - 1328 r. - Po śmierci Filipa IV ostatni Kapetyngowie zasiadają na tronie Francji. Są to synowie Filipa IV: Ludwik X Kłótnik z Szampanii (1314-1316), Filip V (1316-1322) i Karol IV (1322-1328). Rośnie znaczenie króla.

W 1315 r. król znosi poddaństwo chłopów i nakłada jeszcze dotkliwszy podatek, aby poprawić swój budżet.

Akwitania dzieli się na księstwa: Guyennę nad Garonną i Gaskonię. Szampania, dziedziczna posiadłość Ludwika X, syna ostatniej księżniczki Szampanii Joanny (1274-1305), zostaje włączona do Francji (1314).

• 1328 - 1350 r. - Po bezpotomnej śmierci Karola IV władzę we Francji przejmuje Filip VI, syn Karola de Valois i założyciel dynastii de Valois (Walezjuszów). Angielski król Edward III także rości sobie prawa do tronu Francji, a ponadto do panowania we Flandrii i prowincji Guyenna nad Rodanem.

• Ok. 1330 r. - Rodzi się Nicolas Flamel, znany paryski wydawca i handlarz książek, a przede wszystkim znany alchemik. Z podróży do Hiszpanii przywozi podobno tajemną księgę, dzięki której zdobywa kamień filozoficzny. Tradycja głosi, że w grobie, który sam sobie zaprojektował nie znaleziono potem jego ciała. Według niektórych osiągnął nieśmiertelność.

• 1337 - 1453 r. - Wojna stuletnia Francji z Anglią.

Konflikt wybucha 24 V 1337 r., kiedy Filip VI ogłasza konfiskatę angielskich posiadłości, które są lennem korony francuskiej. W ten sposób podkreśla swoją suwerenność i pokazuje Edwardowi III, że nie uznaje jego praw we Francji. Pierwsze posunięcie to wejście armii Jana z Normandii (syna Filipa VI) do proangielskiej Gaskonii; Anglicy odpierają atak (1337-1338), lecz są zbyt słabi, aby wytrzymać następny bez posiłków z Anglii, a tych nie ma, ponieważ Edward III musi walczyć ze Szkocją. W 1339 r. Francuzi zaczynają oblężenie Bordeaux (stolica Guyenny), lecz w końcu odstępują.

Tymczasem na północy Flandria przechodzi na stronę Anglii (1337-1340), a w dodatku Ludwik IV Bawarski udziela wsparcia Edwardowi III. W rezultacie angielskie oddziały wkraczają do Antwerpii (1338), lecz brak pieniędzy na opłacenie flandryjskich sojuszników zatrzymuje inwazję, co skwapliwie wykorzystują Francuzi, najeżdżając południowe wybrzeża Anglii (1338, 1339) i wyspę Jersey (1338). Anglicy zaczynają opóźnianą dotąd ofensywę: w 1339 r. zajmują Cambrai (Edward III uzyskuje tytuł cesarskiego namiestnika w Cambrai), lecz do planowanej decydującej bitwy pod Buironfosse nie dochodzi. W roku 1340 w Gandawie Edward III ogłasza się królem Francji, co ma zapowiadać unię angielsko-francuską (dwory i arystokracja obu krajów i tak są francuskojęzyczne), ale ostatecznie zaognia stosunki między tymi krajami. Francuzi pustoszą okolice Cambrai, a Anglicy odpowiadają przejściem do ofensywy w Gaskonii, a ponadto 24 czerwca 1340 r. pod Sluys niszczą 90% francuskiej floty (ginie przy tym kilkanaście tysięcy francuskich żołnierzy), co udaremnia francuskie plany inwazji na Anglię. Jednak klęska Anglików pod Saint-Omer powstrzymuje dalsze postępy ich armii. Dochodzi do zawieszenia broni (1340), które ze względu na niechętną postawę angielskich sojuszników we Flandrii przedłuży się do dwóch lat - dopiero w roku 1342 wybuchają walki w Akwitanii. Tymczasem umiera książę Bretanii Jan III Dobry (1341), wasal króla Francji, więc Edward III chce oddać księstwo sprzymierzonemu z nim Janowi IV Bretońskiemu. Filip VI ma jednak swojego kandydata Karola de Blois i więzi Jana IV, na co Edward III odpowiada inwazją w Bretanii (1342).

Francuzi ponoszą druzgocącą klęskę pod Crécy (1346), gdzie mniej liczni Anglicy dowodzeni przez Edwarda Woodstocka (syn króla Edwarda III) zwanego Czarnym Księciem dziesiątkują Francuzów dzięki potężnym łukom (strzały mogą razić przeciwnika z odległości 200 m.) zanim dochodzi do bezpośredniego starcia. Dzięki temu zwycięstwu Anglicy opanowują Calais, odtąd główny port zaopatrzeniowy dla angielskiej armii we Francji. Nie udaje się im zdobyć ufortyfikowanego opactwa Mont Saint Michel. Dalsze działania wojenne zostają przerwane przez Czarną Śmierć pustoszącą oba walczące kraje.

Sprytnym posunięciem Filipa VI jest zakup Delfinatu (dawna część Dolnej Burgundii między Rodanem i Alpami) w roku 1349. Ostatni władca Delfinatu, znany z licznych fundacji i wystawnego życia Humbert II, doprowadził kraj do bankructwa i postanowił sprzedać swoje posiadłości, a król Francji chętnie płaci 200 tysięcy florenów. Świeżo nabyta prowincja staje się własnością korony i do roku 1628 będzie zarządzana przez kolejnych następców francuskiego tronu.

W 1356 r. Francja znów ponosi klęskę pod Maupertuis koło Poitiers; o sukcesie Anglii zdecydowali walijscy łucznicy i znowu doskonałe dowodzenie Edwarda Woodstocka. Pod Maupertuis król Francji Jan II Dobry (1350-1364, książę Normandii, syn Filipa VI) dostaje się do niewoli. Delfin (królewski syn i następca tronu) Karol V Mądry zwołuje Stany Generalne, aby uchwalić podatki na wykupienie ojca. Pod naciskiem mieszczan Karol V wydaje Wielki Ordonans (1357), pozwalający Stanom Generalnym zbierać się co dwa lata.

Kryzys ogarnia państwo, mnożą się bunty chłopów (na przykład Żakeria pod wodzą W. Cale’a w 1358 r.) i mieszczan Paryża (dowodzi nimi S. Marcel): stłumione terrorem.

Anglia zajmuje tymczasem Guyennę i Gaskonię. Wojnę przerywa pokojowy układ z Bretigny (1360), według którego Edward III ma zrezygnować z roszczeń do tronu Francji, a Francja ma zapłacić ogromny okup.

Edward Woodstock zostaje księciem Akwitanii (1362-1372) jako posiadłości angielskiej. Wsławia się między innymi budową kamiennej latarni morskiej w Corduan niedaleko ujścia Garonny i Dordogne.

Następny król Francji Karol V Mądry (1364-1380) odbudowuje gospodarkę, buduje zamki, tworzy armię zaciężną (wynajmowaną za pieniądze) i flotę 120 okrętów. Szerzej wprowadza zapożyczone od Arabów armaty (bombardy najpierw użyte przez Anglików). Na utrzymanie pierwszej w Europie stałej armii król wprowadza nowy podatek od każdego mieszkańca Francji i podatek od soli.

Zawiera przymierze z Burgundią rządzoną przez jego brata Filipa II Śmiałego. Księstwo Burgundii, formalnie lenno Francji, cieszy się pełną niepodległością, wykorzystując konflikt między Francją i Anglią.

W roku 1369 znów wybucha wojna z Anglią: Francuzi systematycznie odbijają poszczególne obszary, wypierając Anglików aż do zawarcia rozejmu w roku 1389. Osiągnięcia te zaprzepaści jednak Karol VI Szalony (1380-1422, syn Karola V), alkoholik, znany z tego, że w momentach trzeźwości zmienia kochanki (królowa Izabela odpłaca mu licznymi miłostkami), a w chwilach napadów szału zabija własnych dworaków. Jego nieudolność wykorzystuje angielski król Ryszard II, który dokonuje inwazji w Normandii i rozbija Francuzów pod Azincourt (1415). O losach tej bitwy zdecydowały deszcz i błoto, w którym utknęli ciężko opancerzeni francuscy rycerze, na dodatek stłoczeni na wąskim grzbiecie między dwoma dolinami. Lżej uzbrojeni i mniej liczni Anglicy okazali się dużo bardziej ruchliwi. Wziętych do niewoli angielski król każe pozabijać, aby nie dopuścić do ich buntu na tyłach Anglików, chociaż decyzja władcy wywołuje niezadowolenie, ponieważ według przyjętego zwyczaju jeńcy są wykupywani z niewoli za wysokie sumy. Pod Azincourt ginie 10 tysięcy francuskich rycerzy.

Anglicy zajmują Normandię, a według układu z Troyes (1420) Francja jest praktycznie zależna od Anglii. W przyszłości zaś po śmierci króla Karola VI ma połączyć się z Anglią. Jednak w 1422 r. umiera i francuski Karol VI, i angielski Henryk V. Zwolennicy połączenia z Anglią ogłaszają władcą dziesięciomiesięcznego syna Henryka V, a zwolennicy odrębności Francji chcą Karola VII (1422-1461). Karol VII nie jest jednak pewien, czy jego ojcem był Karol VI, więc obawia się oskarżeń o nieprawe pochodzenie i zwleka z koronacją. Tworzy za to stałą armię, stanowiącą podstawę jego władzy.

Granicę angielskich wpływów wyznacza Loara, a kluczową rolę odgrywa graniczna twierdza Orlean oblegana przez Anglików (1428-1429). Ewentualny upadek Orleanu oznaczałby koniec Karola VII.

8 marca 1429 roku na zamku Karola VII w Chinon pojawia się szesnastoletnia wiejska dziewczyna Joanna d’Arc. Twierdzi, że miała wizje Michała Archanioła i świętych, którzy powiedzieli jej, że Karol VII jest prawowitym następcą tronu. Podobno wysłannicy niebios kazali Joannie wypędzić Anglików z Francji. Ku zdumieniu zgromadzonych dworaków skromna dziewczyna rozpoznaje delfina (niektórzy sądzą, że to intuicja i szczęśliwy traf), przepowiada jego koronację i żąda armii, aby wygnać najeźdźców. Mimo wrogości dworu i kleru rzeczywiście rozbija Anglików pod Orleanem i nakłania Karola VII do koronacji w katedrze Reims (1429). Zdradzona jednak przez francuskich feudałów zostaje schwytana przez Burgundów pod Compiegne (1430) i wydana Anglikom, którzy w 1431 r. spalą Joannę na stosie jako czarownicę.

Joanna zostanie zrehabilitowana już w 1456 r., a w 1920 r. będzie nawet kanonizowana, ponieważ Watykan chce złagodzić antykościelny charakter postępującej emancypacji kobiet.

Pod wpływem sukcesów Karola VII Burgundia przechodzi na stronę Francji, lecz za cenę uznania jej pełnej niezależności (1435). Francuskie oddziały zdobywają Paryż (1436). Rozejm z Anglikami zawarty w Tours (1444) daje Francji szansę na odbudowę zniszczonego kraju, likwidację przestępczych band oraz podporządkowanie królowi zbuntowanych księstw. Do roku 1451 Francuzi wypierają Anglików, zajmują Normandię (od 1449 r.), zwyciężają pod Formigny (1450), zajmują Gaskonię (1451) i zwyciężają pod Castillon (1453). Kończy się wojna stuletnia (chociaż bez oficjalnego traktatu). Anglicy opuszczają Francję, zachowując jedynie port Calais, lecz angielscy królowie jeszcze długo będą używać tytułu królów Francji. Ostatecznie upada idea unii francusko-angielskiej.

Poza granicami Francji pozostają Bretania pod rządami Jana V Montfort (1399-1442) i Burgundia.

• 1346 r. - Zależne od Genui miasto Monako rządzone przez ród Grimaldi staje się księstwem.

• 1348 - 1350 r. - Czarna Śmierć wyludnia ogromne obszary Francji.

Gospodarka słabnie, szerzą się fanatyczne ruchy (biczownicy, naśladowcy Jezusa imitujący jego mękę) doszukujące się w dżumie kary bożej lub zapowiedzi końca świata. Z drugiej strony zanika trąd, ponieważ większość trędowatych jako zbyt słabych zginęło podczas morderczej epidemii. Przed Czarną Śmiercią Francja miała ponad 2000 leprozoriów, gdzie izolowano chorych na trąd.

• 1357 r. - W mieście Lirey Joanna de Vergy pozwala wystawić w kościele na widok publiczny dziwną tkaninę odziedziczoną po swoim mężu rycerzu Godfrydzie de Charney, który zginął pod Poitiers. Tkanina znana potem jako Całun Turyński przedstawia odbitą (nienamalowaną) postać z ranami odpowiadającymi ranom Jezusa opisanym w Nowym Testamencie: na głowie ślady po cierniowej koronie, na plecach ślady biczowania, na nadgarstkach i stopach rany po ich przebiciu i rana kłuta w boku. Rzekomy całun pogrzebowy Jezusa przyciąga tłumy pobożnych pielgrzymów i staje się źródłem dochodów dla właścicielki. Wtedy biskup z Troyes nakazuje zniszczyć dziwny przedmiot jako fałszywą relikwię. Joanna ukrywa jednak tkaninę. Potem trafi ona w ręce Małgorzaty de Charney i jej męża Humberta de la Roche, którzy ją przechowują na zamku Montfort. W roku 1453 Małgorzata sprzeda płótno księciu Ludwikowi Sabaudzkiemu. Kościół katolicki nie uzna całunu za autentyk, lecz jedynie za pomoc w budowaniu wiary. Mimo to długowłosa brodata twarz widoczna na tkaninie stanie się wzorcem dla standardowego wyobrażenia Jezusa w europejskiej plastyce.

• 1358 r. - Pierwsze wielkie antyfeudalne powstanie chłopów we Francji.

• Lata 1361 - 1372, 1382 - 1388 - Dwie tragiczne epidemie dżumy pustoszą Francję.

• 1363 - 1404 r. - Filip II Śmiały de Valois (syn króla Francji Jana II) panuje w Księstwie Burgundii.

Początek świetności państwa. Filip przyłącza do Burgundii niemieckie Hrabstwo Burgundii (Franche-Comté, 1382), a na północy Flandrię i Artois (1384). Stolica Burgundii Dijon staje się centrum kultury; powstaje tu burgundzka szkoła kompozycji i interpretacji muzyki. Ludność jest mieszana romańsko-germańska choć przeważa francuska. Pojawiają się dążenia do objęcia francuskiego tronu, zwłaszcza za Jana Nieustraszonego (1404-1419), syna Filipa.

• 1394 r. - Wymiera dynastia hrabiów Genewy i formalną władzę nad hrabstwem przejmują hrabiowie Sabaudii. Potrafią nawet odebrać władzę miejscowym biskupom, ale ludność stawia zaciekły opór zbrojny, co oznacza, że ostatecznie Genewa zdobywa daleko posuniętą autonomię.

• XV w. - We Francji Nicolas Chuquet pisze podręcznik arytmetyki Triparty en la Science de Nombres.

Opisuje na przykład logiczną zagadkę, jak trzy małżeństwa mogą przepłynąć rzekę, mając dwuosobową łódkę, jeśli żadna z kobiet nie może zostać sama z obcym mężczyzną? Podobną zagadkę znano w epoce Alkuina z Yorku (wilk, koza i kapusta) i w Niemczech (historia o dwóch studentach Firri i Tyrri, XIII), a w XVI w. powtórzy ją Nicolo Fontana.

• 1419 - 1467 r. - W Księstwie i Hrabstwie Burgundii panuje Filip III Dobry, syn Jana Nieustraszonego.

W 1435 r. w pokojowym traktacie z Francją podpisanym w Arras Burgundia uzyskuje pełną niepodległość. Przed wojną stuletnią była wasalem Francji i dlatego stanęła po stronie Anglików. Pod koniec wojny popiera Francję, za co otrzymuje w lenno Lotaryngię, Brabant i Utrecht. Filip III Dobry kupuje potem Luksemburg (1441) i ogłasza się księciem (1443).

Burgundia staje się jednym z najbogatszych państw zachodniej Europy, a jej dwór będzie odtąd wzorem elegancji i nowoczesności. Burgundia bogaci się dzięki produkcji tkanin, żelaza, soli, miedzi i wina, a także wyrobów jubilerskich, zwłaszcza ze złota,. Przez należące do niej porty w Antwerpii, Gandawie i Brügge handluje z całą Europą.

• 1421 r. - Książę Burgundii Filip III Dobry ustanawia rycerski Order Złotego Runa przyznawany przez władców Burgundii, lecz wszystkim nie tylko Burgundom, za zasługi wojenne i obronę wiary. Jest to wykonana ze złota sylwetka barana noszona jak wisiorek na łańcuchu okalającym szyję. W ciągu kilku stuleci order przybiera dość różne formy. Po wygaśnięciu dynastii brandenburskiej Order Złotego Runa będą nadawać Habsburgowie z Austrii jako mistrzowie orderu. W roku 1555 zaś władcy austriaccy przekażą swoją funkcję Habsburgom z Hiszpanii, a po ich wygaśnięciu w roku 1700 mistrzem orderu zostanie cesarz Karol VI oraz jego potomkowie z linii Habsburg-Lothringen.

• 1431 r. - W Lotaryngii umiera Karol II, kończąc dynastię Chatenois. Władzę w księstwie przejmuje ród Anjou (René I Dobry), a od 1473 r. do 1737 r. książęta z rodu Vaudemont (René II, 1473-1508, po matce wnuk René I).

• 1440 r. - Biskup Nantes każe uwięzić Gillesa de Rais za porwanie młodego duchownego. Dochodzenie wsparte torturami wykazuje, że rycerz (towarzysz broni Joanny d’Arc) w nocy stawał się seryjnym zabójcą. Psychopata wykorzystał seksualnie i w okrutny sposób zamordował ponad 100 osób, głównie chłopców. Zostaje ekskomunikowany z Kościoła i ginie na szubienicy.

• 1453 r. - Anglicy opuszczają Francję, co oznacza koniec wojny stuletniej.

• 1461 - 1483 r. - Król Francji Ludwik XI (syn Karola VII) buduje siłę swojego państwa.

Francja jest drugą potęgą Europy po Niemczech, ma 15 milionów mieszkańców i doskonale rozwiniętą gospodarkę. Saint Germain pod Paryżem staje się wielkim ośrodkiem handlowym i giełdowym.

• 1467 - 1477 r. - W księstwie i Hrabstwie Burgundii rządzi książę Karol I Śmiały (Zuchwały) de Valois, syn burgundzkiego władcy Filipa III Dobrego. Rządzi rozproszonymi ziemiami od Alp po Niderlandy. Próbuje umocnić państwo, aby uniknąć wchłonięcia przez silniejszych sąsiadów Francję i Niemcy. Zajmuje Lotaryngię i dąży do opanowania szwajcarskich obszarów w zachodnich Alpach.

• 1476 r. - Karol I Śmiały podejmuje atak na Berno, lecz przegrywa w starciu ze Szwajcarami pod Murten i ucieka z pola bitwy. Osłabiona Burgundia nie ma już szans na podbój części Szwajcarii. Traci też wpływy w Luksemburgu.

W obozie pokonanych Burgundczyków Szwajcarzy znajdują kolorowe stroje i wyszydzają je jako niemęskie. Mimo to właśnie ten styl stanie się popularny na przełomie średniowiecza i renesansu.

Pewien żołnierz znajduje żółty kamień, który sprzedaje za jednego guldena. Potem kamień kilkakrotnie przechodzi z rąk do rąk sprzedawany za niewielkie sumy, ponieważ nikt nie zdaje sobie sprawy, że chodzi o duży diament (137,2 karata). W końcu Ludwik Il Moro Sforza zakupi go za 10 tysięcy guldenów, następnie papież Juliusz II za 20 tysięcy dukatów. Później kupią go władający Toskanią Medyceusze i odtąd kamień jest znany jako Diament Florencki. W 1737 r. zaś diament trafi w ręce Franciszka I jako wielkiego księcia Toskanii i małżonka Marii Teresy. W ten sposób kamień wędruje do Wiednia. Po upadku monarchii Habsburgów w 1918 r. Diament Florencki należy do Karola I Habsburga, a potem zostaje wywieziony z Austrii. Dalsze losy klejnotu pozostają tajemnicą.

• 1477 r. - Śmierć Karola I Śmiałego z Burgundii w bitwie ze Szwajcarami pod Nancy.

Zwłoki księcia znajduje pewien żołnierz i kradnie znaleziony przy nich diament, który pochodził z Indii. Książę zawsze miał go przy sobie, ponieważ wierzył, że przynosi mu szczęście, chroni od chorób i ran. Kamień należy do najcenniejszych diamentów w dziejach, lecz żołnierz, który go znalazł nie ma pojęcia o jego wartości, więc sprzedaje go bardzo tanio. Po pewnym czasie klejnot pojawia się w skarbcu króla Portugalii, a potem barona Sancy i odtąd diament nosi nazwę Sancy. W XVII w. jego właścicielem jest angielski król Jakub I Stuart. Później zaś Jakub II uciekając do Francji zabiera diament ze sobą i sprzedaje kardynałowi Mazarin. Następnym właścicielem jest Ludwik XVI i kolejni władcy Francji. W 1792 r. kamień znika ukradziony wraz z innymi klejnotami królewskimi. Odnajdzie się później w skarbcu władców Hiszpanii i trafi w ręce rosyjskiego księcia Demidowa. Po bolszewickim przewrocie Sancy jeszcze raz zostaje sprzedany i trafia do skarbca w Luwrze.

• 1477 r. - Jedyną spadkobierczynią Karola I Śmiałego jest jego córka Maria Burgundzka, która wychodzi za arcyksięcia Austrii Maksymiliana Habsburga. Francja podejmuje wtedy próbę opanowania Burgundii. W rezultacie Burgundia zostaje podzielona (1477) między Francję (francuska Burgundia, czyli Burgogne, na zachód od Saony) i Cesarstwo (Hrabstwo Burgundii, czyli Franche-Comté na wschód od Saony) oraz Niderlandy.

Burgundia znika z map Europy jako państwo, chociaż namiestniczka Niderlandów Małgorzata Habsburg, córka Maksymiliana Habsburga i Marii Burgundzkiej, będzie podejmowała próby odbudowy Burgundii.

• 1480 r. - Po śmierci René Dobrego (1434-1480), prawnuka Jana II, księstwo Anjou zostaje wcielone do Francji.

• 1480 r. - W Paryżu powstaje biblioteka przekształcona potem w narodową bibliotekę Francji.

• 1481 r. - Po śmierci Karola III (1480-1481) Maine i Prowansja (Dolna Burgundia) zostają przyłączone do Francji.

• 1483 - 1498 r. - Król Francji Karol VIII de Valois, syn Ludwika XI.

Od 1489 r. próbuje podbić północną Italię, a w 1491 r. opanowuje Bretanię. Używa nowoczesnej artylerii i żelaznych pocisków, które rozbijają mury zamków. Spowoduje to zmianę sposobu fortyfikowania - powstaną basteje i okopy oraz twierdze z pochyłymi murami, które łatwiej odbijają pociski.

• 1498 - 1515 r. - Król Francji Ludwik XII de Valois, wcześniej książę Orleanu.

Znów próbuje podbić Italię (od roku 1498), ale rezygnuje pokonany przez Aragonię nad rzeką Garigliano (1503).

W 1499 r. poślubia Annę, ostatnią księżniczkę Bretanii (1488-1514), wiążąc tę prowincję z królestwem francuskim.

• XVI - XVII w. - Powstaje grupa wielkich posiadaczy, koncentrujących w swym ręku ziemię i kapitał. Usuwają mniejszych posiadaczy, chłopów i drobnych rzemieślników. W Lyonie powstaje pierwsza stała giełda we Francji (1540).

Powstające wielkie fortuny i kształtujące się stosunki kapitalistyczne przekładają się na wzrost liczby nędzarzy. Rośnie liczba bezdomnych włóczęgów, tworzących tajne społeczności z najsławniejszą Ragot. W Paryżu istnieje ponoć silna scentralizowana organizacja włóczęgów. Do pewnego stopnia potwierdzają zdarzenia z 1667 r., kiedy szef paryskiej policji N. de La Reynie musi użyć wojska, aby zniszczyć ich siedziby. Bezdomni szybko stają się problemem europejskim i dlatego B. de Laffemas proponuje zamykać ich w specjalnych obozach (w 1600 r.), co zostanie wprowadzone w życie między innymi w Paryżu, Londynie, Wenecji, Genewie, Amsterdamie i Mediolanie.

• 1503 - 1521 r. - Księstwem Bourbonnais rządzi Zuzanna, córka Piotra II (1488-1503). W roku 1505 wychodzi za hrabiego Montpensier, Karola III (panuje w latach 1505-1527). Po śmierci Karola posiadłości Burbonów zostają włączone do Francji.

• 1503 - 1566 r. - Nostradamus (Michel de Notredame) lekarz i astrolog pochodzenia żydowskiego.

Autor słynnych Centurii (1555), które spisuje pod wpływem narkotycznych wizji. Poddaje się działaniu odurzających oparów na wzór wyroczni pytyjskiej, co ma ułatwić mu poznawanie przyszłości.

• 1515 - 1547 r. - We Francji panuje król Franciszek I de Valois, pierwotnie hrabia Angouleme (potomek Karola V). Walczy z cesarzem Karolem V Habsburgiem o wpływy w Italii: 1515, 1521-1526, 1526-1529, 1536-1538, 1542-1544.

Szerząca się ospa dziesiątkuje Francuzów pod Neapolem, zmuszając ich do wycofania się. Podczas walk w 1525 r. Franciszek I dostaje się do niewoli, a w 1536 r. podczas ostatniej wojny armia cesarska wkracza na teren Francji. Ostatecznie jednak obie strony rezygnują z podboju Italii.

W 1531 r. król buduje twierdzę, garnizon wojskowy i więzienie na wysepce If u wejścia do portu w Marsylii.

To tu miał być więziony bohater powieści Hrabia Monte Christo, zanim uciekł, aby się zemścić.

• 1524 - 1590 r. - François Hotman (Hottomanus), uczonym profesor prawa i znany alchemik.

• 1524 - 1641 r. - Monako rządzone przez dynastię Grimaldi znajduje się pod protektoratem Hiszpanii. Potem zaś na ponad 100 lat przechodzi pod władzę francuską.

• 1530 r. - Założenie uczelni College de France w Paryżu.

• 1530 - 1596 r. - Jean Bodin (Bodini). Francuski historyk (historię trzeba widzieć jak proces a nie zbiór faktów), ekonomista, zwolennik i ideolog absolutyzmu. Formułuje koncepcję suwerenności państwa jako ciągłości władzy. Jest też autorem rozprawy o demonologii i ściganiu czarownic, która walnie przyczyni się do inkwizycyjnych okrucieństw.

• 1533 r. - Katarzyna Medycejska (de Medici, 1519-1589) zostaje królową Francji jako żona Henryka II de Valois (1547-1559, syn Franciszka I). Od 1559 r. jest jedną z głównych postaci francuskiej polityki. Popiera kulturalne wpływy Italii, interesuje się nauką, sztuką, magią i astrologią. Według legendy jest nieszczęśliwa z powodu miłości do pereł, uznawanych za kamienie władzy i złego losu (łzy morza powstałe z cierpienia perłopławów). Przez 9 lat nie ma dzieci, potem rodzi córkę Małgorzatę (Margaret znaczy Perła) i kilku synów. Słynne perły zaś przejdą potem na własność Marii Stuart, której nie przyniosą szczęścia.

• 1548 r. - Małżeństwo Joanny d’Albret z Nawarry z Antonim Burbonem księciem Vendôme (ród Bourbon-Vendôme wywodzący się od Roberta de Clermont, syna Ludwika IX Świętego) wiąże pirenejskie królestwo Nawarry z Francją. Burbonowie są jednak protestantami w przeciwieństwie do władców Francji z dynastii de Valois wyznających katolicyzm.

• 1552 - 1557 r. - Wojna z cesarzem Karolem V o Italię, zakończona przegraną bitwą pod Saint Quentin.

W wiosce Artigat dochodzi do zdumiewającego wydarzenia. Martin Guerre wraca z wojny do żony, która dość szybko orientuje się, że jest to ktoś bardzo podobny do jej męża. Akceptuje go jednak, ponieważ jest dużo milszy od jej prawdziwego męża. Po kilku latach krewni odkrywają oszustwo i kierują sprawę do sądu. W końcu wraca prawdziwy Guerre, który przebywał w Hiszpanii i okazuje się, że jego kolega z armii i sobowtór Arnaud du Tilh podszył się pod Guerre’a, sądząc, że ten zginął. Du Tilh zostaje powieszony.

• 1559 r. - W kolejnej wojnie o Italię Francja ulega Hiszpanii popieranej przez Anglię oraz Habsburgów z Cesarstwa. Na mocy Traktatu z Cateau-Cambresis (2-3 IV) Francja zrzeka się praw do Królestwa Neapolu i Księstwa Mediolanu, które mają odtąd podlegać Hiszpanii oraz do Hrabstwa Burgundii, którym i tak już od 1482 r. rządzą Habsburgowie. Francja zwraca Sabaudii Piemont, Mantui Montferrat, a Republice Genui Korsykę. Zatrzymuje za to angielskie Calais oraz miasta Toul, Metz i Verdun, które formalnie mają należeć do Cesarstwa.

• 1562 - 1598 r. - Wojny katolików i Hugenotów (kalwinistów) we Francji za panowania synów Henryka II de Valois i Katarzyny Medycejskiej: Franciszka II (1559-1560), jego żony Marii Stuart i Karola IX (1560-1574). Przeważającym liczebnie katolikom przewodzi ród Gwizjuszy a Hugenotom król Henryk III z Nawarry (syn Joanny d’Albret i Antoniego Burbona) oraz Burbonowie.

• 1566 r. - Zaczyna się jedna z najbardziej znanych opowieści o opętaniu nieprzypadkowo spisana w okresie religijnych konfliktów. Szesnastoletnia dziewczyna Nicole O’brien podczas pobytu na cmentarzu spotyka ducha jej dziadka, który prosi ją o spełnienie obietnicy, jaką złożył za życia. Nicole już w dzieciństwie była psychicznie niezrównoważona, a po spotkaniu ducha podobno zostaje opętana przez potężnego diabła Belzebuba. Dziewczyna wykonuje dziwne ruchy, mówi nieswoim głosem, obraża religię. Trafia wtedy do Laon, gdzie biskup Debo codziennie przez dwa miesiące poddaje ją okrutnym publicznym egzorcyzmom w katedrze. Początkowo wypędzenie Belzebuba z ciała dziewczyny nie udaje się, a za to dołącza jeszcze 29 innych demonów różniących się głosem i zachowaniem (osobowość wielokrotna?). W końcu jednak biskup ogłasza zwycięstwo nad siłami piekielnymi. Egzorcyzmowania dziewczyna zaś zaszła w ciążę prawdopodobnie zgwałcona przez któregoś z egzorcystów, a jedenaście lat później znowu zaczyna cierpieć na zaburzenia psychiczne. Tym razem jednak nie wzbudza zainteresowania Kościoła, ponieważ stała się już dowodem na istnienie osobowego diabła i skuteczności egzorcyzmów.

• 1570 r. - Katolicy i Hugenoci zawierają pokój, czego symbolicznym znakiem ma być ślub katoliczki Małgorzaty de Valois, córki Henryka II i Katarzyny Medycejskiej, z Henrykiem III z Nawarry, który godzi się przejść na katolicyzm.

• 18 VIII 1572 r. - W Katedrze Notre Dame w Paryżu odbywa się ślub Henryka III i Małgorzaty de Valois.

Książę Henryk Gwizjusz, przywódca ligi katolickiej oraz Katarzyna Medycejska zapraszają na ślub Hugenotów, a w Noc św. Bartłomieja (23/24 VIII) każą ich podstępnie wymordować. W Paryżu podczas rzezi ginie 3000 Hugenotów, a w całej Francji łącznie około 20 tysięcy. Uszczęśliwiony papież Grzegorz VIII zarządza uroczystą mszę dziękczynną. Protestanci, których nie zamordowano trafiają do więzień, w tym do najcięższego w zamku If na wysepce u wejścia do portu w Marsylii. Twierdza jest więzieniem dla skazanych za zbrodnie przeciw władzy, którzy są trzymani w mrocznych lochach, niedożywieni i bez lekarza, a ucieczka jest praktycznie niemożliwa z powodu murów i stromych skał schodzących wprost do morza.

Dzięki pomocy Małgorzaty, która nie wiedziała o przygotowanym mordzie Henryk III ucieka do Nawarry i wraca do protestantyzmu. Małgorzata zaś trafia do aresztu domowego pod kontrolę swego brata Henryka de Valois (przyszłego króla).

Małgorzata de Valois (1553-1615) jest kobietą wyjątkową. Doskonale wykształcona, słynie z inteligencji, błyskotliwego dowcipu i zainteresowań sięgających od matematyki po filozofię, literaturę, muzykę, plastykę i modę. Na swoim dworze przyjmuje wielkich myślicieli i artystów, organizuje wspaniałe zabawy i gromadzi dzieła sztuki. Jest też pięknością znaną z ogromnego temperamentu, niezliczonych przygód erotycznych i wielu kochanków od książąt po służących. W 1578 r. uzyskuje pozwolenie, aby wyjechać do męża do Nawarry, ale oboje prowadzą bogate życie erotyczne, co wywołuje liczne konflikty i w końcu staje się przyczyną wyjazdu Małgorzaty do Francji. W 1605 r. po rozwodzie z Henrykiem IV Burbonem Małgorzata osiedla się w Paryżu. Pozostawia po sobie pamiętniki oraz rozprawę o równości kobiet i mężczyzn, co zapowiada późniejsze idee feminizmu. Swój wielki majątek oddaje w spadku Ludwikowi, synowi Henryka IV Burbona. W następnych stuleciach upowszechni się raczej fałszywy obraz Małgorzaty jako kobiety rozpustnej i złej, czego przykładami są książka A. Dumasa Królowa Margot (1845) oraz film wyreżyserowany przez Patrice’a Chéreau z Isabelle Adjani w roli głównej (1994).

• 1573 r. - Henryk de Valois zostaje wybrany królem Polski, lecz szybko wraca do Francji po śmierci Karola IX, aby objąć tron we własnym kraju jako król Henryk III.

Dwór Henryka słynie z renesansowego otwarcia na intelektualne nowinki, ale też z seksualnych ekscesów (sam król jest biseksualistą), pijaństwa i hucznych zabaw.

• 1578 r. - Powstaje pierwsze francuskie odznaczenie, Order św. Ducha przeznaczony dla rycerzy.

• 1581 r. - Henryk III de Valois zleca Louisowi de Foix budowę nowej latarni morskiej w Cordouan (na miejscu starej pochodzącej jeszcze z XIV w.). Jest to znak rosnącego znaczenia Francji jako potęgi morskiej. Budowa trwa do 1611 r., a kolejne przebudowy i unowocześnienia będą miały miejsce w latach 1780-1790.

• 1589 r. - Król Henryk III, ostatni władca z dynastii de Valois, zostaje zamordowany przez fanatycznego dominikanina, ponieważ monarcha przeszedł na protestantyzm. Poprzez swoją konwersję król próbował osłabić katolików popieranych przez Hiszpanię.

• 1589 - 1610 r. - We Francji panuje Henryk IV Burbon (znany wcześniej jako król Nawarry Henryk III), poprzez pokrewieństwo spadkobierca dynastii de Valois.

Dla ustabilizowania się na francuskim tronie Henryk IV, który wyznawał protestantyzm formalnie przyjmuje katolicyzm (1593), w związku z czym do historii przechodzi jego cyniczne stwierdzenie, że Paryż wart jest mszy.

Henryk IV koronuje się w roku 1594 i zaczyna dynastię Burbonów na francuskim tronie, a Nawarra staje się częścią Francji, chociaż zachowa autonomię aż do roku 1789. Biała flaga Burbonów oraz złote lilie stają się godłem Francji i przetrwają w tej roli do Rewolucji Francuskiej.

Henryk IV kończy wojny religijne liberalnym edyktem z Nantes (1598), dającym Hugenotom wolność wyznania i przekazując im ok. 100 twierdz na północy kraju. Władca zawiera pokój z Hiszpanią i rozwija gospodarkę.

Henryk IV słynie z wybujałego erotyzmu: ma ponad 80 metres (oficjalnych kochanek), którym zapewnia dostatnie życie. Po rozwodzie z Małgorzatą de Valois Henryk IV poślubia Marię Medycejską (de Medici).

Aby osłabić wpływy feudałów, król od 1593 r. nie zwołuje Stanów Generalnych (obrady przedstawicieli poszczególnych grup społecznych), koncentrując władzę w swoim ręku.

W Paryżu buduje (1578-1607) pierwszy kamienny most Pont Neuf.

Henryk IV, mimo formalnie wyznawanego katolicyzmu, sprzyja protestantom i dąży do utworzenia europejskiej konfederacji protestanckiej wraz z Anglią, Holandią, krajami Skandynawii, Szwajcarią i częścią Niemiec, czym wzbudza zrozumiałą niechęć katolików. Fanatyczny katolik podburzony przez jezuitów napada króla, kiedy przejeżdża przez Paryż i morduje go kilkoma ciosami sztyletu. Tron obejmuje małoletni Ludwik XIII, syn Henryka IV, członek dynastii Burbonów a zarazem dziedzic majątku królowej Małgorzaty, ostatniej z rodu de Valois.

• 1596 - 1650 r. - René Descartes (Kartezjusz), filozof-racjonalista, matematyk i pisarz, który wpłynął na całe myślenie epoki.

• Od XVI/XVII w. - Paryż gwałtownie się rozbudowuje. Początkowo stosuje się kamień wydobywany w okolicznych kamieniołomach, ale szybko okazuje się, że to nie wystarczy. Zaczyna się więc eksploatacja złóż wapienia pod miastem. Powstaje sieć tuneli głęboko pod Paryżem, a na powierzchni rośnie liczba kamiennych budynków. W następnych stuleciach tunele po wydobytej skale staną się katakumbami, gdzie są składane zwłoki. Podziemia będą używane jako wygodne miejsca pochówków podczas epidemii pustoszących Paryż (na przykład w latach 1779 i 1786). Według szacunków przeprowadzonych w XX w. paryskie podziemia są jednym z największych cmentarzy świata, ponieważ spoczęło tam ponad 6 milionów osób. Kości są układane wzdłuż ścian, w wielu miejscach tworzą wręcz ozdobne ornamenty.

Takie miejsce oczywiście prowokuje do opowieści o duchach snujących się podziemnymi korytarzami.

• XVII w. - Megalityczne konstrukcje w Carnac stają się przedmiotem zainteresowania rolników szukających ziemi uprawnej. Chrześcijańska legenda mówi o armii Rzymian ścigającej pobożnego biskupa i zamienionej w szeregi kamieni. Inni chcą w Carnac widzieć dzieło celtyckich druidów i opowiadają o tajemniczych mocach związanych z tym miejscem. Mówią na przykład, że w nocy słychać czasem śpiewy dobiegające spomiędzy prastarych menhirów. Należy wtedy uciekać, ponieważ śpiewakami są gobliny - złośliwe, niebezpieczne karły. Jeżeli ktoś wpadnie w ich towarzystwo, zmuszą go do tańca, który będzie trwał bez przerwy do rana lub do śmierci nieszczęśnika.

Badanie tego stanowiska i pierwsze wykopaliska zacznie dopiero Szkot James Miln w XIX w. W latach 1970-1974 Alexander Thorn z synem Archiem odkryją, że wbrew opowieściom rozmaitych fantastów kamienie na ogół nie tworzą dokładnie prostych linii i były dokładane w ciągu wielu stuleci. Carnac było prawdopodobnie miejscem kultowym.

• XVII - XVIII w. - Francja staje się wielkim centrum produkcji perfum wyrabianych początkowo dla królewskiego dworu. Pierwszą sławną perfumą jest Eau de Cologne (woda kolońska, czyli woda z Kolonii). Do produkcji perfum używa się bardzo różnych substancji, z których najważniejsze to: cybet, piżmo, ambra oraz liczne roślinne olejki eteryczne (róża, sandałowiec, lawenda).

• XVII - XIX w. - Rozkwit uzdrowisk przy źródłach mineralnych, na przykład słynny ośrodek w Vichy (sól Vichy: Cl^-, CO₃ ^-2, SO₃^-2).

• 1601 - 1655 r. - Pierre de Fermat, prawnik (od 1631 r. pracuje w sądzie w Tuluzie), językoznawca i poeta, a zarazem jeden z najgenialniejszych matematyków. Niestety, większość tych matematycznych prac zostaje opublikowana przez jego syna Samuela de Fermat dopiero po śmierci autora. Wywołuje to wieloletnie spory z Descartesem o pierwszeństwo niektórych odkryć (na przykład prostokątny układ współrzędnych).

• 1602 r. - Królowa Maria de Medici zakłada w Paryżu szpital i przytułek dla bezdomnych i starców zwany Charité.

• 1610 - 1643 r. - Panuje król Ludwik XIII (syn Henryka IV).

Jak odnotowały kroniki król słynie z pobożności, jest nieśmiały wobec kobiet, a seks uważa za grzech. Zgodnie z panującymi zwyczajami, nie był zbyt czysty. Dopiero w roku 1606, kiedy miał pięć lat, po raz pierwszy umyto mu nogi, a w wieku siedmiu lat po raz pierwszy został wykąpany.

To mu jednak nie przeszkadza w sprawnym rządzeniu. Ludwik XIII zaczyna kolonialną ekspansję potężnej Francji w Kanadzie i na Antylach. O sile francuskiej gospodarki pośrednio świadczy nowa złota moneta luidor (Louis d’or - złoty Ludwik z głową króla) warta aż 20 franków lub 8 talarów.

W istocie Francją rządzi kardynał Armand-Jean du Plessis de Richelieu (1585-1642, umiera na gruźlicę) minister w latach 1624-1642 i twórca rozbudowanej siatki wywiadowczej. Przyjacielem, najlepszym szpiegiem i tajnym szefem wywiadu kardynała jest ojciec Józef, czyli mnich François de Clerc du Tremblay noszący szary habit kapucynów (stąd określenie „szara eminencja”). Richelieu tłumi rebelię Hugenotów w 1628-1629 r., kończąc rekatolicyzację Francji. Ostatnia twierdza La Rochelle poddaje się, gdy Antoine Rossignol odszyfrował list z twierdzy i Richelieu rozwiał nadzieje Hugenotów na angielską odsiecz. Po upadku La Rochelle Brytyjczycy zachowują tylko Wyspy Normandzkie.

Antoine i jego syn Bonaventure Rossignol założą zaś biuro kryptografii, steganografii i szpiegostwa.

• 1614 r. - Ostatnie Stany Generalne zwołane na skutek kryzysu finansowego. Odtąd królowie rządzą Francją w sposób absolutny, bez zasięgania opinii przedstawicieli wszystkich stanów.

• 1618 - 1648 r. - Wojna Trzydziestoletnia. Walcząc z Habsburgami, Cesarstwem i Niemcami Francja zajmuje Lotaryngię (1633) i Alzację (1648). Z hiszpańskimi Habsburgami walczy aż do 1659 r.

• 1623 - 1662 r. - Niezmiernie wpływowy filozof i wszechstronny uczony Blaise Pascal.

Do tradycji przechodzi słynny zakład Pascala: jeśli Bóg istnieje, warto w niego wierzyć, aby zdobyć wieczność. Jeśli zaś Boga nie ma, wiara i tak ułatwia życie doczesne, lepiej więc wierzyć.

• Od 1626 r. - Małżeństwo różdżkarzy Jean i Martine de Beausoleil zakłada 40 kopalni rudy zlokalizowanej dzięki radiestezji. Zginą w więzieniu oskarżeni o czary.

• 1631 r. - Powstaje francuska gazeta La Gazette. Pierwszy dziennik.

• 1635 r. - W Paryżu król zakłada Akademię Francuską, która zajmuje się rozwojem nauki i sztuki.

• 1643 - 1661 r. - Anna Austriaczka rządzi jako regentka w imieniu Ludwika XIV, który według dworskich plotek i niektórych historyków jest synem kardynała Mazzariniego i królowej.

Pochodzący z Italii kardynał Giulio Mazzarini (Jules Mazarin, 1602-1661) nadal umacnia absolutyzm.

Francja zdobywa Alzację (1648) do Renu. W Niemczech Mazzarini tworzy zależny od Francji Związek Reński (1658).

• 1648 - 1653 r. - Fronda, czyli bunt feudałów przeciw absolutyzmowi króla i Mazzariniego. Próba zabójstwa małoletniego Ludwika XIV kończy się klęską na skutek lojalnej postawy szlachty, widzącej w królu ochronę swoich interesów przed samowolą i ekonomiczną potęgą wielkich feudałów.

• Druga połowa XVII w. - Mnisi tworzą wódki z destylowanego wina i przypraw. Szampan, wino z Szampanii z dużą ilością gazu, a więc trzymane w mocnych butelkach, kupują głównie Anglicy. Dopiero po roku 1700 szampan staje się eleganckim alkoholem i narodowym trunkiem Francji, a wystrzał korka z butelki będzie odtąd ozdobą rozmaitych uroczystości.

• 1652 - 1659 r. - Wojna z Hiszpanią przynosi Francji część Niderlandów i Lotaryngii.

• 1653 - 1661 r. - Pochodzący z bogatego rodu z Nantes Nicolas Fouquet (1615-1680) jest superintendentem, czyli generalnym nadzorcą finansów Francji, co czyni go jednym z najpotężniejszych ludzi w państwie.

Wychował się w klasztorze jezuitów. Mając 20 lat kupił urząd zapewniający mu kontrolę nad ministerstwem sprawiedliwości, finansów i wojskiem. Dzięki poparciu Mazzariniego w 1650 r. kupił urząd prokuratora generalnego francuskiego parlamentu, a trzy lata później otrzymał stanowisko superintendenta.

Słynie jako mecenas artystów, na przykład La Fontaine’a. a jego pałac i ogrody w Vaux-le-Vicomte staną się inspiracją dla przebudowy Luwru. Gromadzi majątek większy od majątku kardynała i króla, co spowoduje oskarżenie go o korupcję i aresztowanie na rozkaz Ludwika XIV w 1661 r. Umrze uwięziony w zbudowanej na rozkaz Richelieu twierdzy Pinerolo w Piemoncie.

• 1661 - 1715 r. - Panuje Ludwik XIV, zwany „królem-Słońce”. Jego rządy wyznaczają szczyt oświeconego absolutyzmu odwołującego się do autorytarnej władzy i rozumu. Władca stawia się ponad mieszkańcami Francji, a państwo traktuje jako swoją prywatną własność. Uważa się za wielkiego aktora, tancerza i znawcę sztuki, co prowadzi do żenujących sytuacji, gdy dwór musi oklaskiwać jego niekoniecznie zachwycające występy w stroju boga Heliosa czy rzymskiego wojownika na koniu.

Król przenosi (1678-1680) dwór z Luwru do Wersalu. Luwr (zamek Louvre istniejący od 1190 r.) staje się galerią sztuki. Mimo oświecenia król i jego dwór cuchną z brudu, ponieważ Wersal nie posiada żadnych toalet, a arystokracja nie ma zwyczaju myć się. Na przykład Ludwik XIV kąpie się co kilkanaście miesięcy, ale ma opinię czystego, bo nawet trzy razy dziennie zmienia koszulę. Dwór nie myje się, lecz intensywnie używa perfum, co dodatkowo powiększa fetor.

Paryską Bastylię, czyli podmiejski zamek z XIV w. (wiele francuskich miast miało swoje bastylie) król zamienia w więzienie.

Francja dysponuje potężną gospodarką i armią (250 tysięcy żołnierzy), której ważnym elementem są oddziały muszkieterów salwami z muszkietów zdolne rozbijać oddziały dużo liczniejsze od własnych.

Wielki inżynier S. Vauban tworzy linię umocnień (pierwszych tego typu w Europie) na granicy północno-wschodniej i buduje 33 twierdze, a 300 unowocześnia.

Na mocy Traktatu z Bredy (1667) Francja potwierdza swoje panowanie w kanadyjskiej Acadii. Wygrywa z Hiszpanią wojnę o Niderlandy (1667-1668) i zajmuje ich zachodnią część. Do 1678 r. próbuje podbić Holandię, lecz rezygnuje pod naciskiem koalicji Hiszpanii, Holandii, Anglii i Szwecji, a nawet traci Burgundię (1668). W 1672 r. znów napada na Holandię, tym razem w sojuszu z Anglią i Szwecją. Vauban zdobywa Maastricht (1673), stosując uporczywe ostrzeliwanie najmocniejszych fortyfikacji. Opór Holandii zmusza Francuzów do wycofania, lecz zajmują Gujanę i Senegal. Francja opanowuje też wschodnioburgundzkie hrabstwo Franche-Comté (1678). W latach 1679-1684 prawnicy Ludwika XIV odzyskują terytoria dawniej należące do Francji jak Strassburg (1681) i Luksemburg (1684), co wywoła wojnę (1688-1697) z koalicją Habsburgów niemieckich i hiszpańskich oraz Anglii, Holandii i Sabaudii. Francja traci Lotaryngię, lecz pozostaje potęgą, chociaż ciągłe wojny rujnują finanse państwa.

• 1662 r. - Blaise Pascal opracowuje plan komunikacji miejskiej w Paryżu, oparty o konne powozy regularnie kursujące po określonych trasach. System działa tylko kilka lat, ponieważ jest przeznaczony dla arystokracji, więc okazuje się nieopłacalny z powodu niewielu klientów.

• 1663 r. - W Paryżu powstaje Akademia Literatury, obserwatorium astronomiczne i słynny ogród botaniczny.

• 1664 r. - J. B. Colbert zakłada handlową Kompanię Wschodnioindyjską.

• 1667 r. - Król podpisuje edykt przygotowany przez Colberta o utworzeniu policji w Paryżu; na jej czele staje Nicolas Gabriel de La Reynie.

W latach 1672-1682 de La Reynie wykrywa tajną siatkę producentów trucizn oraz trucicieli, czarowników, wykonawców „czarnych mszy” z ofiarą z dziecka i kobiet dokonujących aborcji. Odkrywa, że damy dworu rzucały na siebie nawzajem czary, a królewska kochanka de Montespan próbowała otruć swoje konkurentki i samego Colberta.

• 1671 r. - W Marsylii powstaje pierwsza francuska kawiarnia (następna pojawi się w Paryżu w 1672 r.). Francuzi zapoznali się jednak z kawą dużo wcześniej, bo już w roku 1644, kiedy Pierre de la Roque przywiózł ziarna kawy ze Stambułu do Marsylii. Od końca XVII wieku kawa stanie się jedną z bardziej popularnych używek we Francji.

Holenderski poseł zaś ofiaruje Ludwikowi XIV krzew kawowy, który jako wielka rzadkość zostaje umieszczony w królewskim ogrodzie botanicznym w Paryżu. Stąd w następnych latach sadzonki kawowca trafią do francuskich kolonii w Nowym Świecie.

Trzecia droga i egzotyczna używka bogatych arystokratów tej epoki to kakao. Napój z ziaren kakaowca słodzony cukrem upowszechnia królowa Maria Teresa, chociaż Ludwik XIV nie przepada ani za kakao, ani za kawą i herbatą.

• 1672 r. - W Paryżu powstaje popularne, nieco plotkarskie czasopismo Mercure gallante, zapowiedź przyszłych tabloidów.

• Lata 1682, 1690, 1693 - Artykuły Gallikańskie (przepisy) Ludwika XIV uniezależniają kościół Francji od papieża. Z drugiej strony w roku 1685 król wydaje w Fontainebleau edykt odwołujący tolerancyjny edykt z Nantes i zaczynają się krwawe prześladowania nie-katolików, burzenie protestanckich kościołów i narzucanie ludności katolicyzmu. W rezultacie, ok. 200 tysięcy Hugenotów, często bogatych i wykształconych, ucieka z kraju, co znacząco osłabia francuską gospodarkę. Pozostają przede wszystkim biedni mieszkańcy Langwedocji.

• 1687 r. - Powstaje legenda o Człowieku w Żelaznej Masce, przetrzymywanym w twierdzy Pinerolo tajemniczym więźniu, którego opisuje pewien ksiądz z Prowansji. Podobno Człowiek w Żelaznej Masce trafia potem do innych więzień i w końcu do Bastylii w Paryżu, gdzie umiera w roku 1703. Według relacji świadków (w tym Voltaire’a) na głowie stale ma osłonę, która uniemożliwia jego identyfikację. A. Dumas w swojej powieści stawia sensacyjną tezę (1850), że tajemniczym więźniem mógł być ukrywany brat bliźniak Ludwika XIV.

• XVIII w. - Paryż jest intelektualnym i artystycznym centrum świata. We Francji działają: między innymi filozof prawa Charles Montesquieu (1689-1755), przyrodnik Georges Louis Leclerc de Buffon (1707-1788), Voltaire (Francois Marie Arouet, 1694-1778), J. J. Rousseau (1712-1778), D. Diderot (1713-1784), pochodzący z Italii matematyk i astronom Joseph Louis Lagrange (urodzony w Turynie Giuseppe Luigi Lagrangia, 1736-1813), chemik A. L. Lavoisier (1743-1794), matematyk i astronom P. S. Laplace (1749-1827), biolog i paleontolog G. Cuvier (1769-1832), fizyk André M. Ampère (1775-1836).

Francja jest też światowym centrum perfumiarstwa i produkcji kosmetycznej.

Na przełomie XVIII i XIX wieku działa Marie-Antoine Carême (1784-1833), słynny kucharz i cukiernik, autor cenionych książek o sztuce kulinarnej i przyjaciel G. Rossiniego, znanego kompozytora i smakosza. Dla tego muzyka Carême tworzy wykwintną potrawę tournedos à la Rossini: smażona na maśle polędwica wołowa z truflami i kawałkiem pasztetu z kaczki.

• Od XVIII w. - Francja jest centrum okultyzmu, magii, astrologii, tarota i nauk hermetycznych.

Do najciekawszych postaci z tego kręgu należy książę St. Germain. Wszechstronnie wykształcony, znający języki i dysponujący dużą wiedzą. Jest szpiegiem kilku państw i błyskotliwym dworakiem. Według legend dzięki alchemicznemu eliksirowi nie starzeje się i jest podobno widywany w różnych punktach Europy jeszcze kilkadziesiąt lat po oficjalnej dacie śmierci (1784).

• 1701 r. - Po śmierci ostatniego Habsburga na tronie Hiszpanii wybucha wojna o sukcesję, a w rzeczywistości o dominację w Europie między francuskimi Burbonami i austriackimi Habsburgami.

Na mocy pokoju w Utrechcie (1713) królem Hiszpanii zostaje Filip V Burbon, wnuk Ludwika XIV, a Habsburgowie otrzymują Niderlandy i Italię.

• 1702 - 1705 r. - We wschodniej Langwedocji i górskim masywie Cévennes wybucha zbrojny bunt znany jako powstanie kamizardów (camisardes od prowansalskich słów camisa - koszula lub camisade - nocna napaść). Kamizardzi to kalwiniści prześladowani i siłą nawracani na katolicyzm po edykcie z Fontainebleau (1685), ludzie mówiący po langwedocku a nie francusku i wyzyskiwani przez feudałów rolnicy oraz miejska biedota. Powstanie ma więc charakter społeczny i ekonomiczny, chociaż odbywa się pod hasłami religijnymi. Fanatyczni kamizardzi wierzą, że prowadzi ich Duch Święty, a ich śmierć jest męczeństwem, za które dostąpią zbawienia. Pierwszą ofiarą jest opat de Chayla (Chaylas) znienawidzony za okrucieństwo i torturowanie dzieci kalwinistów. W trakcie walk i katolicy, i kalwiniści dokonują masowych mordów całych osad. W końcu za cenę kilkuset tysięcy ofiar zwycięża królewska armia, kamizardzi zostają w większości wymordowani, a na terenach objętych powstaniem władze konfiskują wszelką broń. Lokalne walki będą jednak trwały jeszcze wiele lat przygotowując grunt dla przyszłej rewolucji. Co prawda w 1787 r. król przywróci tolerancję religijną dla kalwinistów, lecz faktyczne równouprawnienie wszystkich wyznań przyniesie dopiero Rewolucja Francuska.

• 1709/1710 r. - Fala mrozów powoduje liczne zamarznięcia. Jest to szczytowy okres tak zwanej małej epoki lodowej.

Zamarza Sekwana w Paryżu. Rzemieślnicy zamykają swoje zakłady, żeby oszczędzać opał, więc zaczyna się bezrobocie, które dodatkowo zwiększa problemy z przetrwaniem mrozów sięgających -20^oC. Lody zmiażdżyły łodzie, które mogłyby potem posłużyć do transportu żywności do miast, a seria odwilży przeplatających się z mrozami odsłania glebę powodując wymarznięcie zbóż i w konsekwencji głód na wiosnę 1710 roku. Nawet na południu od mrozu pękają drzewa oliwne.

Osłabieni głodem ludzie zaczynają chorować i wybuchają epidemie ogarniające całą Francję. Na domiar złego topniejące śniegi powodują gwałtowne powodzie. Król usiłuje z własnej kasy zakupić żywność dla paryżan, lecz to wszystko za mało. Nawet w rodzinie króla umiera na ospę jego syn i następca Ludwik (1711). Potem umiera księżna sabaudzka Adelajda, żona Ludwika diuka Burgundii, wnuka króla (1712), a kilka dni potem umiera sam diuk, czyli drugi następca tronu Francji. W ten sposób królem powinien być jego pięcioletni syn Ludwik, lecz i on umiera na odrę kilkanaście dni później. Jego młodszego brata, także Ludwika (przyszłego Ludwika XV), ratuje pani de Ventadour, kiedy nie pozwala go leczyć wersalskim lekarzom stosującym puszczanie krwi i wymioty. Osłabione dziecko zmarłoby z niedokrwienia i odwodnienia.

Sytuacja poprawia się jesienią 1710 r. po zbiorach. W ciągu roku Francja utraciła co najmniej milion ludzi.

• 1712 r. - Botanik A. N. Duchesne krzyżuje poziomkę chilijską i wirginijską otrzymując truskawkę - hybrydę o dużych, słodkich owocach (Fragaria ananassa). W XIX-XX w. jej uprawy rozprzestrzenią się w całym świecie.

• 1715 - 1774 r. - Panuje Ludwik XV, prawnuk Ludwika XIV.

Pogłębia się kryzys finansowy państwa. W dużym stopniu wiąże się to z systemem podatkowym. Podatki płacą przede wszystkim najbiedniejsi oraz mieszczanie, a warstwy bogate, czyli kler i arystokracja, są z nich zwolnieni. To oczywiście wzbudza gniew ludu.

O charakterze króla dobitnie świadczy projekt pomnika ku jego czci, jaki w roku 1758 zaprojektował Charles-François Ribart de Chamoust. Miał to być budynek w kształcie słonia wysoki na kilkanaście metrów z kilkoma pomieszczeniami wewnątrz. Projektu nie zrealizowano, a pomysł podejmie potem Napoleon i każe zaprojektować ogromnego słonia stojącego na miejscu Bastylii. Ten projekt też jednak pozostanie na papierze.

Szkot John Law, świetny finansista, tworzy francuską Kompanię Missisipi (1717) dla eksploatacji Ameryki. Na wielką skalę wprowadza papierowy pieniądz, co wywołuje potężną falę spekulacji na giełdach i ogromną inflację. Law umiera na ospę.

Ludwik XV organizuje własną siatkę wywiadowczą Secret du Roi niezależną od działającej już wcześniej siatki podległej rządowi. Największą gwiazdą nowej organizacji jest Charles d’Eon de Beaumont znany z tego, że przebiera się raz za mężczyznę a innym razem za kobietę. Historycy przez dziesięciolecia będą się potem spierać, jakiej płci był słynny szpieg.

Ogromny wpływ na losy państwa wywiera faworyta, kochanka i zarazem zaufany szpieg króla Jeanne Antoinette de Pompadour (żyje w latach 1721-1764), obdarzona przez króla tytułem markizy a potem księżnej. Jako kobieta światła popiera encyklopedystów, artystów i uczonych.

• 1719 r. - Kompanie Afrykańska (działająca od XVII w.), Wschodnioindyjska i Missisipi łączą się w Kompanię Indyjską, która jednak zbankrutuje już w 1720 r., kiedy upadnie system finansowy Lawa.

• 1720 r. - Ostatnia europejska epidemia dżumy zabija połowę ludności Marsylii.

• 1724 r. - Formalnie powstaje paryska giełda La Bourse (kontynuacja giełdy z XII w.), gdzie handluje się towarami i spekuluje papierami wartościowymi (obligacjami i udziałami w firmach). Podobna powstanie wkrótce w Londynie.

• 1725 r. - Założenie masońskiej Loży św. Tomasza w Paryżu, wkrótce jednego z ośrodków oświecenia.

• 1733 - 1738 r. - Wojna Burbonów i Habsburgów o elekcję króla Polski zakończona niepowodzeniem Burbonów. Ludwik XV popiera Stanisława Leszczyńskiego (1737-1766), którego córka Maria jest żoną Ludwika. Ostatecznie jednak rezygnuje i na mocy umowy z Franciszkiem Vaudemont (od 1745 r. cesarz) wymienia Toskanię na Lotaryngię (Lorraine). Potem daje Lotaryngię w lenno swemu teściowi, a po jego śmierci włączy do Francji (1766).

• 1745 - 1822 r. - Valentin Haüy (brat znanego krystalografa), organizator kilku szkół dla niewidomych dzieci (Paryż, 1784; Petersburg, 1802; Berlin, 1806) i twórca wypukłego pisma, które udoskonali potem L. Braille.

• 1751 - 1773 r. - Powstaje Wielka Encyklopedia, oświeceniowe kompendium nauki i wiedzy.

Oświecenie ma wielu zwolenników. Na przykład zakonnik Abbé de St. Pierre postuluje (1728) unię europejskich państw ze wspólnym, oświeconym rządem, aby zapobiec wojnom. Nicolas de Lacaille proponuje zaś 14 gwiazdozbiorów z nazwami przyrządów naukowych (1763), w tym Zegar Wahadłowy, Pompa Próżniowa, Mikroskop i Teleskop.

Rozwija się prasa, choć dopiero w 1777 r. rząd złagodzi cenzurę i prawo dopuszczające do publikacji.

• 1756 - 1763 r. - Wojna siedmioletnia z Wielką Brytanią i Prusami zakończona klęską Francuzów i niekorzystnym pokojem z Paryża (10 II 1763 r.). Francja traci Kanadę i pozycję kolonialnego mocarstwa, a w szerszym wymiarze język francuski zaczyna ustępować angielskiemu na arenie międzynarodowej.

• 1763 r. - Władze Paryża ze względów higienicznych nakazują tworzyć cmentarze poza miastem, niezależnie od kościołów. Również król w Deklaracji z 1776 r. zaleca zakładanie cmentarzy poza granicami miasta, W liczącym 600 tysięcy mieszkańców Paryżu gnijące na przepełnionych cmentarzach zwłoki zatruwają wodę pitną i grożą epidemiami.

• 1764 - 1767 r. - W Gévaudan na południu Francji grasuje potwór ze względu na podobieństwo do wilka nazywany wilkołakiem. Tajemnicze zwierzę ponad 150 razy napada dzieci i kobiety zabijając przy tym 104 osoby. Ataki przerywa myśliwy Jean Chastel, kiedy śmiertelnie rani bestię, którą okazuje się ogromny wyjątkowo agresywny pies. W pamięci mieszkańców miasteczka przetrwa młoda Marie Jeanne Valet, która odpędziła potwora włócznią. Jej wyczyn zostanie potem uwieczniony w postaci pomnika przedstawiającego to zdarzenie.

• 1769 r. - Po niskich plonach zbóż i klęsce głodu związanej z ochłodzeniem trwającym przez cały wiek XVIII Francuska Akademia Umiejętności ogłasza konkurs na roślinę zastępującą zboże. A. Permantier proponuje uprawę amerykańskiego ziemniaka, który szybko się upowszechni jako bogate źródło skrobi.

• 1774 - 1792 r. - Panuje Ludwik XVI, syn Ludwika Ferdynanda Burbona (syna Ludwika XV) i Marii Józefy Wettin (córki elektora Saksonii Fryderyka Augusta II, czyli króla Polski Augusta III Sasa).

Niedobory żywności, inflacja, oraz kryzys gospodarczy i polityczny osłabiają Francję. Powtarzają się bunty ludności. Królowa Maria Antonina (1756-1783, Piętnaste dziecko Franciszka I Lotaryńskiego i Marii Teresy Habsburg, żona Ludwika XVI od 1770 r.) jest znienawidzona przez Francuzów za dumę oraz wydatki na stroje i zabawy, a przede wszystkim za niemieckie pochodzenie. Przeciwnicy królowej często posuwają się do oszczerstw i bezpodstawnych kłamstw szerząc nieprzychylne jej plotki. Złośliwi sugerują, że jest lesbijką. Powszechnie mówi się też o jej rzekomo wybujałym erotyzmie i wielkiej liczbie kochanków.

• 1777 r. - Powstaje pierwszy francuski dziennik Journal de Paris i szybko staje się niezmiernie istotnym źródłem informacji.

• Lata 1780. - Powstają projekty przebudowy Paryża, aby zapobiec nielegalnemu przywożeniu do miasta taniego wina (ceny w Paryżu są nawet 6 razy wyższe, niż na prowincji). Wysokie ceny wina i chleba staną się jedną z głównych przyczyn buntów ludności, które zmuszą króla do zwołania Stanów Generalnych w 1789 r.

Wrogowie królowej opowiadają o niej anegdotę. Według niej Maria Antonina podobno zapytała, czemu głodujący lud Paryża, któremu brakowało chleba, nie je ciastek. Mogłoby się zdawać, że królowa okrutnie zakpiła z paryżan. W rzeczywistości jednak prawo francuskie nakazywało piekarzom sprzedawać ciastka w cenie chleba, jeżeli chleba zabrakło, a zatem domniemana wypowiedź królowej niekoniecznie musiała oznaczać pogardę dla ludu.

• 1783 r. - Po wojnie o niepodległość USA Francja otrzymuje część brytyjskich Antyli i Indii oraz Senegal.

• Od 1783 r. - Wybuch islandzkiego wulkanu Laki powoduje długotrwałe silne zapylenie atmosfery, co oznacza ostre zimy i słabe plony. W konsekwencji nasilają się niedobory żywności i tak trwające przez większą część stulecia. Na te zjawiska nakłada się wpływ El Niño dodatkowo ograniczający produkcję żywności. Za kilka lat przełoży się to na zamieszki i bunty a w końcu rewolucję.

• 1785 r. - Powstaje pierwsze czasopismo poświęcone modzie Le cabinet des modes.

• 1785 r. - Hrabina de La Motte-Valois przy udziale Cagliostro namawia kardynała L. de Rohana na kupno diamentowego naszyjnika dla Marii Antoniny, a potem go kradnie. Mąż de La Motte ucieka do Anglii z diamentami, a nielubiana królowa jest oskarżana o nieczyste intencje, co tym bardziej podkopuje pozycję króla i sprzyja nastrojom rewolucyjnym.

• 1786 r. - Na polecenie Ludwika XVI władze Paryża nakazują przenosić zwłoki do podziemi pod miastem, skąd przez wieki wydobywano kamień budowlany. W ten sposób król chce uniknąć epidemii dżumy. Podziemia zaś przekształcają się w katakumby. W XIX w. część z nich zostanie uporządkowana, aby udostępnić je do zwiedzania, na przykład kości będą układane w równe stosy. W XX w. paryskie katakumby staną się jedną z bardzo popularnych turystycznych atrakcji.

• 1786 - 1853 r. - François Jean Dominique Arago, sławny francuski myśliciel, matematyk, fizyk i astronom oraz polityk.

• 1789 r. - Ksiądz E. J. Sieyes wydaje ulotkę Co to jest stan trzeci? żądając politycznych praw dla mieszczaństwa, które finansowo jest potężne, lecz nie ma wpływu na decyzje rządu tradycyjnie zdominowanego przez feudałów.

• 1789 r. - Pod naciskiem opinii publicznej król po raz pierwszy od wielu lat zwołuje do Wersalu Stany Generalne - zjazd duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa.

Mieszczanie tworzą Zgromadzenie Narodowe (Konstytuanta, 17 VI), by znieść absolutyzm, a gdy oburzony król zamyka salę obrad, przysięgają w sali do gry w piłkę (20 VI), że uchwalą konstytucję. W odpowiedzi król sprowadza pod Paryż wojsko i próbuje zablokować dostawy mąki, aby zbuntowanych mieszkańców miasta pozbawić chleba.

14 VII Paryżanie pogardliwie zwani sankiulotami (sans cullote - bez spodni, które nosi arystokracja) podchodzą pod Bastylię, królewską twierdzę-więzienie. W zamku pozbawionym nowoczesnej artylerii jest kilkudziesięciu starych żołnierzy i 32 szwajcarskich najemników. Dowódca Bastylii zwleka z kapitulacją, a tłum wpada w szał, gdy przypadkowo wybucha bezładna strzelanina. W końcu zamek poddaje się, lecz pospólstwo łamie warunki kapitulacji i morduje całą załogę w poczuciu, że wyzwala więźniów reżimu. Tymczasem znajdują tylko siedmiu uwięzionych, którzy przebywają w wygodnych, dobrze urządzonych celach. Jak na ironię 14 lipca stanie się potem symbolem upadku monarchii (mit założycielski republiki) i państwowym świętem jako Dzień Bastylii, chociaż król Ludwik XVI zapisał tego dnia w swoim dzienniku tylko jedno słowo: „Rien” (Nic), bo z ówczesnej perspektywy nie wydarzyło się nic istotnego.

W lipcu lud plądruje pałace i kościoły w całej Francji, niszczy religijne dzieła sztuki, morduje arystokrację i kler (okres La Grande Peur, Wielka Trwoga). W nocy 4/5 VIII przerażony król znosi feudalizm, a 5 X lud sprowadza króla z Wersalu do Paryża, aby go kontrolować i oderwać od konserwatystów oraz Kościoła. Charles de Talleyrand-Périgord (1754-1838), biskup Autun, staje na czele radykalnego ruchu antyklerykalnego.

Przykład Francji oddziałuje na resztę Europy i Amerykę, wywołując lokalne bunty i inspirując ruchy reformatorskie.

• 26 VIII 1789 r. - Zainicjowana przez M. J. de La Fayette’a (1757-1834) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, czyli pierwsza francuska konstytucja ogłasza wolność religijną jednostki, nietykalność własności prywatnej i znosi dziedziczne szlachectwo wbrew oświeconemu absolutyzmowi. Francuzi czują się narodem. Żydzi uzyskują obywatelstwo i prawa (po raz pierwszy w Europie). Dokonuje się trójpodział władzy na ustawodawczą (parlament), wykonawczą (rząd) i sądowniczą. Konstytucja państwa zapewnia azyl obcokrajowcom-bojownikom o wolność. Kościół traci majątki w roku 1789 (papieski Avignon w roku 1791), a państwo wypłaca odtąd księżom pensję. Sorbona zostaje zamknięta (ponowne otwarcie nastąpi w 1806 r.). Zostaje zniesiony znienawidzony podatek od soli funkcjonujący od czasów Karola V.

Powstaje polityczny klub Jakobinów (od kościoła św. Jakuba) o poglądach komunistyczno-republikańskich.

Z upadkiem feudalizmu oraz odsunięciem od władzy arystokracji i Kościoła wiąże się też zmiana obyczajowa, który w ciągu następnego stulecia ogarnie całą Europę. Burżuazja przynosi zwyczaj częstszego kąpania się i utrzymywania higieny, co od upadku Rzymu i chrystianizacji było uznawane za zbędną fanaberię, a nawet grzech. Mieszczanie jednak handlując i konkurując o klienta nie mogli sobie pozwolić na rażący brud i odór niemytego ciała. Po Rewolucji Francuskiej ich styl życia staje się wzorcem dla innych klas społecznych.

• 1789 - 1798 r. - Na północy Paryża powstaje cmentarz Montmarte.

Zostanie tam pochowanych wiele znanych osobistości jak na przykład A.-M. Ampère, H. Heine, H. Berlioz, J. Offenbach, A. Dumas, E. Degas i É. Zola.

• 1791 r. - W wyniku wyborów władzę zdobywają Żyrondyści, liberalny odłam Jakobinów.

Druga konstytucja (3 IX 1791) osłabia króla i rząd, oddając władzę w ręce parlamentu. Georges Danton (1759-1794) chce wprowadzenia monarchii konstytucyjnej obawiając się nieokiełznanej siły niewykształconych, prymitywnych mas. Natomiast jego ideowy przeciwnik Maximiliene Robespierre (1758-1794) postuluje stworzenie republiki opartej właśnie na ludzie. Zostają zakazane związki zawodowe jako zagrażające gospodarce państwa.

Konstytucja zapewnia wolność prasy i wprowadza instytucję plebiscytu, kiedy o przynależności do danego państwa, ma zdecydować głosowanie całego społeczeństwa zamieszkującego sporny obszar, a nie decyzja władz.

Z prawa znika średniowieczne pojęcie grzesznych i karalnych zachowań seksualnych (zwłaszcza homoseksualizmu), chociaż lekarze nadal uważają, że homoseksualizm jest chorobą.

29 grudnia powstaje instytucja azylu politycznego, co oznacza, że osoby uciekające ze swojego kraju, ponieważ były tam prześladowane za obronę wolności, mogą ubiegać się o prawo pobytu we Francji. Z czasem ideę azylu przejmą również inne państwa.

Olympe de Gouges ogłasza Prawa kobiety - manifest i początek feminizmu. Zostanie ścięta w 1793 r. za sprzeciw wobec krwawego terroru Jakobinów Robespierre’a, a organizacje kobiece zostają zakazane (od 1795 r. kobiety będą mogły wchodzić do sali Zgromadzenia Narodowego tylko w towarzystwie mężczyzny).

Papież Pius VI rzuca klątwę na rewolucję za jej idee wolnościowe, antyfeudalizm, antyreligijność i jawny antyklerykalizm.

• 1792 - 1794 r. - Austria i Prusy (pierwsza koalicja antyfrancuska do 1797 r.) popierają Ludwika XVI, co doprowadza do wojny (1792). Kiedy Ludwik XVI i Maria Antonina zostają schwytani podczas próby ucieczki z Francji, narastają nastroje republikańskie i nawet Danton rezygnuje z idei monarchii konstytucyjnej. Powstaje Pierwsza Republika (1792-1804). Początkowe klęski na froncie wywołują rewolucję w Paryżu (sierpień), a na jej czele staje Danton i przekonuje tłum do wymordowania ok. 2000 więźniów uznanych za zwolenników króla oraz Austrii i Prus (2-6 IX). Cynicznie stwierdza, że masowy mord zjednoczy paryską młodzież i zamknie możliwość ewentualnego przejścia do monarchistów.

20 IX 1792 r. powstaje Konwent jako zgromadzenie ustawodawcze.

• 1792 r. - Chirurg A. Louis dokonuje publicznej prezentacji gilotyny, czyli maszyny do bezbolesnego, jak twierdzi, ścinania głów za pomocą spuszczanego z góry ciężkiego, ukośnego ostrza. Maszynę upowszechni lekarz J. I. Guillotin i wkrótce stanie się ona symbolem Rewolucji Francuskiej oraz skuteczną metodą terroru.

• 1792 r. - Nieustaleni sprawcy rabują królewskie klejnoty, które są niemal pozbawione jakiejkolwiek ochrony. Wiele wskazuje, że za tą kradzieżą mogą stać niektórzy z przywódców rewolucji. Jak dotąd jest to największa kradzież biżuterii w dziejach świata. Przewyższy go dopiero rabunek carskich klejnotów dokonany po bolszewickim przewrocie w Rosji.

Większość francuskiej biżuterii koronnej odnajdzie się potem w różnych krajach. Niektóre klejnoty jednak znikają na dobre. Na przykład słynny intensywnie niebieski diament Le Bleu de France zostaje pocięty na mniejsze części, wśród których największy jest brylant Hope.

W pierwszej połowie XIX w. Francja odzyska większość rozproszonych klejnotów królewskich (zostaną użyte podczas ostatniej koronacji króla w 1825 r.). Jednak po zmianie konstytucji w 1875 r. i próbach odbudowy monarchii przez rojalistów skrajni liberałowie w parlamencie doprowadzą w 1887 r. do wyprzedania klejnotów koronnych. W nielicznych koronach zachowanych ze względów historycznych oryginalne kamienie zostaną zastąpione przez szklane imitacje.

• 1792 r. - Claude Joseph Rouget de Lisle pisze tekst i muzykę Marszu armii Renu. Utwór po raz pierwszy wykonują żołnierze z Marsylii i dlatego rewolucyjna pieśń zyskuje miano Marsylianki. Szybko staje się ona hymnem rewolucyjnej Francji obok takich symboli jak czapka frygijka oraz flaga z trzema pionowymi pasami niebieskim, białym i czerwonym (odtąd flaga państwowa Francji), reprezentującymi wolność, arystokrację i lud.

Nazbyt rewolucyjna Marsylianka przestanie być hymnem za czasów Napoleona I i zostanie przywrócona dopiero w roku 1870.

• 1792 r. - Zwycięstwo Francji nad Austrią i Prusami pod Valmy (20 IX) przynosi przełom w wojnie.

Francuzi zajmują Frankfurt i rejon Skaldy, prowokując wojnę z Anglią (od II 1793) oraz jej sojusznikami: Holandią, Hiszpanią i Rosją. Austriacy wkraczają do Holandii (klęska generała C. Dumouriez pod Neerwinden), Hiszpanie oblegają Perpignan, a Brytyjczycy zajmują Tulon. Wybuchają bunty ludu oraz zwolenników monarchii i Kościoła przeciw rewolucji w Marsylii, Tulonie, Lyonie (na rozkaz J. Fouché i C. d’Herbois 2600 buntowników zostaje rozstrzelanych z armat, aby przyspieszyć egzekucję), Bordeaux i Nantes. Generał Dumouriez próbuje osadzić na tronie młodocianego Ludwika XVII (urodzony w 1785 r.), syna króla, a po klęsce przechodzi do Austriaków. W marcu 1792 r. powstaje Trybunał Rewolucyjny mający chronić rewolucję, a w kwietniu Komitet Ocalenia Publicznego posiadający uprawnienia rządu.

• 1792 r. - W czerwcu pod wpływem rozruchów na tle drożyzny i głodu Jakobini pod wodzą Robespierre’a aresztują Żyrondystów i wprowadzają rządy terroru (pierwotne znaczenie terroryzmu): ok. 14 tysięcy osób zostaje zgilotynowanych. Jakobini kontrolują rynek i prasę. Przymusowa laicyzacja („kult rozumu” i „kult ojczyzny”) często prowadzi do niszczenia sztuki sakralnej i morderstw (na przykład w 1793 r. związano 90 księży i utopiono wraz z barką w Loarze).

Według plotek liczba ofiar jest tak wielka, że na zamku Meudon (między Paryżem i Wersalem) działa tajna garbarnia ludzkiej skóry. Z drugiej strony istnieją też udokumentowane doniesienia o wykorzystywaniu ludzkiej skóry. Na przykład jakobiński przywódca Louis Antoine Léon de Saint-Juste wielokrotnie chwali się spodniami wykonanymi ze skóry jego służącej straconej za kradzież. Republikański generał Jean-Michel Beysser spodnie z ludzkiej skóry zakłada do bitwy i zachęca swoich oficerów do naśladowania. Niektóre egzemplarze Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela są oprawiane w ludzką skórę.

• 21 I 1793 r. - Ludwik XVI i królowa oskarżeni o zdradę zostają ścięci, a młody Ludwik XVII umiera na gruźlicę w więzieniu w Temple (1795). Szklana tuba z sercem Ludwika XVII trafi potem do hiszpańskich Burbonów, a w 1975 r. do bazyliki Saint-Denis w Paryżu.

Królewski pałac Luwr (Louvre) staje się muzeum. Powstają państwowe szkoły świeckie. Francja obok imienia wprowadza nazwisko rodowe obywateli. Powstaje kalendarz rewolucyjny (XI 1793), liczony od VII 1789 r.

• 1793 r. - W sierpniu krwawe rozruchy, mordy popełnianie przez lud na arystokratach i rabunki lub po prostu bezmyślne niszczenie osiągają apogeum. Motłoch plądruje i celowo niszczy Saint-Denis, rozbija posągi i sarkofagi. Szczątki władców wywleczone z trumien zostają wrzucone do rowu i zalane gaszonym wapnem, które ma właściwości żrące.

Tysiące ludzi, zwłaszcza arystokratów, często nawet zwolenników rewolucji, ucieka z kraju. Przykładem może być Jean Anthelme Brillt-Savarin (1755-1826), prawnik i polityk, który po wyroku śmierci ucieka do Szwajcarii a potem na trzy lata do Stanów Zjednoczonych. Po powrocie w roku 1797 jest sędzią. Sławę przynosi mu książka o sztuce kulinarnej wydana tuż przed śmiercią.

• 1793 - 1796 r. - W zachodniej Francji, zwłaszcza w Wandei (Vendée) i Normandii, wybucha seria buntów przeciw rewolucji, prześladowaniu Kościoła i podatkom narzuconym przez nowe władze. Czynnikiem zapalnym okazuje się przymusowy pobór do wojska ogłoszony w marcu. Buntownicy mordują nielicznych i na ogół źle wyszkolonych żołnierzy, a potem skutecznie odpierają próby wkroczenia oddziałów rządowych. W czerwcu powstańcy mają nawet szansę marszu na Paryż, co w połączeniu z licznymi lokalnymi buntami przeciw rewolucyjnemu terrorowi mogłoby zakończyć się upadkiem rewolucji i zmianą biegu historii. Jednak chłopi z Wandei nie myślą w kategoriach Francji i Europy, więc nie chcą wychodzić poza własną prowincję i oblegają Nantes. Tam zaś snajper zabija dowódcę powstańców Jacquesa Cathelineau i ofensywa zostaje przerwana.

Za to władze z Paryża przysyłają oddziały wojska z otwarcie sformułowanym rozkazem wymordowania ludności zbuntowanej Wandei. Na czele karnych oddziałów stoi Jean Baptiste Carrier (zgilotynowany potem w 1794 r.). Tak zwane piekielne kolumny maszerują od wsi do wsi i od miasta do miasta, zabijając wszystkich, których zdołają zabić. Kobiety są gwałcone, a brzuchy ciężarnych bywają rozcinane lub miażdżone, ludzie giną topieni, wieszani za nogi, rozstrzeliwani... Według dokumentacji ginie ponad 117 tysięcy ludzi, lecz co najmniej drugie tyle nie zostało nigdzie odnotowanych. Ludobójstwo trwa dwa lata. Powstanie kończy się po rozstrzelaniu jego przywódcy Françoisa de Charette (23 III 1796 r.).

• 1793 - 1814 r. - Ród Grimaldi traci władzę w Monako, które zostało wcielone bezpośrednio do Francji.

Po roku 1814 Grimaldi wrócą do Monako jako protektoratu Królestwa Sardynii.

• 1793 - 1794 r. - Georges Danton toczy walkę z Robespierrem o polityczne wpływy i kształt francuskiego państwa.

Żąda zniesienia terroru i uwolnienia 300 tysięcy uwięzionych za prawdziwą i rzekomą krytykę rewolucji. Jego zwolennik Camille Desmoulins ogłasza w prasie artykuł, w którym piętnuje terror. Danton cieszy się ogromną popularnością i jak typowy liberał liczy, że pozwoli mu ona pokonać fanatycznego Robespierre’a unikając bezpośredniego aresztowania i zabicia swojego przeciwnika. Robespierre zaś niejako antycypując przyszłe metody komunistów nie ma takich oporów; siłą zamyka krytykującą go gazetę i niespodziewanie więzi swoich przeciwników politycznych. Następnie każe sfingować proces sądowy, w którym obok Dantona i jego zwolenników na ławie oskarżonych zostają posadzeni fałszerze i przestępcy finansowi. Robespierre stara się przekonać wszystkich, że Danton chce obalić rewolucję.

Wśród ofiar rewolucyjnego terroru znajduje się między innymi sławny chemik Lavoisier.

• 1794 r. - Ścięcie Dantona i jego stronników, w tym Jeana-François Delacroix (1753-1794, jednego z najwybitniejszych członków Konwentu) i C. Desmoulinsa oskarżanych o chęć zniszczenia rewolucji. Oburzony tym i zmęczony terrorem lud Paryża w końcu podnosi bunt i zbrojnie obala Jakobinów w lipcu (9 termidora). Robespierre zostaje stracony na gilotynie, kończy się jakobiński terror i przymusowy kult rozumu. Rewolucja ostatecznie schodzi z torów skrajnych i przekształca się w rewolucję zdecydowanie liberalną i burżuazyjną.

• 26 VI 1794 r. - Francuzi pokonują Austriaków pod Fleurus.

Co ciekawe, Francuzi stosują przy tej okazji balony do obserwacji ruchów przeciwnika.

• 1795 r. - Rewolucyjna Francja wprowadza system dziesiętny, metr i gram (wejdzie w życie po ustawie w 1837 r.). Frank (moneta bita w złocie od 1360 r. i w srebrze od 1577 r.) jest oficjalną walutą Francji. System metryczny nie przyjmuje się, ponieważ ludność woli stosować stare miary i nie rozumie, dlaczego nowe miałyby być lepsze. Sytuacji nie poprawia nawet powtórzenie dekretu o wprowadzeniu metra w 1799 r. Dopiero w 1812 r. nowa miara zdobędzie pewną popularność dzięki poparciu Napoleona.

26 X 1795 r. zostaje rozwiązany Konwent i powstaje konstytucja (1795), która oddaje władzę pięcioosobowemu Dyrektoriatowi, a prawa wyborcze posiadaczom majątku, odsuwając skorą do rewolty biedotę, czemu sprzeciwia się F. Babeuf (skazany na śmierć w 1797 r.). Powstaje utopijna idea prawa naturalnego.

Monarchiści pod białą flagą Burbonów wywołują powstanie w Paryżu (1795), stłumione przez generała Napoleona Bonaparte (1759-1821, przedstawiciel rodziny Buonaparte z Korsyki); grubego i niskiego, lecz wspaniałego żołnierza i stratega. Napoleon dowodzi w walkach z Austrią (1796) i zajmuje północną Italię (do 1799 r.). Na mocy traktatu zawartego z Austrią w Campoformio powstaje tam Republika Cisalpińska (1797). Napoleon likwiduje Państwo Kościelne (1798).

• 1795 - 1799 r. - Podbój Holandii (1795). Na mocy pokoju z Prusami Francja zajmuje lewy brzeg Renu, a potem odbiera Hiszpanii wschodnią część wyspy Santo Domingo.

W tym samym roku Francja ostatecznie zajmuje rządzoną przez Habsburgów wschodnią Burgundię (dawne Hrabstwo Burgundii Franche-Comté).

• 1796 r. - Generał Bonaparte żeni się z Marie-Josèphe Rose Tascher de la Pagerie, którą nazywa Josephine, czyli Józefiną. Józefina jest wdową po francuskim szlachcicu i rewolucyjnym generale Aleksandrze de Beauharnais ściętym podczas jakobińskiego terroru zaledwie kilka dni przed zgilotynowaniem Robespierre’a. Jego żona Marie-Josèphe ocalała przez przypadek: zemdlała w chwili, gdy strażnik wszedł do zatłoczonej sali więziennej i wywołał jej nazwisko, aby odprowadzić ją na stracenie. Strażnik wywołał ją jeszcze raz, lecz bez skutku i uznał, że jej nie ma. Kilka dni później skończył się terror, a Marie-Josèphe wyszła na wolność.

Wdowa słynie z urody, wdzięku, towarzyskiego obycia i znajomości sztuki kochania, której nauczył ją de Beauharnais. To wszystko oraz rodzinny majątek pomagają jej nawiązywać kontakty wśród dawnej arystokracji i burżuazji. Ślub z taką kobietą daje Napoleonowi szansę na poszerzenie kręgu znajomych i okaże się ważnym czynnikiem rozwijającym jego karierę. Dzięki jej wysiłkom, inteligencji i koneksjom Napoleon stopniowo wyrasta na jedną z najpotężniejszych osób w państwie. Bez jej pomocy byłoby to trudne lub wręcz niemożliwe.

• 1797 r. - Trzej członkowie Dyrektoriatu i Bonaparte po republikańskim zamachu stanu przejmują władzę w państwie.

• 1798 r. - W Paryżu powstaje Passage du Caire, pierwsze nowoczesne centrum handlowe z wieloma sklepami pod jednym dachem. W XIX i XX w. tanie się wzorcem dla podobnych złożeń na całym świecie.

• 1798 - 1799 r. - Marzący o podboju świata wzorem Aleksandra Macedońskiego Napoleon Bonaparte wyrusza (18 V 1798) na czele floty wiozącej 38 tysięcy żołnierzy, aby zająć turecki Egipt i Syrię, a potem utorować sobie drogę do brytyjskich Indii. W słynnej bitwie pod piramidami rozbija armię mameluckiego władcy Egiptu i 25 maja wkracza do Kairu. Jednak po klęsce zadanej mu przez brytyjską flotę Nelsona pod Abukirem (7 VIII 1798) Napoleon nie potrafi opanować Egiptu, ponieważ morskie szlaki komunikacyjne nadal kontrolują Brytyjczycy. Wojna toczy się jeszcze przez rok. Wreszcie 19 sierpnia 1799 r. Napoleon potajemnie opuszcza francuską armię w Egipcie i wraca do Europy (którą pogardliwie nazywa kretowiskiem), aby w Italii walczyć z koalicją Austrii, Anglii, Rosji, Neapolu, Portugalii i Turcji. Kończy się sen o pokonaniu Brytyjczyków i podbojach sięgających Indii, chociaż w Europie Napoleon odnosi szereg spektakularnych sukcesów.

Niektórzy twierdzą, że zapewnia mu to przywieziony z Egiptu magiczny talizman. Co więcej, kiedy w roku 1811 Napoleon odda talizman królowi Rzymu, skończą się jego zwycięstwa.

Z drugiej strony uczeni i artyści uczestniczący ekspedycji Napoleona przywożą ogrom informacji o Egipcie i wiele zabytków, w tym słynny Kamień z Rosetty. Co prawda po kapitulacji Francuzów w Aleksandrii we wrześniu 1801 r. zostaje podpisany pokój, na mocy którego Francja oddaje Brytyjczykom zabytki zebrane nad Nilem, ale wszystkie one zostają wcześniej precyzyjnie udokumentowane. To oznacza początek naukowej egiptologii (prace Denona, Jomarda i Champolliona).

• 1799 r. - Zamach stanu 9 listopada (18 brumaire’a). Napoleon zostaje konsulem-dyktatorem Francji.

Niechętny temu jego brat Lucjan wyjeżdża do Italii i USA (1807). Do 1800 r. Napoleon rozbija drugą koalicję.

• 1800 r. - Powstaje centralny Bank Francji kontrolujący odtąd finanse państwa.

• 25 XII 1800 r. - Bombowy zamach rojalistów na Napoleona w Paryżu, pierwszy z kilkunastu.

Francuzi udaremnią potem między innymi zamach przygotowany w 1805 r. przez brytyjską siatkę szpiegowską, mającą centrum na Jersey (Wyspy Normandzkie).

• 1801 r. - Napoleon zawiera konkordat, czyli polityczno-religijną umowę z papiestwem.

Dyplomację Francji prowadzi w tym czasie potężny minister spraw zagranicznych, znany antyklerykał Talleyrand-Périgord.

• 1802 r. - Traktat podpisany w Amiens reguluje stosunki po francuskim zwycięstwie pod Boulogne (15 VIII 1801). Francja wraz z zależną Hiszpanią i Republiką Batawską, zwycięża koalicję, odzyskując od Brytyjczyków wszystkie kolonie oprócz Cejlonu i Trynidadu. Francuzi mają wycofać się z południowej Italii, Brytyjczycy z Malty (odmówią w 1803 r.), a Egipt ma wrócić do Turcji. Francja otrzymuje od Hiszpanii Luizjanę, którą w 1803 r. sprzedaje USA.

Napoleon snuje plan inwazji na Anglię za pomocą balonów. W końcu jednak likwiduje oddział balonowy istniejący od 1793 r. Popiera za to loty balonowe żony J. - P. F. Blancharda i zarazem pierwszej w dziejach zawodowej pilotki Sophie Blanchard (zginie latając w Paryżu w 1819 r.).

• 1802 r. - Napoleon ustanawia Order Legii Honorowej jako najwyższe francuskie odznaczenie.

• 1803 r. - Napoleon tworzy kilka zależnych od siebie państw w Niemczech.

• 1803 - 1804 r. - W Paryżu powstaje cmentarz Père-Lachaise założony na terenie dawnych ogrodów, które Ludwik XIV podarował swojemu spowiednikowi jezuicie François de Lachaise.

Dla podniesienia prestiżu nowego cmentarza Napoleon każe przenieść na Père-Lachaise prochy La Fontaine’a i Moliera. W 1817 r. zaś zostaną tu umieszczone jeszcze szczątki Abelarda i Heloizy.

Z czasem nowy cmentarz będzie nie tylko największy w Paryżu (w XXI w. osiągnie około miliona pochówków), ale stanie się też miejscem spoczynku wielu znanych osobistości. Tu zostaną pochowani między innymi J.-F. Champollion, F. Chopin, H. Balzac, J. L. Gay-Lussac, A. Comte, E. Delacroix, G. Rossini, J. M. Rothschild, G. Bizet, Claude Bernard, F. de Lesseps, O. Wilde, G. Apollinaire, A. Modigliani, M. Proust, Sarah Bernhardt, Isadora Duncan, J. Morrison, Maria Callas...

• 18 V 1804 r. - Napoleon w obecności rzymskiego papieża ogłasza się w Paryżu cesarzem.

Co ciekawe podczas koronacji 2 XII szpadę Napoleona zdobi słynny diament Regent. Napoleon osobiście koronuje na cesarzową swoją żonę Józefinę, co jest wyrazem jego miłości a także uznania dla roli, jaką odegrała w jego karierze.

Założone przez Napoleona Pierwsze Cesarstwo przetrwa do 1814 r.

• Od 1804 r. - Powstaje Kodeks Napoleoński: kodeks cywilny (1804), procedur cywilnych (1806), handlowy (1807), postępowania karnego (1808) i karny (1810).

Są to wzorcowe, jedne z najlepszych i zwięzłych kodyfikacji prawa. Odwołują się do idei praw natury, liberalizmu, zasady jawności sądu i równości obywateli oraz prawa do obrony (zasada konieczności wykazania winy oskarżonego poprzez dowody lub zeznania świadków). Kobieta jest chroniona przez prawo, chociaż nadal uznawana za istotę z natury gorszą, a małżeństwo jest laickie. Homoseksualizm nie podlega karze (w większości krajów europejskich jest karany śmiercią), jeśli nie narusza publicznego porządku, lecz karalna jest pedofilia (seks z dziećmi). Kodeksy napoleońskie rozdzielają instytucję sędziego i prokuratora (oskarżyciela), utrzymują ławę przysięgłych (wprowadzoną już w 1791).

Na czele policji i ministerstwa spraw wewnętrznych stoi J. Fouché (1759-1820), twórca siatki agentów (przejmie ją potem Ludwik XVIII).

• 1805 - 1812 r. - Szczyt potęgi Napoleona.

Cesarz pokonuje trzecią koalicję Wielkiej Brytanii, Austrii, Rosji, Szwecji, Neapolu i Portugalii. Zwycięża pod Ulm (20 X 1805) dzięki akcji swojego agenta K. Schulmeistera i zajmuje Wiedeń. Rozbija Rosjan i Austriaków pod Austerlitz (Sławkowo na Morawach, 2 XII 1805), pomimo rezygnacji z inwazji na Wyspy Brytyjskie (VIII 1805) oraz klęski floty pod Trafalgarem (koło Gibraltaru, 21 X). Zajmuje Dalmację i Wenecję, a w Niemczech tworzy zależny od Francji Związek Reński (pokój w Preschburgu). Czwartą koalicję antyfrancuską z udziałem Prus (1806-1807) Napoleon rozbija pod Jeną (14 X 1806) i tworzy zależne od Francji Księstwo Warszawskie (pokój w Tylży, po pokonaniu Rosji pod Friedlandem). Napoleońska blokada kontynentalna (1806, narzucona Portugalii i Hiszpanii w latach 1807-1814) zakazuje handlu z Brytyjczykami.

Napoleon wygrywa wojnę z Austrią (zwycięstwo pod Wagram w 1809 r., pokój w Schönbrunn), a szczytem powodzenia cesarza jest ogłoszenie królem Rzymu jego syna Napoleona II (1811-1832), zwanego Orlątkiem. Bije złotą monetę napoleona (równą 1 luidorowi), wszędzie narzuca system dziesiętny oraz prawostronny ruch na drogach.

• Od 1805 r. - Alzatczyk Karl L. Schulmeister (1770-1853) jest asem szpiegów od czasu, gdy podstępem doprowadza do klęski Austriaków w Ulm. Udając dezertera i wroga Francuzów przekonuje austriackiego generała Macka, że armia Napoleona jest w rozsypce (na poparcie swoich słów pokazuje nawet fałszywą gazetę), nie ma więc sensu wzmacniać obronę twierdzy Ulm. Mack orientuje się w sytuacji, gdy Schulmeister niespodziewanie znika, ale już jest za późno: otoczony przez dwukrotnie większe siły musi się poddać.

Schulmeister był kupcem przyłapanym przez Francuzów na przemycie. Zaproponował wtedy swoje usługi jako agent i okazał się tak dobry, że bywa uznawany za szpiega wszech czasów. Jego zasługą jest też założenie sprawnej siatki agentów pracujących dla Napoleona a potem Francji ponapoleońskiej.

• 1805 - 1859 r. - Historyk Alexis de Tocqueville (O demokracji w Ameryce, 1835-1840; Dawny ustrój i rewolucja, 1856). Według jego koncepcji społeczeństwo tworzą czynniki przyrodnicze, kulturowe i polityczne (determinizm), industrializacja jest źródłem społecznych nierówności, a demokracja powoduje wzrost indywidualizmu i zanik tradycyjnych autorytetów.

• 1806 r. - Napoleon każe odrestaurować zrujnowane opactwo i królewską nekropolię w Saint-Denis.

W 1815 r. do bazyliki trafiają odnalezione zwłoki Ludwika XVI i Marii Antoniny, a dwa lata później szczątki innych władców. Ostatnim królem pochowanym w Saint-Denis jest Ludwik XVIII.

• 1806 r. - W grudniu Brytyjczycy próbują przeprowadzić jedną z najśmielszych tajnych akcji pod kryptonimem Chess-player. Napoleona jako miłośnika szachów, chcą zwabić do Szamotuł (Wielkopolska), aby zagrał z rzekomym mechanicznym szachistą von Kempelena. Tam planują cesarza porwać i zastąpić sobowtórem, polskim księdzem S. Błażewskim. Sobowtór jednak zdradził i Napoleon unika schwytania.

• 1809 r. - Napoleon rozwodzi się z Józefiną, chociaż do końca życia będzie ją kochał. To zresztą nie przeszkadza mu mieć wielu miłostek, a w końcu doprowadzi do zarażenia go syfilisem.

• 1809 - 1852 r. - Louis Braille, niewidomy nauczyciel w paryskiej szkole, twórca pisma dla niewidomych.

• 1809 - 1865 r. - Pisarz Pierre Proudhon. Wprowadza pojęcie anarchizmu. Głosi anarchizm indywidualistyczny, czyli ustrój bezpaństwowy z drobną własnością prywatną względnie równych obywateli.

• 1810 r. - Jean Pierre Peugeot organizuje zakład mechaniczny w Sochaux koło Miluzy we wschodniej Francji. W 1886 r. kuzyni Armand i Eugéne Peugeot zaczynają produkcję rowerów, a w 1889 r. Armand (wnuk Jeana Pierre’a) postanawia budować samochody parowe. Od 1891 r. fabryka w Sochaux produkuje samochody z silnikiem spalinowym, a potem motocykle (1903) i ciężarówki (1912). W następnych latach firma wyrasta na jednego z największych producentów samochodów w Europie i będzie działać jeszcze w XXI w.

• 1810 r. - Napoleon żeni się z Marią Luizą, córką austriackiego cesarza Franciszka II i Marii Teresy.

Już w następnym roku Maria Luiza rodzi syna cesarza, który też otrzymuje imię Napoleon (późniejszy Napoleon II Bonaparte).

Natomiast potomkowie Józefiny wejdą do europejskich elit. Hortense de Beauharnais, córka Aleksandra de Beauharnais i Józefiny poślubi Ludwika Bonaparte (brat Napoleona) króla Holandii. Eugène de Beauharnais, syn Aleksandra de Beauharnais i Józefiny, w 1806 r. żeni się z Augustą Amalią, córką króla Bawarii Maksymiliana I Wittelsbacha. Ich córka Józefina, a więc wnuczka cesarzowej Józefiny, zostanie potem żoną Oskara I, króla Szwecji. Ich druga córka Amelia Augusta będzie zaś żoną cesarza Brazylii Pedra I.

• 1811 r. - Największa odnotowana dotąd kometa zwana napoleońską. Optyczne rozmiary jej głowy przekraczają średnicę tarczy słonecznej. Uznana za zapowiedź kataklizmów i zwykle łączona potem ze schyłkiem potęgi Napoleona.

• 1811 r. - Francja wprowadza system ubezpieczeń społecznych: pracownicy wpłacają do wspólnych kas składkowych pewien procent swoich zarobków, a po przepracowaniu określonej liczby lat otrzymują comiesięczną wypłatę, czyli emeryturę.

• 1812 r. - Napoleon wyraża poparcie dla systemu metrycznego, chociaż dopuszcza stosowanie starych miar, które jednak zostają powiązane z metrem: 1 sążeń (toise usuel) = 2 m, 1 łokieć (aune usuel) = 1,2 m, 1 stopa (pied usuel) = 0,333 m. Dopiero w 1837 r. kolejna ustawa narzuci system metryczny, który od początku 1840 r. stanie się jedynym zbiorem miar legalnie używanych we Francji.

• 1812 r. - Eugène-François Vidocq (1775-1857), awanturnik i dawny przestępca, zakłada paryską policję Sûreté (Bezpieczeństwo) i jest jej szefem w latach 1811-1827 i znów od 1831 r. (potem założy własną agencję detektywistyczną). Stosuje naukową kryminalistykę i w ciągu 10 lat obniży liczbę przestępstw o 40%. Dopiero rząd Vichy (1941) zjednoczy całą francuską policję oprócz prefektury paryskiej, a w 1964 r. również Paryż wejdzie w skład zjednoczonej instytucji policyjnej Sûreté Nationale.

• 1812 r. - Wybucha wojna z Rosją, która nie chce respektować napoleońskiej blokady kontynentalnej.

Napoleon narzuca Prusom układ paryski (24 II 1812), zobowiązujący Prusy do zezwolenia na przemarsz francuskich wojsk i do wojskowej pomocy Napoleonowi w czasie przygotowywanej wyprawy na Rosję. Półmilionowa armia francuska maszeruje w kierunku Moskwy, a Rosjanie cofają się, unikając bezpośredniego starcia. 5-7 IX 1812 r. w nierozstrzygniętej bitwie pod Borodino koło Moskwy ginie łącznie ok. 96 tysięcy ludzi. Napoleon wkracza do Moskwy opuszczonej przez część ludności i podpalonej przez Rosjan. Pozornie pokonana Rosja nadal nie godzi się na pokój, a wyczerpana armia francuska musi w końcu wycofać się z braku zaopatrzenia. Podczas odwrotu umiera ok. 200 tysięcy osób zabitych przez głód, mróz, tyfus i gorączkę okopową (bakterie roznoszone przez wszy atakują ok. 1/3 żołnierzy) oraz ataki Rosjan.

• 23 X 1812 r. - Późną nocą człowiek przedstawiający się jako generał Lamotte i nowy wojskowy gubernator Paryża oznajmia, że Napoleon zginął, a on przejmuje kontrolę nad miejscowymi garnizonami. Nie napotyka żadnego oporu i zaczyna organizować nowe republikańskie władze, kiedy ktoś stwierdza, że domniemany Lamotte to w istocie Claude-François Malet. Kiedy zaś wiadomość o śmierci cesarza okazała się fałszywa Malet zostaje aresztowany i rozstrzelany.

Ten znamienny epizod dowodzi słabości dyktatorskiej władzy Napoleona opartej wyłącznie na jednej osobie. Nikomu w Paryżu nie przyszło wtedy do głowy, że tron powinien przejąć ktoś z cesarskiej rodziny, aby podtrzymać dynastię.

• 1812 - 1814 r. - W rosyjsko-francuskiej bitwie nad Berezyną (26-29 XI 1812) ginie 10 tysięcy Francuzów. Wyprawę przeciw Rosji przeżywa tylko ok. 3000 francuskich żołnierzy. Zwycięska Rosja zajmuje Księstwo Warszawskie (1813).

Do nowej antyfrancuskiej koalicji wchodzą Prusy, Austria, Szwecja i Wielka Brytania. Wojna toczy się ze zmiennym szczęściem aż do całkowitej klęski Napoleona w „bitwie narodów” pod Lipskiem (16-19 X 1813).

31 III 1814 r. koalicjanci wkraczają do Paryża i zaczyna się rosyjska okupacja miasta.

Napoleon abdykuje 4 IV 1814 r. i oddaje tron swojemu jedynemu synowi Napoleonowi II Bonaparte (1811-1832) znanemu potem jako L’Aiglon, czyli Orlątko. Jednak kilka dni później koalicjanci zmuszają cesarza do ponownej kapitulacji i nie godzą się na przejęcie tronu przez jego syna, a matka zabiera małoletniego Napoleona II do Austrii.

Napoleon I zaś otrzymuje dożywotni tytuł cesarza i wyspę Elbę, gdzie dysponuje armią złożoną z 1200 żołnierzy. W maleńkim państewku przeprowadza reformy, odnawia drogi i próbuje ożywić gospodarkę.

Z pobytem Napoleona na wyspie wiąże się ciekawe zdarzenie, według niektórych wskazujące na oddziaływanie telepatyczne. Otóż pewnego dnia podczas rozmowy ze swoimi towarzyszami cesarz podobno zaczął nagle płakać, choć sam nie potrafił tego wyjaśnić. Dowie się później, że właśnie w tym czasie umarła na zapalenie płuc Józefina. Była żona Napoleona pokazywała carowi Aleksandrowi I swój ogród w Malmaison pod Paryżem. Chcąc oczarować gościa założyła lekką letnią sukienkę, ale maj był wyjątkowo chłodny, więc Józefina poważnie się przeziębiła, a skutki okazały się tragiczne.

• 1814 r. - Po upadku Napoleona jedyne zdobycze terytorialne, jakie zachowuje Francja to Alzacja i Lotaryngia. Na tron wstępuje brat Ludwika XVI, nieudolny i chwiejny Ludwik XVIII Burbon (rządzi do śmierci w 1824 r.), wspierany przez Talleyranda-Périgord, który pozostaje ministrem. Wszyscy współpracownicy Napoleona, którzy deklarują lojalność wobec Ludwika XVIII, zachowują majątki i tytuły a nawet stanowiska. Jednak słabość nowego monarchy kontrastuje z rozmachem i energią cesarza i szybko budzi powszechną niechęć. Sfrustrowani klęską Francuzi są gotowi na zmiany, co postanawia wykorzystać Napoleon, który pilnie obserwuje wydarzenia na kontynencie.

• 1815 r. - Napoleon ucieka z Elby ze swoją małą armią (1 VI) i maszeruje na Paryż (zaczyna się „sto dni Napoleona”). Wojska wysłane przeciw niemu przechodzą na stronę cesarza, więc jego oddziały gwałtownie rosną. W rezultacie bez oporu wkracza do Paryża i obejmuje władzę.

To oczywiście wywołuje militarną interwencję brytyjsko-prusko-rosyjską, na którą Napoleon odpowiada z właściwą sobie energią. Do bitwy dochodzi pod belgijskim Waterloo 17 VI. Napoleon zaczyna wygrywać, lecz po południu nagła burza i ulewa zatrzymują francuski atak na nieprzygotowane angielsko-holenderskie oddziały generała Wellingtona (Arthur Wellesley Duke of Wellington). Gdyby Francuzi ruszyli nawet w takich warunkach, doszłoby do pogromu armii interwentów, jednak Napoleon rezygnuje. Cierpi na bolesny atak wrzodów żołądka i hemoroidów; nie czuje się na siłach, by siedzieć na koniu prowadząc armię do ataku, więc każe przeczekać ulewę. Po całonocnym deszczu zaś Napoleon może znów atakować dopiero w południe 18 VI, kiedy rozmokły grunt nieco stwardniał. Uzyskuje co prawda przewagę, nim jednak zdąży ostatecznie rozbić Wellingtona, nadchodzi pomoc Prusaków pod wodzą marszałka Blüchera. Gdyby nie deszcz, prawdopodobnie Napoleon wcześniej pokonałby Brytyjczyków i wygrałby bitwę pod Waterloo.

Pokonany cesarz zostaje zesłany na brytyjską Wyspę Świętej Heleny na Atlantyku i pozostanie tam do śmierci.

• Do VI 1815 r. - W Wiedniu odbywa się Kongres Wiedeński trwający od września 1814 r.

Znosi hegemonię Francji w Europie. Austria, Prusy, Rosja i Wielka Brytania tworzą Święte Przymierze dla zachowania przyjętego porządku. W 1816 r. wejdzie do niego Francja, która na razie jest okupowana przez wojska zwycięskich mocarstw.

Burbonowie likwidują większość regulacji wprowadzonych przez Napoleona, czasem popadając w absurdy, kiedy na przykład znoszą szczepienia na ospę, ponieważ Kościół katolicki odnosił się do nich z niechęcią.

W odpowiedzi na ideologiczną ofensywę konserwatystów, którzy zdobywają coraz większe wpływy rozwija się francuski karbonaryzm (od 1820 r.) pod wodzą generała La Fayette.

• 1815 r. - Paryż wiecznie cierpiący na brak wody otrzymuje nowy system zaopatrzenia w wodę poprzez doprowadzenie jej kanałami z rzek odległych o kilkadziesiąt kilometrów. Sam nurt rzek napędza pompy popychające wodę do miasta.

• 1816 r. - W Sèvres rusza produkcja porcelany odlewanej pod ciśnieniem w metalowych formach.

• 1817 r. - Francuzi mający ponad 30 lat otrzymują prawo czynnego uczestniczenia w wyborach, a od czterdziestego roku życia sami mogą być wybierani (bierne prawo wyborcze).

• 1818 r. - W Akwizgranie (Aachen) odbywa się pierwszy kongres Świętego Przymierza, który kończy wojskową okupację Francji i potwierdza ustalenia z Wiednia.

• Od 1821 r. - Wprowadzenie cenzury zaczyna kurs prawicowy.

• 1823 - 1892 r. - Pisarz Ernest Renan. Książką Życie Jezusa wywołuje wściekłość konserwatystów i klerykałów.

• 1824 - 1830 r. Panuje król Karol X (Charles, brat Ludwika XVIII).

Rosną wpływy kleru w polityce i szkolnictwie. Jednocześnie jednak rozwija się francuski przemysł i rośnie ludność miast.

• 1824 - 1880 r. - Paul Broca, sławny antropolog, jeden z największych uczonych XIX w., uznawany za prekursora psycholingwistyki i neuropsychologii. W 1848 r. zakłada Towarzystwo Wolnomyślicieli postulujące swobodę myślenia naukowego wolnego od wpływów religii, za co spotyka się z ostrą krytyką ze strony Kościoła katolickiego.

• 1826 r. - Paryż buduje pierwszą sprawną i opłacalną sieć komunikacji miejskiej obsługiwaną przez konne omnibusy.

• 1827 r. - Powstaje kolej konna z Saint-Etienne do Andrezieux (od 1832 r. będzie parowa). W roku 1840 Francja będzie miała niemal 2000 km torów kolejowych.

• 1829 r. - Louis Villerme zakłada Annales d’hygiene publique... pierwsze czasopismo poświęcone higienie.

• Od 1830 r. - Podbój Algierii.

Uczestniczy w nim najemna Legia Cudzoziemska założona przez króla 10 III 1831 r. jako jednostki przeznaczone do walki poza granicami Francji. Do Legii są przyjmowani ludzie wszelkich narodowości bez specjalnego pytania, kim są, dzięki czemu oddziały legionistów stają się azylem dla włóczęgów, uciekinierów a czasem wręcz przestępców. A jednak brutalny trening żołnierzy, dobre uzbrojenie i bezwzględne posłuszeństwo wobec dowództwa czyni Legię Cudzoziemską jedną z najlepszych formacji wojsk specjalnych w dziejach świata. Legia będzie działała na rzecz Francji na całym świecie nie tylko w XIX, ale w XX i XXI w.

• 1830 r. - W wyborach zwyciężają liberałowie, na co król reaguje rozwiązaniem parlamentu.

W odpowiedzi wybucha rewolucja lipcowa ludu Paryża i karbonariuszy. Karol X ucieka za granicę, a powstańcy ogłaszają republikę pod trójkolorową flagą biało-niebiesko-czerwoną.

Ludwik Napoleon Bonaparte (1808-1873, syn króla Holandii Ludwika Bonaparte i Hortense de Beauharnais) próbuje przejąć władzę, ale nie zyskuje większego poparcia. Tymczasem zwolennicy monarchii wśród karbonariuszy pod wodzą La Fayette’a przeprowadzają wybór nowego króla; zostaje nim Ludwik Filip (Louis Philippe) z orleańskiej linii Burbonów zapoczątkowanej w 1660 r. przez Filipa I (1640-1701), brata króla Ludwika XIV. Ludwik Napoleon Bonaparte zostaje zmuszony do opuszczenia kraju.

Sprytny Talleyrand-Périgord i tym razem zachowuje wpływy - zostaje ambasadorem w Londynie.

• Od 1830 r. - Bardzo szybki rozwój Francji. Następuje uprzemysłowienie i modernizacja kraju.

Decyzją parlamentu każda gmina ma mieć szkoły elementarne (od 1833 r.). Stała komunikacja okrętowa łączy Bordeaux i Nowy Orlean (1840), a pierwsza linia telegraficzna Paryż i Lille (1846). Z inicjatywy pochodzącego z rodziny węgierskich Żydów publicysty Charles-Louis Havasa (1183-1858) powstaje agencja informacyjna Ahence Havas a potem France-Press (1932-1835). Po wycofaniu się Charlesa w 1852 r. agencję przejmie jego syn Auguste Havas (1814-1889), a w 1879 r. zostanie przekształcona w spółkę akcyjną.

Powstaje konserwatywny dziennik Le Figaro (1837).

• 1831 - 1832 r. - Epidemia cholery zabija kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Badania wykazują, że powodem jest brudna woda pitna.

• 1832 r. - Hrabia de Sassenay zaczyna eksploatację złóż naturalnego asfaltu w Seyssel nad Rodanem. Po zmieszaniu lepkiej masy z piaskiem i żwirem używa się jej do pokrywania podłóg a potem także dróg.

• 1832 r. - F. M. Buonarotti tworzy Demokratyczne Węglarstwo Powszechne (1833, karbonariusze) kierowane przez Najwyższy Namiot Powszechny w Paryżu i namioty regionalne. Członków obowiązuje przysięga, system znaków i wtajemniczeń na wzór masonerii i ślepe posłuszeństwo w walce z tyranią. Głoszą równość ludzi, równy podział dóbr i zniesienie własności prywatnej. Przygotowują ogólnoeuropejską rewolucję. Jednak śmierć Buonarottiego (1837) i rozwój ruchu Młodej Europy skutecznie zahamują karbonaryzm (ok. 1840).

• 1839 r. - Ludwik Napoleon Bonaparte (syn króla Holandii Ludwika Bonaparte i Hortense de Beauharnais) po raz drugi chce przejąć władzę, lecz zostaje uwięziony. W 1846 r. ucieknie do Anglii.

• 1839 r. - Rodzi się Fulcanelli, jeden z najsłynniejszych alchemików, badacz transmutacji i człowiek ogromnej wiedzy. Znika w roku 1926, pozostawiając szereg naukowych tekstów. Hitlerowcy będą go potem szukać, aby wykorzystać jego wiedzę przy budowie broni atomowej, ale bezskutecznie. Po wojnie Fulcanelli jest podobno kilkakrotnie widywany w różnych miejscach.

• 1846 - 1847 r. - Związana z czasowym ochłodzeniem klęska nieurodzaju i kryzys gospodarczy. Rośnie niezadowolenie ludności, narastają nastroje rewolucyjne.

• 1846 - 1935 r. - G.- A. Escoffier, sławny kucharz i reformator sztuki kulinarnej.

• 1848 - 1849 r. - Kryzys gospodarczy i bieda powodują w lutym 1848 r. manifestacje i zbrojne starcia w Paryżu (Wiosna Ludów). Król Ludwik Filip abdykuje i przenosi się z rodziną do Anglii, gdzie rządzi przychylna mu królowa Wiktoria.

Powstaje Druga Republika (1848-1852), a premierem zostaje zwolennik liberalizmu Jacques-Charles Dupont de l’Eure (1767-1855). Rząd ogłasza wolność zgromadzeń i prasy, znosi niewolnictwo i karę śmierci za przestępstwa polityczne. Obywatele otrzymują równe prawa wyborcze. Po wycofaniu się Dupont de l’Eure’a w maju na czele rządu staje słynny uczony i zagorzały republikanin-lewicowiec F. J. D. Arago. Kiedy jednak zrewoltowany lud zagraża rozbiciem wszelkich struktur państwowych, w czerwcu władzę przejmuje Louis-Eugéne Cavaignac i tłumi rewolucję.

Na mocy nowej konstytucji prezydentem Francji zostaje w grudniu Ludwik Napoleon Bonaparte, ktróry wrócił z Anglii. Wybory w 1849 r. wygrywają jednak zwolennicy monarchii Burbonów, więc Ludwik Napoleon ogranicza wolność prasy i zdobywa władzę niemal dyktatorską (przeciwnicy trafiają na przykład do więzienia na If).

Jako prezydent popiera papieża przeciw zwolennikom zjednoczenia Italii.

• Połowa XIX w. - J. A. Gobineau (1816-1882) głosi rzekomą wyższość i szczególną cywilizacyjną rolę tak zwanej rasy aryjskiej (ideę przejmie potem Hitler).

• Od 1850 r. - Autorytarne rządy Ludwika Napoleona. Rozwój przemysłu, zwłaszcza produkcji węgla i stali.

Od 1821 r. kopalnie boksytów koło Les Baux (stąd nazwa rudy glinu) czynią Francję głównym producentem aluminium (stop glinu) aż do odkrycia złóż boksytów w Gujanie i na Węgrzech. P. Michaux zaczyna produkcję rowerów (1861-1862). Rośnie długość linii kolejowych. O sile gospodarki, mimo kryzysów (1857, 1863), świadczą wystawy powszechne w Paryżu (1855, 1867, 1900).

• Od lat 1850. - Rośnie popularność okultyzmu, magii, numerologii, tarota i kabały.

W tym czasie działa Charles R. Richet (1850-1935), znany badacz zjawisk parapsychicznych, spirytystycznych i okultyzmu. Sławnymi znawcami magii są A. L. Constant (występuje jako Eliphas Levi) oraz jego kontynuatorzy O. Wirth i G. Encausse (Papus). L. H. D. Rivail przyjmuje pseudonim Allan Kardec po doświadczeniach mediumicznych, kiedy dowiedział się, że w jednym z poprzednich wcieleń nosił podobno takie nazwisko. Pod wpływem sióstr Fox Allan Kardec zakłada czasopismo Revue Spirit i zaczyna spirytyzm (pisze na przykład słynną Księgę duchów). Lekarz Gustave Geley (1868-1923) bada zjawiska parapsychiczne, a markiz Stanislas de Guaita zakłada kabalistyczny zakon różokrzyżowców (Rose-Croix, 1888).

• 1851 r. - Prezydent Ludwik Napoleon dokonuje zamachu stanu: aresztuje zwolenników republiki i ogłasza się cesarzem Napoleonem III (Drugie Cesarstwo, 1852-1870). Więzi przeciwników politycznych (oszczędza F. J. D. Arago).

• 1852 r. - Polak żydowskiego pochodzenia Ludwik Wołowski wzorując się na pomysłach Druckiego-Lubeckiego zakłada pierwszy we Francji bank udzielający tanich (nisko oprocentowanych) kredytów na hipotekę, czyli pod zastaw ziemi i domów, co stymuluje rozwój inwestycji. Bank odnosi ogromny sukces, a w XX/XXI w. będzie jednym z największych w Europie.

• 1853 - 1870 r. - Na rozkaz Napoleona III prefekt Georges Haussmann dokonuje przebudowy Paryża. Usuwa biedotę z centrum, burzy średniowieczną zabudowę i likwiduje wąskie (kilkumetrowe) uliczki, gdzie łatwo stawiać barykady. Buduje szerokie na 20-30 m aleje (bulwary), którymi mogą przemieszczać się oddziały wojska tłumiące bunty. Dobra komunikacja pozwala miastu rozwijać się ekonomicznie, a eklektyczna zabudowa czyni Paryż najpiękniejszą stolicą Europy. Zostaje też rozbudowana podziemna kanalizacja, co zwiększa higienę życia i ogranicza zagrożenie epidemiami.

• 1856 - 1951 r. - Henri Benoni Omer Joseph Philippe Pétain, marszałek i polityk.

• 1857 - 1871 r. - Budowa pierwszego tunelu Fréjus pod Alpami (między Francją i Włochami). Do 1965 r. (przejście pod Mont Blanc) powstanie jeszcze kilka tuneli łączących Włochy z Francją i Szwajcarią.

• 1858 r. - Wieśniacy widzą Marię (matkę Jezusa) w pirenejskim Lourdes. Miasteczko staje się centrum pielgrzymek, a rzymski papież uznaje widzenia za autentyczne objawienie maryjne, mające rzekomo ostrzegać grzeszny świat przed rychłą zagładą.

• Po 1858 r. - Po wojnie krymskiej potężna Francja zaczyna podbój Indochin (1858). Francuska armia wspiera Królestwo Sardynii (tajny Traktat z Plombieres) w wojnie przeciw Austrii (1859), za co otrzymuje Sabaudię i Niceę. Francuzi zdobywają wpływy w Chinach i prowadzą zwycięskie wojny w Syrii (1860-1861). Napoleon III próbuje opanować Meksyk (1861-1867), ale wycofuje wojska pod naciskiem innych mocarstw.

Napoleon III ogłasza konkurs (1869) na zastępnik masła dla armii. Chemik H. Mege-Mouries wynajduje margarynę (greckie margaron - perłowy) z utwardzonego tłuszczu i mleka: wynalazek rozpowszechni się po śmierci jego autora (1883).

• 2 IX 1859 r. - Awaria sieci telegraficznych związana z potężną burzą magnetyczną wywołaną przez Słońce.

• 1860 r. - Za panowania księcia Karola III Grimaldiego (1856-1889) Monako przechodzi pod protektorat Francji, a na mocy traktatu z Francją w roku 1861 uzyskuje pełną niepodległość.

• 1861 r. - W odpowiedzi na prośbę malarzy skierowaną do Napoleona III władze ogłaszają, że las Fontainebleau nad Sekwaną ma podlegać ochronie ze względu na walory estetyczne. Tak powstaje strefa ochrony przyrody w Fontainebleau zwana czasem „rezerwatem artystycznym”. Jest to zapowiedź przyszłych parków narodowych.

• 1863 r. - Powstaje nowy typ firmy „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością” - w razie finansowego niepowodzenia właściciel odpowiada tylko pieniędzmi zainwestowanymi, ale nigdy swoimi prywatnymi.

• 1863 r. - W Monte Carlo na terenie Monako powstaje pierwsze kasyno gry. Księstwo szybko przekształca się w wielkie europejskie centrum hazardu, z którego czerpie ogromne zyski, stanowiące nawet 97% budżetu księstwa.

W roku 1865+ Monako zawiera unię celną z Francją.

• Od 1864 r. - Wzrost wpływów lewicy we Francji, powtarzają się strajki i robotnicze zamieszki. Zostają zalegalizowane związki zawodowe (1884) i powstaje Powszechna Konfederacja Pracy (1895). Postępuje powolna liberalizacja życia społecznego.

• 1865 r. - Napoleon III tworzy konkurencyjną wobec Anglii Łacińską Unię Monetarną opartą o parytet srebrny i złoty. Unia załamie się jednak już po 10 latach, ponieważ Włochy zaczną emisję srebrnych monet z mniejszą zawartością srebra, co wywoła inflację. Co prawda Francja wykupi zepsute srebrne monety, lecz zrujnuje w ten sposób własne zasoby finansowe, zmniejszając zapas złota.

• 1870 - 1871 r. - Osłabienie gospodarcze i konflikt z Prusami dążącymi do zdobycia przewagi w Europie niszczą siłę Cesarstwa. Prusy wysuwają kandydaturę księcia Leopolda Hohenzollerna na tron hiszpański przeciw Burbonom, a Bismarck obraża Francję, aby wywołać wojnę (1870), którą słabsza Francja powinna przegrać. I rzeczywiście 1 IX 1870 r. Francuzi zostają rozbici pod Sedanem. Trzy dni potem rewolucja w Paryżu obala monarchię, a L. Gambetta i J. Favre ogłaszają powstanie Trzeciej Republiki (przetrwa do 1940 r.). Niemcy oblegają miasto i wymuszają kapitulację 28 I 1871 r. (Gambetta opuszcza oblężone miasto balonem, aby utworzyć rząd w Tours). Upokorzona Francja płaci Niemcom kontrybucję i traci Alzację oraz Lotaryngię. Napoleon III został wzięty do niemieckiej niewoli, a po uwoilnieniu wyjeżdża do Londynu, gdzie umrze z powodu kamicy nerkowej.

W Paryżu powstaje Komuna Paryska (18 III), czyli świecka lewicowa republika z powszechnym obowiązkiem służby wojskowej i niezależnym od kleru szkolnictwem.

Podobne rewolucje wybuchają w kilku innych miastach, lecz szybko zostają stłumione. Po „krwawym tygodniu” 21-28 V, kiedy ok. 50 tysięcy rewolucjonistów zostaje aresztowanych, większość będzie rozstrzelana (głównie na Montmartre), uwięziona (na przykład w słynnym zamku If) lub zesłana do kolonii, Komuna upada. Klerykałowie z Dzieła Ślubów Narodu budują na Montmartre bazylikę Sacré-Coeur (1897-1919), aby zatrzeć pamięć o Komunie. Poświęcają ją męczennikom za wiarę i arcybiskupowi Darboy rozstrzelanemu przez rewolucjonistów w roku 1870.

Nastroje mieszkańców Francji oddaje symboliczny obraz Delacroiz zatytułowany Wolność wiodąca lud, gdzie półnaga kobieta kroczy pod czerwonym sztandarem. Obraz stanie się symbolem wszelkich rewolucyjnych ruchów w XIX w.

• 1871 r. - Po wojnie z Prusami powstaje słynna francuska służba wywiadowcza Deuxième Bureau (DB).

• 1871 - 1914 r. - Dynamiczny rozwój gospodarki, pomimo kryzysu w latach 1882-1887, sprzyja ekspansji w Indochinach, Afryce i na Madagaskarze. Francuski frank wzorem brytyjskim jest gwarantowany przez zapasy złota zgromadzone w bankach. Rozkwita przemysł, a nowe technologie zmieniają rzeczywistość ekonomiczną. Do I wojny światowej trwa Belle Epoque: równowaga polityczno-militarna na arenie międzynarodowej, postęp nauki i techniki, rozwój nowych kierunków artystycznych. Świat zdaje się zaczynać długotrwały okres niezakłóconego postępu.

Nowa konstytucja Francji z roku 1875 przewiduje dwuizbowy parlament i zdecydowanie odrzuca monarchię.

Monarchiści skupiają się wokół generała G. Boulangera, który w 1889 r. będzie nawet bliski zamachu stanu. Jednak Unia Republikańska (do 1882 r. pod wodzą Gambetty) ostatecznie powstrzymuje próby rekonstrukcji monarchii.

• 1877 r. - Loża Wielki Wschód Francji odrzuca ideę Boga, doprowadzając do rozpadu masonerii na deistyczne loże brytyjskie i stanowiące większość ateistyczne loże na kontynencie (zwłaszcza we Francji i Italii).

• 1878 r. - Założenie Muzeum Człowieka w Paryżu, jednego z najlepszych zbiorów na świecie.

• 1883 r. - Uruchomienie słynnego pociągu Orient Express na trasie Paryż-Stambuł. Pociąg staje się symbolem bogactwa i elegancji (w 1988 r. zostanie uruchomiony Nostalgie Orient Express, jadący aż do Hongkongu).

• 1883 r. - Prefekt paryskiej policji Eugene Poubelle wprowadza w Paryżu kosze na śmieci.

• 1883 - 1971 r. - Coco Chanel (Gabrielle Bonheur Chanel), wielka projektantka mody i zwolenniczka równouprawnienia kobiet. Z drugiej strony jest nacjonalistką i słynie z antysemityzmu. Biografowie wskazują też na jej narkomanię.

• 1887 r. - W Paryżu powstaje pacyfistyczna organizacja Association de la Paix par le Droit.

• 1887 r. - Sławny paryski detektyw Robert Ledru (1852-1937) zostaje poproszony o wyjaśnienie zaginięcia kilku żeglarzy w Havre (Le Havre) w Normandii. Rankiem następnego dnia po przybyciu na miejsce Ledru odkrywa ze zdziwieniem, że ma mokre buty, mimo że w nocy spał. Jeszcze bardziej niepokoi go brak jednego pocisku w jego pistolecie. Na dodatek dowiaduje się, że znany biznesmen A. Monet został zastrzelony na plaży. Na miejscu zbrodni Ledru znajduje w mokrym piasku ślady człowieka bez wielkiego palca w prawej stopie. On sam nie ma tego palca. Co więcej, pocisk z ciała ofiary pasuje do pistoletu detektywa. Ledru decyduje, że to on jest mordercą działającym w lunatycznym śnie. Pozornie absurdalną tezę potwierdzi potem eksperyment, kiedy śpiący detektyw faktycznie wstał z łóżka i strzelał do obserwującego go strażnika. Resztę życia Ledru na własne życzenie spędza na oddalonej farmie pod stałą obserwacją.

• 1887 - 1965 r. - Charles Edouard Jeanneret-Gris (Le Corbusier), słynny architekt pochodzący ze Szwajcarii.

• 1889 - 1963 r. - Jean Cocteau, wybitny poeta, malarz i reżyser filmowy, zwolennik klasycyzmu.

• 1889 r. - Kongres lewicy w Paryżu zakłada II Międzynarodówkę (socjalistyczną).

Na kongresie Klara Zetkin wygłasza referat o związku między prawami kobiet i ruchem lewicowym.

• 1894 - 1906 r. - „Sprawa Dreyfusa” znana potem jako przykład antysemityzmu.

Kapitan Alfred Dreyfus (1859-1935), francuski Żyd fałszywie oskarżony o szpiegostwo dla Niemiec zostaje uwięziony i deportowany do karnej kolonii w Gujanie. Podpułkownik Georges Picquart odkrywa jednak, że dowody w sprawie Dreyfusa były sfałszowane, co naraża Picquarta na represje ze strony armii, ponieważ wojskowi nie chcą przyznać się do błędu. Generalicję wspierają nacjonalistyczno-klerykalna organizacja Action Francaise zwalczająca liberałów i socjalistów oraz katolickie duchowieństwo i antysemici pragnący usunąć Żydów z wysokich stanowisk. W obronę Dreyfusa angażują się intelektualiści, między innymi È. Zola, M. Proust, A. France, V. Pareto i G. Clemenceau. Picquart i Zola zostają nawet skazani na więzienie za walkę o uwolnienie Dreyfusa, lecz nie przestają działać w tej sprawie. Wreszcie, wbrew antysemickim nastrojom panującym we francuskim społeczeństwie i dzięki uporowi Picqarta po kilku procesach Dreyfus zostaje ułaskawiony (1899), a siedem lat później uniewinniony i przywrócony do armii.

• 1894 - 1895 r. - Firma braci André i Édouarda Michelin dotychczas zajmująca się wytwarzaniem opon do rowerów zaczyna produkcję opon do samochodów, a po latach również do samolotów.

• 1895 r. - Bracia Lumière tworzą pierwsze filmy.

• 1898 r. - Pod naciskiem Brytyjczyków Francja rezygnuje z ekspansji we wschodniej Afryce. Za to do 1904 r. Maroko staje się strefą wpływów francuskich (od 1912 r. protektorat) i powstaje kolonia Francuska Afryka Zachodnia. Do 1914 r. francuskie imperium osiąga prawie 10,5 miliona km² i liczy więcej niż 53 miliony mieszkańców, z czego na Afrykę przypada ponad 9,5 miliona km² i niemal 36 milionów ludzi.

• 1898 r. - Louis Renault buduje swój pierwszy samochód, a rok później bracia Louis, Marcel i Fernand zakładają spółkę produkującą samochody w Billancourt koło Paryża. Tak zaczyna się historia jednej z największych i najsłynniejszych firm samochodowych świata.

• 1899 r. - Z inicjatywy feministki Marguerite Durand w Asnieres koło Paryża powstaje cmentarz dla psów umiejscowiony na rzecznej wyspie. Odtąd na całym świecie powstają kolejne cmentarze dla zwierząt.

• 1900 r. - W Paryżu powstaje pierwsza linia metra.

W ciągu XX w. kolejne francuskie miasta zbudują własne systemy metra: Marsylia (1977), Lyon (1978), Lille (1983), Tuluza (1993) i Rennes (2002).

• 1904 r. - André Gustave Citroën zakłada w Paryżu fabrykę przekładni.

Pochodził z mieszkającej w Holandii żydowskiej rodziny Limoenman handlującej owocami egzotycznymi. Barend Limoenman, dziadek André, zmienił nazwisko na Citroën.

Podczas pobytu w Polsce André G. Citroën zapoznał się z daszkowymi przekładniami, które zacznie potem wytwarzać ze stali: schemat takiej przekładni zostanie logo firmy. W 1908 r. firma Citroëna zaczyna produkcję samochodów i w następnych dekadach stanie się motoryzacyjną potęgą. W drugiej połowie XX w. Citroën połączy się z firmą Peugeot.

• Lata 1901, 1905 - Rozdzielenie laickiego państwa i Kościoła (autorem inicjatywy jest Jules Ferry).

Likwidacja świadczeń państwa na rzecz kleru, usunięcie duchownych ze szkół i symboli religijnych z urzędów. W 1906 r. Pius X rzuca klątwę na francuskie reformy jako zamach na przywileje duchowieństwa.

• 1905 r. - Marcel Mennesson i Maurice Goudard zakładają firmę Solex, żeby produkować chłodnice do silników samochodowych. Po latach Solex zaczyna wytwarzać gaźniki, a w roku 1941 motorowery velosolex. Tanie i proste w użyciu motorowery zyskają ogromną popularność we Francji po II wojnie światowej i zainspirują wynalazców oraz innych producentów motorowerów na całym świecie.

• 1905 - 1920 r. - Charles i Émile Pathé w swojej firmie Pathé Frères (bracia Charles, Émile, Théophile i Jacques Pathé założyli ją w Paryżu w 1896 r.) prowadzą produkcję przenośnych gramofonów napędzanych mechanicznie zwanych patefonami. Ich urządzenia rewolucjonizują rozrywkę w skali świata.

• 1906 r. - We francuskim ustawodawstwie pojawia się prawo nakazujące ochronę przyrody. Jego dalszą konsekwencją będzie zakładanie parków narodowych (od 1913 r.).

• 10 III 1906 r. - Wybuch pyłu węglowego w kopalni węgla kamiennego w Courrières (Pas-de-Calais w północnej Francji) zabija 1099 osób spośród 1800 pracujących tego dnia pod ziemią, w tym także dzieci zatrudnione w kopalni. Dwadzieścia dni po eksplozji 13 górników wychodzi na powierzchnię o własnych siłach, a pięć dni później jeszcze jeden. Mówią, że przetrwali pod ziemią żywiąc się mięsem zabitego konia, owsem i drewnem. Ostatecznie 272 ofiar nie udaje się zidentyfikować lub odnaleźć. Wybuchają zamieszki tłumione przez policję.

Wypadek w Courrières jest uznawany za największą katastrofę górniczą w Europie.

• 1907 r. - Georges Clémenceau (1841-1929) tworzy Brygadę Tygrysa, czyli specjalną jednostkę policyjną wyposażoną w samochody i nowoczesną technikę kryminalistyczną oraz przeszkoloną do rozmaitych technik walki wręcz i z bronią. Jest to odpowiedź na rosnącą liczbę przestępstw, zwłaszcza tych związanych z anarchizmem i skrajną lewicą.

• 1909 r. - Powstaje sojusz Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji przeciw Niemcom, Austro-Węgrom i Włochom.

• 1910 r. - Francja wprowadza emerytury dla robotników mających 65 lat.

• 1911 r. - Monako przyjmuje konstytucję regulującą relacje księcia z obieralną Radą Narodową.

• 1911 r. - Włoch Vincenzo Peruggia korzysta z niefrasobliwości strażników i braku zabezpieczeń w muzeum w Luwrze, żeby ukraść Monę Lisę Leonarda da Vinci. Twierdzi, że chcę ją zwrócić Florencji. Słynny obraz wraca w roku 1913, kiedy naiwny Peruggia próbuje go sprzedać. Odcisk palca pozostawiony na ramie obrazu potwierdza, że Perugia był złodziejem. Mimo to spędza w więzieniu tylko pół roku (do wybuchu wojny).

• Od 1911 r. - Działa jedno z najsłynniejszych mediów spirytystycznych A. Lesage (1876-1954). Prosty górnik słyszy ponoć głosy duchów i maluje obrazy, uważane za dowód, iż jest inkarnacją starożytnego Egipcjanina.

• 1914 r. - Pierwszy międzynarodowy zjazd policjantów odbywa się w Monako. Jest to prapoczątek Interpolu.

• 1914 - 1918 r. - I wojna światowa pochłania ogromną liczbę ofiar, lecz dla Francji jest zwycięska między innymi dzięki Georges’owi Clemenceau (1841-1929), wrogowi Niemiec i premierowi w latach 1906-1909 oraz 1917-1920. Po wojnie bowiem Francja odbiera Niemcom Alzację i Lotaryngię, a francuskie imperium kolonialne osiąga swoje maksymalne rozmiary: 13 milionów km² i ponad 110 milionów mieszkańców.

Niestety, ogromne wydatki na wojnę zmusiły rząd do drukowania pieniędzy bez pokrycia w złocie. Załamanie złotego parytetu powoduje inflację, a frank już nigdy nie odzyska wcześniejszego znaczenia.

• 1915 - 1919 r. - Henri Landru zamieszcza w prasie ogłoszenia matrymonialne. Samotne kobiety, najczęściej wojenne wdowy, zaprasza do podparyskiego domu, gdzie je morduje i obrabowuje. Zwłoki pali w piecu, co utrudnia policyjne poszukiwania. Dopiero siostra jednej z ofiar zwróciła uwagę policji na Landru. Okazuje się, że zamordował co najmniej 10 kobiet i dziecko. Zostaje skazany na zgilotynowanie.

• 1919 r. - Pod naciskiem robotników zostaje wprowadzony ośmiogodzinny dzień pracy.

• 1920 r. - Bracia Melkom i Mugczeg Petrosjan z Armenii zaczynają sprowadzać do Paryża kawior znad Morza Kaspijskiego. Niesamowicie drogi kawior staje się wyznacznikiem elegancji i bogactwa.

• 1921 r. - Francja dążąca do zdobycia hegemonii w Europie zawiera sojusz wojskowy z Polską, Czechosłowacją, Jugosławią i Rumunią przeciw Niemcom i Rosji Sowieckiej.

• 1922 - 1926 r. - Wspólna z Hiszpanią wojna przeciw Maroku zakończona zwycięstwem okupionym jednak ogromnymi kosztami.

• 1923 r. - Francja wykorzystuje słabość Niemiec i zajmuje Zagłębie Ruhry.

• 1925 r. - Z inicjatywy Francji odbywa się konferencja w szwajcarskim Locarno. Układy końcowe podpisują Aristide Briand (premier Francji w latach 1921-1922, 1925-1926, 1929), J. A. Chamberlain (Wielka Brytania, brat Neville’a), E. Vandervelde (Belgia), B. Mussolini (Włochy) i G. Stresemann z Niemiec, które odzyskują międzynarodowe znaczenie.

W następnych latach Francja, wzorem Anglii, przywróci wymienialność franka na złoto w sztabkach, lecz nadchodzący kryzys zniweczy pozytywne skutki tej decyzji.

• 1925 r. - Pochodzący z Czech Victor Lustig (1890-1947) dokonuje jednego z najdziwniejszych oszustw, kiedy „sprzedaje” naiwnemu przedsiębiorcy o nazwisku Poisson Wieżę Eiffla jako stalowy złom. Lustig już wcześniej zdobył sławę oszusta, ponieważ na transatlantyckich statkach kilkakrotnie sprzedał rzekomą „maszynę do drukowania 1000-dolarowych banknotów”. Druk banknotu trwał kilka godzin i Lustig zawsze zdążył już wysiąść na ląd, kiedy oszukani odkrywali prawdę. W końcu oszust zostanie schwytany w USA i skazany na więzienie Alcatraz, gdzie umrze na gruźlicę.

• 1929 - 1934 r. - Wzdłuż granicy z Niemcami powstaje największa w Europie linia fortyfikacji, których przełamanie jest praktycznie niemożliwe. Tak przynajmniej sądzi wojenny bohater i polityk André Maginot (1877-1932), który chce zapobiec powtórzeniu się wydarzeń I wojny światowej. Linia Maginota składa się z tysięcy potężnych żelbetonowych bunkrów połączonych podziemnymi tunelami, wyposażonych w silną dalekosiężną artylerię, zabezpieczonych rowami, zaporami przeciwczołgowymi i zasiekami z drutu kolczastego.

• Lata 1930. - Szefem kryptologów pracujących dla wojskowego wywiadu Deuxième Bureau (DB) jest Gustave Bertrand (1896-1976). Współpracuje z polskimi kryptologami łamiącymi kody niemieckiej Enigmy.

• 1932 - 1940 r. - Walka lewicowców i konserwatystów. Mimo prób faszyzacji (pucz w Paryżu w 1934 r. i spisek w 1937 r.), dominują socjaliści i komuniści (komunistyczna partia istnieje od 1920 r.). Wymuszają czterdziestogodzinny tydzień pracy i coroczne dwutygodniowe urlopy. Jednak w 1938 r. zwycięża prawica i zamyka granicę z Hiszpanią, aby wesprzeć Franco. Rządzona przez prawicę Francja zaakceptuje potem w Monachium agresję Niemiec wobec Czechosłowacji (1938) i będzie odwlekać wojnę przeciw Niemcom atakującym Polskę (1939).

• 2 II 1933 r. - Siostry Papin pracujące w Le Mans jako pokojówki dokonują bestialskiego mordu, który wchodzi do dziejów kryminologii. Gołymi rękami i przedmiotami, które im akurat wpadły w ręce biją panią domu (żonę prawnika Lancelin) i jej córkę. Jeszcze żywym ofiarom palcami wydłubują oczy i znęcają się nad nimi aż do śmierci. Pozostawiają zwłoki w kałuży krwi, a same się myją i kładą do łóżka. Ostatecznie jedna z sióstr umrze potem w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym, a druga skazana na 8 lat więzienia wyjdzie na wolność w 1941 r.

Jest to jeden z dobrze opisanych przykładów paranoi udzielonej, czyli folie deux, kiedy szaleństwo jednej osoby udziela się drugiej bliskiej osobie. W przypadku sióstr Papin praprzyczyną była toksyczna rodzina, gdzie ojciec alkoholik nie interesował się córkami, a matka oddała je do sierocińca. Trzecia siostra zaś zerwała stosunki z rodziną i została katolicką zakonnicą

• 23 XII 1933 r. - Zderzenie pociągów między Lagny i Pomponne. W katastrofie giną 204 osoby.

• Od 1933 r. - Francja należy do Paktu Czterech. Liczy, że dzięki temu uda się powstrzymać Hitlera.

• 1938 r. - Książka kucharska Larousse Gastronomique P. Montagne’a ugruntowuje pozycję francuskiej kuchni.

Wcześniej tę pozycję budowała słynna paryska Akademia Sztuki Kulinarnej Cordon Bleu (założona w 1895 r.).

• 1940 r. - Niemcy podbijają Francję (kapitulacja w Compiegne, 1940).

Wielu Francuzów podejmuje współpracę z Niemcami, w których widzą obrońców przed wpływami komunizmu. Na przykład słynna Coco Chanel zostaje niemieckim szpiegiem.

Marszałek Pétain, chcąc zachować jakąś formę państwa, tworzy marionetkowy rząd w Vichy. Zależna od Hitlera Republika Vichy obejmująca południową Francję jest w istocie faszystowska. Opiera się na kulcie armii i narodu, na wartościach konserwatywnych i współpracy z Kościołem katolickim. Władze głoszą rasową wyższość białych i antysemityzm. Pétain kreuje się na wodza narodu, który osobiście nadzoruje szkoły i gospodarkę, odwiedza rolników i troszczy się o wojsko. Jego wizerunki i pomniki są wszędzie, a książki napisane przez marszałka zapełniają księgarnie.

Przez pewien czas na terenie rządzonym przez Vichy chronią się Żydzi, a ok. 2000 z nich (na przykład Marc Chagall) ucieka do Hiszpanii dzięki pomocy zorganizowanej przez Amerykanina Variana Fry. Po kilku tego rodzaju akcjach Fry zostanie jednak wydalony z Francji.

Były socjalista Marcel Déat (1894-1955) zakłada proniemiecką organizację RNP (Rassemblement Nationale Populaire) głoszącą antysemityzm, antybolszewizm, antykapitalizm i walkę z Vichy jako państwem w istocie wrogim wobec faszyzmu. W 1945 r. Déat ucieknie do Włoch i do śmierci będzie ukrywany przez księży pewnego opactwa pod Turynem.

Charles de Gaulle organizuje rząd emigracyjny w Londynie (1940). Z drugiej strony nawiązuje tajne stosunki ze Związkiem Sowieckim i godzi się na planowany przez Sowietów podbój wschodniej Europy. W zamian Stalin uznaje de Gaulle’a za przywódcę francuskiego państwa podziemnego.

Zaczyna się ruch oporu; na polecenie de Gaulle’a w 1941 r. jednoczy go Jean Moulin (zamęczony przez Niemców w 1943 r.). W 1944 r., zgodnie z umową Stalina z de Gaullem, alianci lądują w Normandii, a potem powstanie uwalnia Paryż. De Gaulle zostaje prezydentem Francji (do 1946 r.). Do 1945 r. Francja traci ponad 800 tysięcy ludzi. Pétain umrze w więzieniu (1951). Mimo niewielkiej roli odegranej w wojnie, Francja otrzymuje strefę okupacyjną w Niemczech, aspirując do roli mocarstwa, co zaspokaja megalomańskie ambicje De Gaulle’a.

• 1944 r. - W pewnej paryskiej willi zostają odkryte szczątki kilkudziesięciu osób, głównie francuskich Żydów. Okazało się, że dr Marcel Petiot oferował im ucieczkę za granicę, potem mordował i zagarniał mienie, a zwłoki suszył lub palił. Zbrodniarz zostaje osądzony i stracony w 1946 r.

• 1945 r. - Pochodzący z Włoch Marcel Bich (1914-1994, od 1932 r. obywatel Francji) i Édouard Biffard zakładają w Clichy pod Paryżem przedsiębiorstwo BIC (BiC) zajmujące się produkcją wiecznych piór i innych urządzeń do pisania. Kilka lat później Bich i Buffard za 2 miliony dolarów amerykańskich kupują od L. Biro patent na długopis. Wkrótce firma Bic Biro staje się symbolem masowej i taniej, lecz dobrej jakości produkcji, a długopis udoskonalony przez Bicha jest używany na całym świecie. Bich zostaje milionerem.

• 1946 r. - J. Monnet opracowuje plan modernizacji francuskiej gospodarki. Nowa konstytucja zaczyna Czwartą Republikę (mimo próby przejęcia władzy przez prosowieckich komunistów w 1947 r.). Kolonie (Algieria, Gwadelupa, Martynika, Gujana, Réunion) żądają niepodległości, co znajduje odpowiedź w uznaniu ich za zamorskie departamenty Francji.

• 1947 r. - Robert Schuman po raz pierwszy zostaje premierem Francji.

Schuman jest z pochodzenia Niemcem, lecz ze względu na słabe zdrowie nie uczestniczył w I wojnie światowej, a po wojnie został obywatelem Francji. Podczas II wojny światowej zaś był więziony w Republice Vichy, lecz w 1941 r. uciekł z więzienia i aktywnie walczył przeciw faszyzmowi. Taka postawa wyróżniała go na tle wielu innych francuskich polityków. Wkrótce Schuman daje się poznać jako wielki wizjoner głoszący ideę przełamania nienawiści między Francuzami i Niemcami, aby zjednoczyć Europę w imię powszechnego dobrobytu oraz idei pokoju wywodzonej z zasad chrześcijaństwa.

• Od 1947 r. - Francja tradycyjnie przestrzegająca rozdziału państwa od religii przechodzi proces dość szybkiej laicyzacji. W 1947 r. bezwyznaniowość deklaruje 20% Francuzów, a w roku 2004 aż 44%.

• 1948 r. - Francja przyjmuje Plan Marshalla, chociaż wywołuje to liczne kontrowersje.

Przede wszystkim francuscy komuniści na rozkaz Stalina organizują szereg protestów, manifestacji, zamieszek i strajków rzekomo w obronie praw robotników. W wyniku jednego ze strajków dochodzi nawet do wykolejenia pociągu i śmierci części pasażerów. Zamieszki są jednak tłumione przez policję.

Z drugiej strony francuscy przedsiębiorcy obawiają się uzależnienia od USA i rzeczywiście już po roku okazuje się, że Amerykanom chodzi głównie o francuskie rynki zbytu dla amerykańskich towarów. Mimo to amerykańska pomoc faktycznie szybko poprawia stan gospodarki i skutecznie ogranicza wpływy Sowietów.

• Od 1949 r. - Francja należy do NATO.

• 1949 - 1955 r. - Budowa najwyższej w tym czasie kolejki linowej w Chamonix.

Turystyka jest bardzo ważnym źródłem dochodów Francji: zabytki (Paryż, zamki nad Loarą, Mont Saint Michel), plaże (Lazurowe Wybrzeże w Prowansji, czyli Riwiera Francuska od rivière - rzeka), góry (narciarstwo).

• 1949 - 2005 r. - W Monako rządzi Rainier III Grimaldi, od 1955 r. wraz z żoną, piękną amerykańską aktorką Grace Kelly (zginie w wypadku samochodowym w 1982 r.).

• 1950 r. - R. Schuman jako francuski minister spraw zagranicznych we współpracy z ekonomistą Jeanem O. M. G. Monnetem (1888-1979) oraz kanclerzem Niemiec Konradem Adenauerem decydują o powstaniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Plan zostaje ogłoszony 9 maja w slynnej Deklaracji Schumana. Jest to pierwszy wyraźny krok w stronę zjednoczenia Europy.

Umowa wejdzie w życie w 1952 r. Sześć lat później EWWiS przekształci się w Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a 1993 r. w Unię Europejską.

• 1951 r. - W Pont-Saint-Esprit, małym nadmorskim miasteczku na południu Francji, wybucha dziwna epidemia szaleństwa. Ponad 200 mieszkańców ma halucynacje, widzi nieistniejące rzeczy, niektórzy są agresywni lub próbują popełnić samobójstwo, wielu trafia do szpitala psychiatrycznego, a siedem osób umiera. Oficjalnie władze ogłaszają, że przyczyną jest zatrucie chlebem, w którym znalazł się sporysz, lecz amerykański dziennikarz Hank Albarelli zakwestionuje tę wersję w książce z 2017 r. Dotarł do dokumentów, które rzekomo wskazują, że w 1951 r. CIA prowadziło tajne eksperymenty z bojowym zastosowaniem LSD (pochodna alkaloidu faktycznie występującego w sporyszu). Na dodatek jedyna na terenie Europy wytwórnia LSD działająca w szwajcarskiej miejscowości Sandoz należała do CIA.

• 1956 r. - Dziennikarz i pisarz Pierre Plantard zakłada Prieuré de Sion, czyli Zakon Syjonu (nazwa od góry Sion w południowej Francji), aby walczyć o budowę tanich mieszkań. Organizacja plajtuje po roku, lecz niezrażony Plantard szuka sławy głosząc, że dynastia Merowingów wywodziła się od potomków Jezusa, a tajemnicy od dwóch tysięcy lat strzeże tajny Zakon Syjonu. Plantard fabrykuje i podrzuca do paryskiej biblioteki Dossiers Secrets, listę rzekomych wielkich mistrzów zakonu, na której znaleźli się między innymi Leonardo da Vinci, Isaac Newton czy Jean Cocteau, a sam Plantard ma być potomkiem Merowingów i dziedzicem francuskiego tronu. Tak zaczyna się jedna z najgłośniejszych mistyfikacji przełomu XX i XXI w. Plantard i jego przyjaciele rozpowszechniają opowieść o Rennes-Le-Château, wiosce w Langwedocji, gdzie niegdyś działał ksiądz Bèrenger Saunière (1852-1917). Miał on być bogaty, bo odnalazł podobno skarb lub dokumenty związane z potomstwem Jezusa, Merowingami i templariuszami. W rzeczywistości legendę wymyślił nowy właściciel zrujnowanego domostwa należącego niegdyś do Saunière’a, ponieważ przerobił je na hotel i chciał przyciągnąć turystów, co się faktycznie udało. Co prawda naukowcy wykazują fałszywość Dossiers Secrets, a sam Plantard w roku 1993 przyznaje się do mistyfikacji, lecz plotka nadal żyje. W roku 2003 amerykański pisarz Dan Brown opublikuje sensacyjną powieść Kod Leonarda da Vinci o antykościelnych symbolach zawartych rzekomo w obrazach malarza i o losach Jezusie ukrywanych przez Watykan. Książka błyskawicznie stanie się bestsellerem, a turyści będą masowo odwiedzać miejsca opisane przez Browna.

• 1958 - 1969 r. - Druga prezydentura de Gaulle’a.

Próbuje powstrzymać rozpad kolonialnego imperium (problem Algierii). W 1958 r. powstaje Wspólnota Francuska (Communauté Française) krajów ekonomicznie i językowo związanych z Francją (Piąta Republika). De Gaulle głosi doktrynę Francji jako trzeciej siły obok USA i ZSRS.

Według niektórych psychologów jego egocentryzm i nieliczenie się z opinią innych wynikają z łagodnej postaci autyzmu, co w tym wypadku pomaga mu w realizacji śmiałych, a czasem wręcz szalonych politycznych planów. W każdym razie zostaje doceniony przez papieża, który w 1959 r. przyznaje de Gaulle’owi Order Najwyższy Chrystusa.

• Od 1960 r. - Rozpad imperium kolonialnego, chociaż Francja zachowuje wpływy w dawnych koloniach.

Narasta fala imigracji, głównie z muzułmańskiej północnej części Afryki, której mieszkańcy formalnie są uznawani za obywateli francuskich. Wkrótce więc wielkie francuskie miasta stają się wieloetniczne i wieloreligijne.

Po wyzwoleniu się Algierii do Francji należą już tylko niewielkie terytoria rozsiane po całej planecie: Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Polinezja Francuska, Nowa Kaledonia, Wallis i Futuna, Réunion, Mayotte, St. Pierre i Miguelon.

Wkrótce tropikalne wysepki należące do Francji staną się turystycznym zagłębiem dla Francuzów. Sama Francja zresztą też jest celem turystów z całego świata, a szczególnie często jest odwiedzany Paryż, nad którym dominuje Wieża Eiffla.

• 1961 r. - Niezadowoleni wojskowi zakładają w Algierii terrorystyczną OAS (Organisation de l’Armee Secrété) dla obalenia de Gaulle’a i odbudowania mocarstwowej pozycji Francji. W ciągu ponad roku zabiją ok. 12 tysięcy osób. Wreszcie w 1962 r. tajne służby zrezygnują z nieskutecznych legalnych metod działania i fizycznie zlikwidują organizację za pomocą serii potajemnych zamachów i bezwzględnych, brutalnych akcji policyjnych. Terroryści OAS dokonują nieudanego zamachu na de Gaulle’a

• 1961 - 1962 r. - Ponieważ hazard dostarcza już tylko 4% dochodu Monako, książę Rainier III znosi podatek dochodowy, czym przyciąga inwestorów. Prezydent de Gaulle marzący o władzy dyktatorskiej i odbudowie francuskiego imperium żąda przywrócenia podatku, albo zbrojnie zajmie księstwo, które nie ma armii. Kiedy wydaje się, że wszystko jest już stracone, księżna Grace Kelly organizuje charytatywny bal na rzecz Czerwonego Krzyża i zaprasza osobistoci z całego świata, w tym prezydenta Francji. Wygłasza słynne przemówienie w obronie wolności, pokoju i demokracji. De Gaulle rezygnuje z najazdu.

• 22 I 1963 r. - W Pałacu Elizejskim zostaje podpisany traktat z Niemcami o normalizacji stosunków i przerwaniu tradycyjnej wrogości obu krajów oraz o ścisłej współpracy kulturalnej, politycznej i ekonomicznej.

• 1965 r. - Powstaje tunel pod Mont Blanc z Chamonix do Włoch (w 1999 r. w pożarze zginie tam 40 osób).

• 1968 r. - Kryzys ekonomiczny, strajki, studenckie zamieszki w Paryżu.

Referendum odrzuca reformy de Gaulle’a przewidujące udział robotników w zarządzaniu fabrykami. Francja jako pierwsza stosuje minimum socjalne (najmniejszy dochód wystarczający do utrzymania), aby najbiedniejszym przyznawać zasiłki.

Następni prezydenci G. Pompidou (do 1974 r.) i V. Giscard d’Estaing (do 1981 r.) próbują kontynuować politykę mocarstwową i antyamerykańską. Mimo to Francja spada do roli drugorzędnej potęgi, stopniowo ustępując miejsca supermocarstwom USA i ZSRS. Francuski frank wciąż jednak należy do głównych walut świata.

• 1972 r. - Po ataku palestyńskich terrorystów na sportowców w Monachium francuskie władze podejmują decyzję o utworzeniu Groupe d’Intervention de la Gendarmerie Nationale. Wkrótce będzie to najmniejsza, bo licząca zaledwie kilkadziesiąt osób, lecz zarazem jedna z najskuteczniejszych na świecie jednostek komandosów.

• 1976 r. - Jeden z ostatnich w historii dużych rabunków banku dokonanych jako bezpośrednie, fizyczne zabranie pieniędzy. Odtąd rabunek to zwykle komputerowe oszustwo polegające na przelaniu pieniędzy z jednego konta bankowego na inne. Albert Spaggiari z grupą awanturników dokonują w Nicei podkopu z przewodów kanalizacji do banku. Wynoszą 60 milionów franków w postaci banknotów. Przez zdradę obrażonej kochanki jednego z rabusiów policja łapie przestępców, lecz Spaggiari wyskakuje przez okno sali sądowej, siada na przygotowany dla niego motocykl i ucieka. Do śmierci żyje szczęśliwie w Argentynie.

• 16 III 1978 r. - Amerykański tankowiec Amoco Cvadiz osiada na mieliźnie koło brzegów Normandii i wywołuje jedną z największych katastrof ekologicznych spowodowanych przez wyciek ropy naftowej. Giną miliony mięczaków, jeżowców, skorupiaków i ryb oraz co najmniej 20 000 ptaków.

• Od 1981 r. - Po wyborze prezydenta F. Mitteranda z partii socjalistycznej następuje częściowa nacjonalizacja banków. Trwa decentralizacja państwa: Baskowie, Bretończycy i Korsykanie otrzymują autonomię. Władze Francji podejmują wysiłki zmierzające do usamodzielnienia ostatnich terytoriów zamorskich, czyli dawnych kolonii. Ich utrzymanie jest coraz bardziej kosztowne i kłopotliwe ze względu na bunty miejscowej ludności. Z drugiej strony Francuzi mieszkający na tych terytoriach nie chcą oderwania od Francji. Przykładem jest umowa z Matignon (1988) kończąca powstanie Kanaków na Nowej Kaledonii. Zapowiada ona usamodzielnienie się Nowej Kaledonii po referendum przewidzianym za 25 lat.

• 1990 - 1993 r. - Przebicie tunelu kolejowego pod kanałem La Manche do Wielkiej Brytanii.

• 1994 r. - Algierscy terroryści planują rozbić Wieżę Eiffla porwanym samolotem pasażerskim, lecz sędzia Jean-Louis Bruguiere zatrzymuje ich masowymi aresztowaniami. Muzułmańscy imigranci zagrażają francuskiej demokracji i laickości państwa. Intelektualista D. Mbala Mbala i organizacja Plemię Ka głoszą wyższość Murzynów nad białymi oraz antysemityzm. Wybuchają murzyńskie zamieszki we Francji (XI 2005) wywołane przez biedę i fanatyzm religijny.

• 4 VIII 1997 r. - Umiera Jeanne Louise Calment, jedna z najstarszych kobiet w dziejach świata; urodziła się 21 II 1875 r.

• XX/XXI w. - Neofaszystowska partia Front Narodowy założona w 1972 r. przez Jeana Marie Le Pena zdobywa duże wpływy, głosząc populistyczne hasła odbudowy potęgi Francji, powszechnego dobrobytu, obrony wartości chrześcijańskich i usunięcia muzułmanów. Od 2011 r. na czele partii stoi Marine Le Pen, córka Jeanna. Pod jej wodzą Front Narodowy staje się jedną z najsilniejszych partii we Francji.

• 2002 r. - Francja przyjmuje euro jako oficjalną walutę.

• 2003 r. - Fala katastrofalnych upałów i brak przygotowania ze strony władz oraz brak miejsc do ochłodzenia się, powszechnie dostępnych źródeł wody i klimatyzacji powodują wielką liczbę ofiar śmiertelnych. Umierają głównie ludzie starsi. W Paryżu w ciągu kilku tygodni traci życie ok. 5000 osób; kostnice, chłodnie i zakłady pogrzebowe nie mogą sobie poradzić z pochówkiem tak wielu zwłok.

• 2020 r. - Pandemia Covid-19 powoduje tysiące zgonów i znacząco osłabia gospodarkę.

← Anglia i Wielka BrytaniaSłowianie →