Kusz i Nubia
- 5. tysiąclecie p.n.e. - Powyżej 3. katarakty Nilu powstaje osada Kerma zamieszkana głównie przez ciemnoskórą ludność.
Kulturowo Kerma jest związana z Egiptem, lecz politycznie utrzymuje niezależność, ponieważ 1. katarakta wyznacza granicę egipskiej władzy a zarazem granicę między Egiptem i Kuszem (Nubią). Egipscy władcy uznają Kermę za zagrożenie i dążą do jej zniszczenia.
- XXIII w. p.n.e. - Na polecenie faraona egipski wódz Har-chuf odbywa cztery wyprawy do krainy Jamu (Nubia), posuwając się na południe wzdłuż Nilu. Rozbija wrogie Egiptowi państewka i przywozi bogactwa zrabowane lub pochodzące z handlu. Pozostawia krótkie opisy swoich podróży.
Za następnego faraona podobnych najazdów dokonuje Pepinacht, pustosząc kraj i porywając mieszkańców do niewoli.
- XX - XVI w. p.n.e. - Miasto Kerma stanowi centrum małego państwa, a okoliczna góra Dżebel Barkal (Czysta Góra) jest uznawana za świętą.
Wzmiankowani są panujący w Kermie władcy Awawa (XIX w. p.n.e.) i Nedżeh (XVI w. p.n.e.)
- XVI/XV w. p.n.e. - Faraon Totmes I ścigając pokonane oddziały królestwa Kerma przekracza 4. kataraktę i dociera z armią do Dongoli, gdzie w twierdzy Tombos i bardziej na południe w Kurgus pozostawia swoje inskrypcje. Buduje świątynię Amona w Napacie, która z czasem stanie się centrum pielgrzymkowym.
W Egipcie będzie później znana legenda o mieście Nub (Nubia) bogatym w złoto, drogie kamienie, cenne kadzidło olibanum i niewolników. Ma ono znajdować się koło Gór Księżycowych, skąd płynie Nil. Według legendy rządzi tam król Senapho, któremu Egipt rzekomo płaci haracz, aby nie zmieniał biegu Nilu.
XV w. p.n.e. - Egipska królowa Hatszepsut wysyła do Punt wojskową ekspedycję pod dowództwem Nehesiego. Na ścianie świątyni w Deir el-Bahari zostają przedstawieni władca Punt i jego żona jadący na osłach. Jest to jeden z najwcześniejszych obrazów pokazujących Afrykę na południe od Sahary.
Połowa XV w. p.n.e. - Napata jest ośrodkiem egipskiej władzy.
W Nuri koło Napaty po drugiej, wschodniej stronie Nilu powstają egipskie świątynie.
Do XIV w. p.n.e. - Egipcjanie podbijają Kusz i niszczą Kermę; odtąd krajem zwanym Nub (co oznacza Złoto od funkcjonujących tam kopalni złota) rządzi egipski namiestnik. Egipcjanie zakładają miasta, z Napatą jako graniczną twierdzą między 3. i 4. kataraktą. Szerzy się kult Amona i innych egipskich bóstw. Z północy przychodzi użycie brązu, rozwinięte rolnictwo, rzemiosło, sztuka i wiele słów, zwłaszcza imiona.
Koniec XII w. p.n.e. - Kuszyci uniezależniają się od Egiptu, ale powstające tu państewka są zdominowane przez egipskie rody, kultura dworska jest wzorowana na egipskiej, a oficjalnym językiem urzędowym jest egipski.
X/IX w. p.n.e. - Kapłani Amona z Waset osiedlają się w Napacie.
Wyodrębnia się też lokalna dynastia władców, ale mimo politycznej niezależności, kulturalnie, religijnie i ekonomicznie Kusz nadal jest związany z Egiptem.
Ok. 800 r. p.n.e. - Napata jest obok Waset jednym z najsławniejszych ośrodków kultu Amona-Ra.
VIII w. p.n.e. - W mieście Napata rządzi rodzima dynastia.
Król Alara z żoną Kasaqą jednoczy Górną Nubię (powyżej 3. katarakty). Stolica rozrasta się w ważne centrum. To tutaj, w Napacie, władcy są uroczyście wprowadzani na tron i proszą Amona o błogosławieństwo.
Niedaleko Napaty w Nuri powstaje cmentarz królów używany aż do IV w. p.n.e.
VIII w. p.n.e. - Między Nilem i Morzem Czerwonym utrzymują niezależność koczownicze, kuszyckie plemiona Bedża.
760 - 747 r. p.n.e. - Panuje król Kaszta (brat i następca Alary), żonaty z Pebatdżmą.
Skutecznie atakuje osłabiony Egipt, używając konnicy przeciw mniej zwrotnym egipskim rydwanom.
Swoją córkę Amenardis Kaszta czyni ogromnie wpływową kapłanką - małżonką boga Amona w Waset.
- Po 725 r. p.n.e. - Pi-anczi (Pianchi, 746-715, syn Kaszty), żonaty z Aqaluqą, zdobywa Egipt i tworzy ogromne państwo rozciągające się od Delty Nilu i Morza Śródziemnego na północy do Wyżyny Abisynii i zarośniętych bagnisk górnego Nilu zwanych sudd (kraina As-Sudud) na południu.
Zakłada 25. (Nubijską) Dynastię w Egipcie.
Rozbudowuje stołeczne miasto Napata, które jest centrum zarówno politycznym, jak i religijnym.
- 715 - 700 r. p.n.e. - Panuje syn Kaszty Szabaka (w Egipcie przybiera imię Neferkare).
Przenosi stolicę do Waset, a po podboju Dolnego Egiptu (męczeńska śmierć Bokchorisa) osiada w Men Nefer.
Ok. 710 r. p.n.e. - Powstaje Stela Szabaki, granitowa płyta z zasadami teologii memfickiej (Men Nefer).
Ok. 700 - 690 r. p.n.e. - Król Szabataka, syn Pi-anczi. Rezyduje w Waset.
Sprzymierza się z Babilonią i Judą przeciw Asyrii. Po nieudanej wyprawie jego brata Taharki z odsieczą dla oblężonej Jerozolimy uznaje się za wasala Asyrii. Według Manetona ginie z ręki Taharki.
- 690 - 664 r. p.n.e. - Panuje Taharka.
Szczyt potęgi państwa opartej na handlu między portami nad Morzem Śródziemnym i subsaharyjską Afryką oraz między Nigrem i Morzem Czerwonym. Armia Kusz słynie ze świetnych łuczników (doskonałe łuki z drewna akacji) i sprawnej konnicy oraz słoni bojowych.
Święta góra Dżebel Barkal w Napacie jest symbolem potęgi Kusz. Za widomy znak tej potęgi i błogosławieństwa bogów jest uznawana skała na jednym ze zboczy Dżebel Barkal, która przypomina ogromną głowę królewskiej kobry, czyli węża egipskich faraonów.
Taharka jako pierwszy władca Kusz na swoim grobie w Nuri buduje dużą piramidę na planie kwadratu o boku prawie 52 m., aby nawiązać do dużo wcześniejszych tradycji egipskich. Nekropolia w Nuri stanie się jedną z najważniejszych w Afryce. Do IV w. p.n.e. ponad 20 władców i władczyń zostanie pochowanych w komorach grobowych wykutych w skale i przykrytych piramidami, które jednak są mniejsze niż piramida Taharki.
666 - 663 r. p.n.e. - Asyryjczycy najeżdżają Egipt i dzięki żelaznej broni pokonują Egipcjan używających brązu. Nubijski król Tanutamani (ok. 664-655, syn Szabaki żonaty z Malakaye) próbuje odzyskać Dolny Egipt, ale napotyka opór miejscowych książąt i wycofuje się przed armią asyryjską na południe. Po odejściu Asyryjczyków pokonuje Necho I i opanowuje Egipt (na 7 lat), dopóki znów nie usuną go Asyryjczycy.
Ok. 655 - 643 r. p.n.e. - Panuje Atlanersa, syn Taharki żonaty z Yeturow - córką Tanutamaniego. Jest już wyłącznie władcą Kusz, ponieważ okręty Psametyka I zajęły Górny Egipt, a Waset poddał się bez walki.
Druga połowa VII w. p.n.e. - Po stracie Egiptu w Napacie rządzą król Senkamanisken (ok. 643-623) i jego żona Nasalsa oraz ich syn Anlamani (ok. 623-593). Kusz jeszcze nie rezygnuje z odzyskania wpływów w Egipcie.
593 r. p.n.e. - Psametyk II najeżdża kraj i niszczy Napatę (591) mimo oporu króla Aspelty (ok. 593-568). Co prawda Egipcjanie nie potrafią opanować Nubii, lecz chcą ją osłabić.
VI w. p.n.e. - Spadek znaczenia Napaty, mimo politycznych i militarnych sukcesów króla Armantelqo (ok. 568-555), który korzystając ze słabości Egiptu znów na krótko narzuca mu swoje zwierzchnictwo.
Ok. 555 - 542 r. p.n.e. - Panuje Malenaqen, ostatni władca Kusz rezydujący w Napacie.
Rozwija się i doskonali sztuka wytopu żelaza przejęta z północy. Jednak zniszczona podczas walk z Asyrią Napata już nigdy nie odzyska dawnego znaczenia, zwłaszcza że na południu bogaci się Meroe, miasto w strefie żyznych ziem uprawnych, a nie suchej sawanny jak Napata. W dodatku niedaleko Meroe znajdują się duże złoża rud żelaza, dzięki czemu Kusz szybko stanie się ważnym producentem tego metalu i centrum kowalstwa. Ogromnie istotnym czynnikiem umożliwiającym szybki rozwój miasta jest również jego położenie na tradycyjnych szlakach handlowych wiodących na wschód do Morza Czerwonego, na zachód przez Sudan aż nad Niger oraz Nilem do Egiptu i do Afryki równikowej.
- Ok. 542 - 538 r. p.n.e. - Panuje król Analamaaye.
Rezyduje głównie w Meroe, choć formalnie stolicą nadal jest Napata.
- 525 r. p.n.e. - Perski władca Kambyzes podbija Egipt i próbuje dokonać inwazji na Kusz.
Podczas walk król Amaniastabarqa ostatecznie przenosi stolicę Nubii z podupadającej i zagrożonej Napaty na południe do Meroe, które znajduje się dalej od najeźdźców. Napata pozostaje jednak centrum religijnym, gdzie kolejni władcy uzyskują tradycyjne błogosławieństwo Amona w chwili objęcia rządów, a po śmierci są grzebani pod małymi piramidami w Nuri.
Przesunięcie politycznego centrum kraju na południe oznacza osłabienie związków z Egiptem i postępującą afrykanizację Kusz w V w. p.n.e. za panowania Nasakhmy, Talakhamaniego i Irike-Amanotego.
Ok. 430 r. p.n.e. - Grecki historyk Herodot opisuje Kusz. Przebywając w egipskiej Elefantynie spotyka Kuszytów i dowiaduje się o bogatym mieście Meroe leżącym daleko na południu. Według jego relacji jeszcze bardziej na południe mieszkają Asmach - potomkowie uciekinierów z armii Psametyka II, który napadł Kusz półtora wieku wcześniej.
V/IV w. p.n.e. - W Kusz panuje król Har-si-Jotef, syn Irike. Za jego czasów upowszechnia się użycie żelaza. Piece do wytopu cennego metalu powstają w wielu częściach kraju, a przedmioty żelazne przestają być tak drogie, jak dotychczas.
Ok. 335 - 310 r. p.n.e. - Panuje król Nastasen.
Według steli z Dongoli skutecznie odpiera ataki nomadów i najazd z Egiptu.
Jest ostatnim władcą Kusz pochowanym w piramidzie na nekropolii w Nuri koło Napaty, mimo że sprawował rządy z Meroe.
- Od III w. p.n.e. - Stolicą i centrum kultu państwowego jest Meroe.
Tu powstaje też nowa królewska nekropolia, gdzie pod niewielkimi piramidami zostają pochowani między innymi Arnekhamani (druga połowa III w. p.n.e.), Arqamani (koniec III w. p.n.e.), królowa Szanakdakhete (pierwsza połowa II w. p.n.e.) i Tanyidamani (koniec II w. p.n.e.).
II - I w. p.n.e. - Osłabienie Kusz. Egipcjanie podbijają część ziem na południe od miasta Faras.
I w. p.n.e. - Za panowania Amanikhabale (ok. 50-40 r. p.n.e.), Teriteqasa (ok. 40-10 r. p.n.e.) oraz królowej Amaniszakheto (ok. 10-1 r. p.n.e.) Meroe staje się największym centrum wytopu żelaza na południe od Sahary i eksporterem żelaza do Afryki.
23 - 22 r. p.n.e. - Rzymski prefekt Egiptu, Gajus Petronius, organizuje wojskową ekspedycję do Kusz.
Ok. I w. n.e. - W Meroe powstaje pismo alfabetyczne (23 znaki) oparte na systemach zapisu używanych w Egipcie.
I - II w. n.e. - Na wschodzie powstaje Aksum i opanowuje wybrzeże Morza Czerwonego, odcinając Kusz od morskich szlaków handlowych. Oznacza to stopniowy upadek cywilizacji Kusz, której rozwój mocno zależał od handlu.
W tym czasie w Meroe rządzą między innymi: Natekamani (początek I w. n.e.), Szorkaror (pierwsza połowa I w. n.e.), Amanitenmenmide (druga połowa I w. n.e.) i królowa Amanikhataszan (koniec I w. n.e.).
Ok. 60 r. n.e. - Neron wysyła ekspedycję, aby zbadała bieg i ewentualnie źródła Nilu. Wyprawa odwiedza Meroe.
III w. n.e. - Afrykański lud Noba (Nuba) najeżdża z południowego zachodu ziemie Kusz i opanowuje południe kraju z wyjątkiem okolic Meroe na północy. Stolicą Noba zostaje miasto Alva. Lud ten doskonale zna obróbkę żelaza i słynie ze swojej żelaznej biżuterii.
W Meroe zaś słabną tradycje egipskie - król Yesbokheamani (koniec III w. n.e.) jest jednym z ostatnich meroickich monarchów pochowanych pod niewielką piramidą.
Połowa IV w. - Ezana, władca Aksum, podbija część Kusz i plądruje Meroe, ostatecznie łamiąc jego dawną siłę. Miasto już nigdy nie podniesie się z upadku i zostanie ostatecznie porzucone w drugiej połowie VI w.
IV w. - Na terenie dawnego Kusz kształtują się trzy mniejsze państwa.
Na południe od 1. katarakty jako naturalnej granicy Egiptu, rozciąga się Nobatia (od 543 r. stolicą jest Faras). Między 2. kataraktą Nilu, a ujściem rzeki Atbara jest Mukurra (u Ptolemeusza jako Makkouriae) z centrum w Dongoli (muzułmańskie miasto o tej samej nazwie powstanie kilkadziesiąt kilometrów na północ). Na południu, nad dolnym biegiem Nilu Białego i Błękitnego, znajduje się państwo Alva, którego ośrodki to Meroe i Soba.
IV - VI w. - Plemienne państewka Bedża (Blemmy) są dominującą siłą na wschód od Nilu oraz w Nubii i Górnym Egipcie.
436 r. - Bedża dokonują najazdu na Egipt (w tym na oazę Kharga).
VI w. - Jan z Efezu pisze o wrogości wobec misjonarzy z Bizancjum jadących do Alvy.
Sytuacja zmienia się, kiedy król Nobatii Silko pokonuje Bedża (ok. 537) i ogłasza się chrześcijańskim władcą w świątyni Kalabsza dotąd poświęconej Izydzie. Wkrótce potem Jan z Biclarum pisze, że miejscowe królestwa przyjmują monofizytyzm z Egiptu (Kościół koptyjski). Grecki jest odtąd oficjalnym językiem dokumentów państwowych i liturgii obok koptyjskiego, a nubijscy biskupi i władcy często noszą greckie imiona. W następnych stuleciach powstaną tu wspaniałe dzieła sztuki inspirowane tematyką z mitologii chrześcijańskiej jak na przykład sławne freski w kościołach Faras i Dongoli.
Do 580 r. - Misjonarz Longinus nawraca Nobatię i Alvę na monofizyckie chrześcijaństwo, które odtąd dominuje.
VII w. - Mukurra podbija Nobatię i Alvę.
Stolica Mukurry w Dongoli jest świetnie ufortyfikowana. Nad Nilem wznosi się potężna cytadela strzegąca portu handlowego. Jest otoczona murem o grubości ponad 5 m zbudowanym z cegieł mułowych, a od zewnątrz oblicowanym kamiennymi blokami o rozmiarach nawet 1 metra. Mury wysokości ok. 10 m są dodatkowo wzmocnione basztami.
Na nilowej wyspie w Banganarti powstaje warowny kościół (VIII-XV w.), jedno z najświętszych miejsc Nubii. Pielgrzymi odwiedzający świątynię często zostawiają podpisy na jej ścianach (do XV w. ok. 600 greckich i nubijskich inskrypcji).
W Dongoli jako ośrodku życia politycznego, religijnego i kulturalnego powstają wielkie budowle znamionujące polityczną potęgę i bogactwo królestwa, jak na przykład ogromna (powierzchnia 32 na 27 m) katedra wsparta na potężnych granitowych kolumnach, która stanie się wzorem dla innych chrześcijańskich świątyń Nubii.
Lata 641 - 642 i 646 - Muzułmanie z Egiptu atakują Mukurrę, lecz nie potrafią jej trwale zająć.
651/652 r. - Muzułmański wódz Abdullahi Abi Sarh próbuje podbić Nubię dla Kalifatu. W zwycięskiej ofensywie dociera aż do Dongoli. Nie potrafi jednak przełamać obrony cytadeli i wycofuje się po bitwie. Dzięki temu zwycięstwu chrześcijańska Nubia zachowa niepodległość jeszcze przez kilka stuleci, gdyby Dongola padła, Nubia już w VII w. stałaby się częścią świata islamu. Na mocy zawartej umowy muzułmanie mają co roku dostarczać określonej ilości wina, a Mukurra ma wysyłać do Egiptu 360 niewolników. Mimo traktatu w ciągu następnych stuleci stopniowo nasila się islamizacja ludności na północy.
VII/VIII w. - W Dongoli rezyduje król Merkurios a po nim Zacharias I.
707 r. - Biskup Paulos rozbudowuje i zdobi malowidłami katedrę w Faras, wzorując się na katedrze dongolańskiej.
720 r. - Traktat pokojowy między Bedża i Egiptem ma przerwać walki. Mimo to Bedża dokonają najazdu w 758 r.
Do 745 r. - Rozkwit Mukurry za panowania Simona, Abrahama i Markosa (w 786 r. pochowany w monumentalnym kościele w Banganarti). Mukurra nie tylko dominuje w Nubii, lecz chwilowo potrafi opanować nawet południowy Egipt.
Ok. 750 - ok. 850 r. - Kolejni władcy Mukurry (Kyriakos, Mikael, Johannes, Zacharias III, Ali Baba, Israel i Georgios I) walczą z rosnącym naporem muzułmanów, którzy wbrew wcześniej zawartym umowom kupują ziemię na terytorium należącym do chrześcijan. Co więcej, muzułmanie utrzymują silny garnizon wojskowy w przygranicznym Asuanie.
Lata 830. - Królewicz Georgios I odbywa spektakularną podróż dyplomatyczną do Egiptu, Palestyny i Bagdadu.
Bezpośrednią przyczyną misji jest nabrzmiewający konflikt na pograniczu z coraz silniejszymi i agresywniejszymi muzułmanami. Wyprawa ma wyprowadzić państwo z izolacji na arenie międzynarodowej. Georgios dąży do nawiązania bliższych stosunków dyplomatycznych z obcymi religijnie sąsiadami i chce promować chrześcijańskie państwo Mukurra znajdujące się na obrzeżach świata muzułmanów. Królewicz pielgrzymuje do Jerozolimy, świętego miasta judaistów, chrześcijan i muzułmanów. Wyprawa kończy się sukcesem i umacnia zanikające chrześcijaństwo w Egipcie i Palestynie. Podróż zostaje odnotowana w wielu współczesnych źródłach, a nawet przechodzi do lokalnej legendy.
Po szczęśliwym powrocie syna król Zacharias każe wybudować na jego cześć wspaniały Kościół Jezusa w Dongoli, nawiązujący do kościołów palestyńskich i syryjskich.
Najważniejszym elementem wystroju świątyni jest ogromny, drogocenny krzyż służący jako relikwiarz dla kawałka drewna uważanego za fragment krzyża Jezusa. Jest to najcenniejsza relikwia Nubii, pełniąca rolę symbolu jej niepodległości.
836 r. - Traktat z Kalifatem potwierdzający niepodległość królestwa Mukurra.
Druga połowa IX w. - Georgios I ozdabia stolicę; na przykład prostokątny, piętrowy pałac na wzgórzu z piękną salą tronową.
Koniec IX - XI w. - Okres względnego spokoju w stosunkach z muzułmanami, choć ich przewaga jest coraz wyraźniejsza. Mimo to Nubijczycy dokonują najazdów na muzułmański Górny Egipt (951, 956, 962).
W tym okresie panują: Asabios, Istabanos, Kubri (pierwsza połowa X w.), Zacharias IV, Georgios II (druga połowa X w.), Simeon, Rafael (X/XI), Georgios III (do 1080 r.), Salomo (1080-1089), Basileios (1089-1130) i Georgios IV (1130-1171).
XI/XII w. - Biskupem Dongoli i metropolitą Mukurry przez 50 lat jest Georgios, następca biskupa Wiktora i archimandryta (przeor) klasztoru w Dongoli. Na jego życzenie klasztor ten zostanie rozbudowany, a w podziemiach spocznie sam biskup przeżywszy 82 lata.
1173 r. - Pierwszy od dwustu lat duży najazd muzułmański za króla Moise (1171-1210) ujawnia słabość Mukurry.
XIII w. - Państwo nubijskich chrześcijan ulega kolejnym, niszczycielskim najazdom muzułmanów, których nie potrafią powstrzymać wysiłki coraz słabszych władców z Dongoli Jahji (1210-1268) i Dawida I (1268-1274).
1276 r. - Upadek Mukurry. Mimo oporu stawianego przez armię Dawida II (1274-1276), Dongola zostaje zdobyta i splądrowana przez oddziały mameluckie. Zniszczeniu ulegają świątynie, a wspaniały krzyż z Kościoła Jezusa zostaje zrabowany. Jego wartość jest oceniana na połowę całego trybutu ściągniętego w tym czasie przez muzułmanów w Mukurra. Nubia staje się częścią muzułmańskiego Sudanu. Jej pierwszym muzułmańskim władcą jest Saif Ad-Din Abdullahi Barszanbo.
Chrześcijańską dynastię z Mukurry reprezentują potem Szakanda, Masqadat, Barak (1279-1286), Samamun (1286-1293), Amai (1304-1305) i Kudanbes (1305-1324) utrzymujący się na południu na terenie dawnego państwa Alva.
1317 r. - Na polecenie Barszanbo dawny królewski pałac w Dongoli zostaje zamieniony na meczet. Będzie pełnił tę rolę do 1969 r., kiedy mufti Omdurmanu zamknie go, bo sędziwa budowla grozi zawaleniem.
Druga połowa XIV w. - Jeden z ostatnich liczących się nubijskich władców Dawid panuje w królestwie Alva.
Zostanie pochowany w sanktuarium w Banganarti.
- Do XV w. - Nubijscy chrześcijanie zachowują swoje tradycje mimo presji muzułmanów. Z czasem jednak większość z nich przyjmuje islam albo przenosi się do Etiopii.
Dawne kuszyckie i nubijskie miasta istnieją w formie ruin jak Meroe, lub przekształcają się w miejscowości arabskie, jak na przykład Napata zwana teraz Dżebel (Gebel, Jebel) Barkal.
1504 r. - Czarnoskóre plemię Al-Fundż podbija Alvę (zdobywa miasto Soba), ostatni przyczółek nubijskiego chrześcijaństwa, przyjmuje islam i zakłada sułtanat Sannaru. Islamizacja Nubii przebiega odtąd bardzo szybko i zazwyczaj ma charakter dobrowolny.
1768 - 1772 r. - Brytyjczyk James Bruce bada Nubię, Etiopię i rejon Nilu Błękitnego. Odkrywa ruiny Meroe. Regularne badanie resztek Meroe rozpocznie francuski podróżnik i przyrodnik F. Caillaud (1787-1869) w roku 1821, korzystając z poparcia egipskiego dyktatora Muhammada Alego.
1916 - 1919 r. - Amerykański archeolog G. Reisner bada świątynie w Dżebel Barkal.
Od lat 1960. - Polscy, a potem inni, archeolodzy prowadzą badania pozostałości chrześcijańskiej Nubii. Zasłużoną sławę znawcy nubijskiej archeologii zdobywa Kazimierz Michałowski z Polski.