Frygia i Lidia
- Od drugiej połowy 3. tysiąclecia p.n.e. - Indoeuropejskie ludy tracko-frygijskie przybywające z północnych Bałkanów zajmują północną Azję Mniejszą (Bitynia na południe od Morza Marmara, Frygia na wschód od Bitynii), gdzie stykają się z wpływami kultur mezopotamskich. Stopniowo ekspandują na cały półwysep Azji Mniejszej i tworzą szereg ludów posługujących się językami indoeuropejskimi.
Likaonowie zamieszkują centrum Anatolii na północ od gór Taurus, czyli krainę znaną jako Likaonia (Lycaonia) z głównym miastem Ikonium (Konya). W górzystej środkowej Anatolii żyje lud Kapadoków. Południowo-zachodnią Anatolię zajmują Pizydyjczycy oraz Luwijczycy. Licyjczycy (mówiący dialektem luwijskim) zamieszkują nadmorską krainę na południe od Pizydii i na zachód od Pamfilii (Pamphylia) graniczącej na wschodzie z Cyliccją. Cylicyjczycy zaś zamieszkują góry w południowo-wschodniej Anatoli na wschód od Pizydii do granicy z Syrią.
Powstają lokalne monarchie, czego przykładem jest trudno dostępne miasto Termessos w zachodniej części gór Taurus na wysokości ok. 1000 m nad poziomem morza. Zakładają je Pizydyjczycy, a sami mieszkańcy Termessos będą znani jako Solymowie (Solimejczycy) od okolicznej góry Solymus (późniejsza turecka Güllük Daği) i lokalnego boga utożsamionego potem z greckim Zeusem.
Na południowo-zachodnim krańcu Azji Mniejszej w rejonie rzeki Meander (późniejsza turecka Menderes) wyodrębnia się Karia (Caria) z centrum w mieście Mylasa a potem w Halikarnasie.
X w. p.n.e. - Frygowie organizują się w silną federację królestw w północnej Anatolii. Jednym z głównych ośrodków frygijskich jest miasto Ankyra (później Angora, Ankara). Południe półwyspu, dawniej hetyckie, uznaje zwierzchnictwo Asyrii.
IX/VIII w. p.n.e. - Midas I, potężny król Frygii żeni się z grecką księżniczką. Atakuje posiadłości Asyrii na południu, popiera rozwój handlu i rzemiosła. Później Frygią rządzi słynący mądrością król Gordius.
Grecy opowiadają, że zawiązał niezwykle skomplikowany węzeł twierdząc, że ten, kto go rozplącze, zdobędzie władzę nad Azją (w greckiej geografii Azja to ziemie na wschód od Morza Czarnego i Śródziemnego). Przez stulecia nikt nie zdołał poradzić sobie z węzłem. Dopiero Aleksander Macedoński przeciął węzeł mieczem i podbił potem Imperium Perskie.
- Pierwsza połowa VIII w. p.n.e. - Na południowo-zachodnim krańcu Anatolii, poza granicami Frygii, powstaje nowe państwo Lidia (Lydia) uzależnione od Asyrii, lecz ściśle związane z Grekami. Poświadcza to mit o Heraklesie, który spędził jakiś czas służąc Omfale, legendarnej lidyjskiej królowej. Oddał jej nawet broń i w kobiecym stroju zajął się przędzeniem.
Bogactwem Lidii jest złoto wydobywane z osadów rzeki Paktolos, metale znajdowane w okolicznych górach i żyzne ziemie w dolinach. Stolicą jest miasto Sardis (Sardes) nad Paktolosem.
Pierwsi władcy Lidii to Ardys I i Aljattes I.
- VIII - VII w. p.n.e. - Frygia stoi u szczytu potęgi.
Do legendy przechodzi bogaty król Midas II, syn Gordiusa. Według greckich opowieści tak kocha złoto, że wyprasza u boga Dionizosa dar niezwykły: wszystko, czego dotknie staje się złotem. Jakież jednak jest jego przerażenie, kiedy odkrywa, że jedzenie i picie dotknięte przez niego też stają się żółtym metalem. Litościwy Dionizos odbiera w końcu swój dar, a chciwy król przekonuje się, że złoto nie jest najważniejsze na świecie.
Z Anatoli pochodzi kilka greckich mitów: o potworze Tyfonie (z jaskiń Cylicji), sfinksie (skrzydlaty lew z głową kobiety nawiązujący do sfinksa egipskiego), zionącej ogniem chimerze (z Licji) i złotym runie zawieszanym na drzewie przez Hetytów i Frygów jako magiczna ochrona danego miejsca. Puszka Pandory zaś to echo magicznej anatolijskiej ceremonii zakopywania zła i chorób w metalowym kotle. Podobnie hetycki zwyczaj pogrzebowy przewiduje zakopanie kotła ze złe popełnionym przez zmarłego. W biblijnej Księdze Zachariasza znajduje się opis grzechu zamkniętego w dzbanie. Później zaś Arabowie opowiadają o ifrycie, czyli złym demonie uwięzionym w butelce.
Druga połowa VIII w. p.n.e. - W Lidii rządzą Meles (następca Aljattesa I) i Kandaules.
Ostatnie lata VIII w. p.n.e. - Po latach walk Sargon II zajmuje miasto Karkemisz i powstrzymuje ekspansję Frygii na południowy wschód. Frygia uznaje się za wasala Asyrii (709 r. p.n.e.).
VII w. p.n.e. - W Lidii Gyges obala zależnego od Asyrii Kandaulesa z dynastii Heraklidów, odsuwa pretendenta do tronu Liksosa i korzystając z osłabienia Asyrii ogłasza niepodległość Lidii pod rządami nowej dynastii Mermnadów. Wiąże się sojuszem z Egiptem, aby zmniejszyć zagrożenie ze strony Asyrii.
Ok. 680 r. p.n.e. - Upadek znaczenia Frygii po łupieżczym najeździe Kimerów (frygijski król popełnia samobójstwo).
Mimo załamania państwa, ośrodek w Ankyrze (Ankara) trwa, a w 25 r. p.n.e. stanie się stolicą rzymskiej prowincji Galacji.
- 657 - 654 r. p.n.e. - Asyryjczycy prowokują najazd indoeuropejskich Kimerów na zbuntowaną Lidię.
Stolica kraju, Sardis zostaje zdobyta i splądrowana, a sam Gyges ginie w walce.
- Po 650 r. p.n.e. - Lidią rządzą Ardys II (syn Gygesa) i Sadiattes (syn Ardysa) jako wasale Asyrii.
Pod koniec panowania Assurbanipala Lidia zdobywa niezależność i wchodzi w okres rozkwitu. Silna lidyjska monarchia poszerza swoje posiadłości między innymi podbijając niepodległą dotąd Izaurię (na północ od gór Taurus). Po tym wydarzeniu Izauria już nigdy nie odzyska niezależności, podlegając kolejno Lidii, Persji, Aleksandrowi Macedońskiemu, państwu Seleucydów, Pergamonowi, Rzymowi i Turkom.
Po upadku Asyrii Aljattes II (syn i następca Sadiattesa na tronie Lidii) zajmuje Smyrnę i inne greckie kolonie. Tylko Milet w Karii skutecznie broni się dzięki przejęciu władzy przez energicznego tyrana Trazybulosa.
- Koniec VII - V w. p.n.e. - Królestwa Azji Mniejszej zaczynają używać metalowych monet. Powstają więc pieniądze pozwalające handlować, przewozić zasoby finansowe i określać wartość różnych towarów.
Jedne z pierwszych elektronowych (srebro i złoto) monet powstają w Lidii za panowania Aljattesa i mają wybity znak przedstawiający głowę lwa. Lidyjskie pieniądze przyjmują postać małych, dość nieregularnych płytek z wytłoczonym symbolem, który oznacza wagę metalu, a zatem wartość monety, w staterach i dlatego same monety bywają nazywane staterami.
Istnienie uniwersalnego miernika wartości umożliwia powstanie banku, czyli instytucji przechowującej pieniądze ludzi, zwłaszcza kupców. Pierwsze banki to świątynie, które stanowią relatywnie najbezpieczniejsze miejsce a pierwszymi bankierami są kapłani.
Z czasem pomysł, aby stosować monety ze względnie rzadkiego metalu przejmą kraje Azji Mniejszej, Syrii i Mezopotamii, Egipt, Grecja i Persja. Zacznie się też inflacja, to znaczy stopniowy spadek wartości pieniądza, czyli jego siły nabywczej. Rządzący będą wytwarzali monety ze stopów z coraz mniejszą ilością cennego metalu, chociaż formalnie znaki na monecie nadal będą pokazywać dawną zawartość kruszcu.
VI w. p.n.e. - Lidia walczy z Medią o hegemonię w Azji Mniejszej.
585 r. p.n.e. - Armia medyjska atakuje Lidię, chcąc utorować sobie drogę do Morza Egejskiego. W trakcie decydującej bitwy następuje zaćmienie Słońca przewidziane przez Talesa z Miletu. Przestraszeni Medowie wycofują się, a Lidia zachowuje samodzielność. Pokój lidyjsko-medyjski ustala granicę na rzece Halys.
Ok. 562 - 546 r. p.n.e. - Król Lidii Krezus (Kroisos, następca Aljattesa II) zdobywa grecki Milet (na obszarze Karii) i staje się najsilniejszym władcą Azji Mniejszej. Słynie z wielkiego, wręcz przysłowiowego bogactwa (stąd powiedzenie „bogaty jak Krezus”). Lidyjska stolica Sardis rozkwita.
Na rozkaz Krezusa w 560 r. p.n.e. powstaje w Efezie Artemizjon, największa świątynia tych czasów, poświęcona Artemidzie, wsparta na 120 marmurowych kolumnach o wysokości 20 m.
W 356 r. p.n.e. podpali ją Herostrates dla zdobycia sławy (zostaje skazany na śmierć, lecz faktycznie przechodzi do historii). Aleksander Macedoński każe ją potem odbudować. Ostatecznie świątynię zburzy bizantyjski cesarz Leon I w 463 r. n.e. jako pogański przybytek obraźliwy dla chrześcijaństwa
- 547 - 546 r. p.n.e. - Krezus sprzymierzony z Egiptem, Babilonią i Spartą atakuje Persję, aby uprzedzić i powstrzymać najazd przygotowywany przez Persów. Kieruje się przy tym przepowiednią wyroczni w Delfach, która zapowiedziała, że zgubi wielkie państwo, jeśli przekroczy rzekę Halys. Krezus odnosi początkowo sukcesy, ale wszystko się zmienia, kiedy nadchodzi zima. Krezus bowiem odsyła wojska do zimowych obozów, a tymczasem Persowie niespodziewanie wkraczają na teren Lidii i w bitwie pod Sardis rozbijają osłabioną armię Krezusa. Lidyjski władca sądził, że delficka wyrocznia mówiła o Persji, a tymczasem zgubionym wielkim państwem okazała się Lidia. Cyrus II czyni Krezusa swoim namiestnikiem, wbrew legendzie głoszącej, że ostatni król Lidii poniósł śmierć.
Armia Cyrusa II posuwa się na zachód, zajmując kolejne terytoria, na przykład zdobywa Ksantos, stolicę Licji, gdzie pozwala nadal rządzić lokalnej licyjskiej dynastii, która ma tylko być lojalnym wasalem Persji i dostarczać przewidziane daniny.
Odtąd Azja Mniejsza jest częścią perskiego imperium, a po jego upadku podlega państwu Aleksandra Macedońskiego (od 334 r. p.n.e.). Później Anatolia należy do państw hellenistycznych, następnie do Rzymu (od 133 r. p.n.e.) i Bizancjum, aby wreszcie dostać się pod panowanie Turków.
Dawne centra kultowe przekształcają się w nowe świątynie, czego ilustracją są dzieje źródeł termalnych na zachodzie Anatolii, które tworzą białe wapienne kaskady stale omywane spływającą w dół wodą. Od pradziejów jest to ośrodek leczniczy, a w epoce greckiej powstało tu miasto Hierapolis, gdzie czczono Asklepiosa i Apollina. Rzymianie nazwą kaskady trawertynami, Turcy zaś przemianują miasto na Pamukkale, a olśniewająco białym wapiennym kaskadom dadzą poetycką nazwę Bawełnianego Zamku. W XX w. powstanie tu park narodowy chroniony przez UNESCO.
Miejscowa ludność tracko-frygijska zostanie stopniowo wchłonięta przez Greków, a potem wraz z Grekami przez Turków. Mimo to jeszcze bardzo długo zachowają się resztki przedgreckiej ludności indoeuropejskiej jak na przykład Luwijczycy oraz Likaonowie. Nawet w XX w. w części Turcji ludność będzie używać nazw z hetyckim lub frygijskim źródłosłowem i będzie kultywować zwyczaje sięgające czasów frygijskich. Przykładem mogą być górale Tachtadży w Licji.