Europa i północny Atlantyk
Europa śródziemnomorska: Kreta, Półwysep Bałkański, Półwysep Apeniński i Półwysep Iberyjski.
Europa zachodnia: od Pirenejów do Wisły i środkowego Dunaju w Panonii.
Europa wschodnia i Rosja: na wschód od Bałtyku, Wisły, środkowego Dunaju i Gór Bałkańskich.
Półwysep Skandynawski i Islandia.
Jan Mayen, Wyspa Niedźwiedzia i Svalbard.
Warunki naturalne, rasy i języki
Subkontynent jako część Eurazji między Atlantykiem, Morzem Śródziemnym i Czarnym. Wschodnią granicę Europy (asyryjskie ereb - zachód) stanowią stepy i lasy, a formalnie Dunaj, potem Dniepr, Wołga, a następnie zachodnie stoki gór Ural (w geografii Greków i Rzymian znanych jako Góry Ryfejskie) i rzeka Ural oraz północne stoki Kaukazu. Według Rosjan do Europy należy też pasmo Uralu oraz Kaukaz i Zakaukazie.
Na północ od Skandynawii znajdują się arktyczne wyspy: Islandia (największa na Ziemi wyspa wulkaniczna położona na ryfcie koło Grenlandii) i Jan Mayen, a na wschodzie Wyspa Niedźwiedzia i archipelag Svalbard (Spitsbergen, Szpicbergen).
Zróżnicowana linia brzegowa, wyspy i zatoki ułatwiają komunikację, tworząc jednocześnie naturalne granice.
Trzęsienia ziemi i wulkany występują na południe od Pirenejów, Alp i Karpat jako rezultat kolizji Płyty Afrykańskiej i Europejskiej.
Klimat jest umiarkowany (cztery pory roku), a na północ od Alp chłodny (zimą śnieg i mróz) aż do klimatu polarnego w Skandynawii. Ciepły Prąd Zatokowy-Północnoatlantycki ogrzewa północ Europy. Pierwotnie dominują lasy, na Polesiu (dolina Prypeci) istnieją największe w Europie bagna, a na wschodzie zaczyna się Wielki Step, który sięga aż do Mongolii.
Groźne miejscowe zwierzęta to niedźwiedź, lew w Grecji (wytępiony w starożytności), ryś i wilk.
Liczne domowe zwierzęta: pies, koza, owca, krowa, świnia, osioł, koń, pszczoły (w ulach z gliny jak w Grecji oraz plecionych i drewnianych). Europejczycy uprawiają pszenicę, żyto, jęczmień, owies i grykę a na południu ryż zapożyczony z Azji Zachodniej. Z Azji Środkowej zaś pochodzą jabłonie, grusze i śliwy. Poza tym liczne warzywa jak fasola, burak, marchew czy pietruszka, a od XVI w. także ziemniak.
Bardzo niebezpieczne są trujące rośliny i grzyby, na przykład muchomor sromotnikowy.
Najgroźniejsze choroby to grypa (w XV w. włoskie influenza - wpływ, oddziaływanie ciał kosmicznych lub chłodu; w XVIII w. francuskie grippe - przeziębienie), odra, tyfus, dżuma, trąd, ospa, cholera (z Azji Środkowej od XIX w.) i choroby weneryczne (syfilis według tradycji przywieziony z Ameryki i odnotowany w Italii w 1495 r.).
Afrykański praczłowiek zasiedla obszar śródziemnomorski i Europę zachodnią. Potem rozwija się tu neandertalczyk, który potem ustępuje negroidom i europeidom (Homo sapiens sapiens). Od ok. 10. tysiąclecia p.n.e. na południu dominuje odmiana śródziemnomorska i armenoidalna, na północy nordycy a na wschodzie laponoidzi, czyli biali mniej lub bardziej zbliżeni do mongoloidów. Ze zmieszania nordyka i ras południowych powstaje typ celtycki lub północno-zachodni.
Ludy białe w rejonie śródziemnomorskim posługują się początkowo językami z kręgu języków iberokaukaskich, a mieszane biało-żółte na wschodzie i północy językami ałtajskimi i uralskimi. Od 2. tysiąclecia p.n.e. dominują języki indoeuropejskie.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia kamienne, drewniane i kościane zastąpione potem metalowymi. Ogień przez tarcie drewna i krzesanie iskier na krzemieniu, a od XVII w. chemicznie (zapałki). Znana jest proca, łuk i lasso, zapomniany potem bumerang (Galowie, lagoballon w Grecji) i voomer, kusza (od Arabów w XI/XII w.) oraz broń palna. Ceramika przychodzi z Azji Zachodniej przez Bałkany, a porcelit od muzułmanów przez Sycylię. Znajomość przyrządzania trucizn roślinnych na przykład z szaleju (cykuta, Cicuta virosa), blekotu (Aethusa cynapium), tojadu (Aconitum) lub wilczomleczu (Euphorbia). Rozwój techniki, zwłaszcza mechaniki, w Grecji i Rzymie zostaje zahamowany w V w. i odżywa ok. XIII w. Podróżuje się pieszo i na drewnianych łodziach, wozami (koło) ciągniętymi przez woły i konie lub jeździ się na koniach, a do końca XVIII w. popularne są lektyki. Rozwijają się też duże łodzie napędzane wiosłami i żaglami oraz statki oceaniczne z pokładem (od XV-XVIII w.). Powstaje maszyna parowa (XVIII w.), urządzenia elektryczne (XIX w.) i silniki spalinowe (XIX/XX w.). W XX w. lawinowy przyrost liczby wynalazków.
Koczujący pierwotni myśliwi i zbieracze ustępują hodowcom bydła (częsta jest transhumancja) i osiadłym rolnikom (kopieniactwo, rolnictwo żarowe, socha i pług). Rozwój rzemiosła i handlu (sklepy), kapitalizm (od XVI w.), uprzemysłowienie (industrializacja, XVIII/XIX w.), a w XX/XXI w. powstają społeczeństwa usługowe. Energetyka pierwotnie oparta jest na spalaniu drewna, potem węgla i ropy naftowej. Od XIX w. powstają elektrownie wodne, a następnie jądrowe i inne.
Miernikiem wartości i płacidłem w handlu jest sól (w Rzymie sal - sól, stąd angielskie salary - zapłata), żelazo, skóry (na przykład kun, stąd kuna na Bałkanach), owce i krowy (łacińska nazwa pecunia - pieniądz pochodzi od słowa pecus oznaczającego bydło). Grecy tworzą pierwszy europejski system monetarny - drachma (garść, chodzi o sześć żelaznych rożnów - oboli), stater, obol (w XX w. 1 obol = 100 lepta). W Rzymie srebrny denar = 10 miedzianych as; srebrna a potem brązowa sestercja (semis tertius - dwa i pół) równa 2,5 as, a od I w. p.n.e. - złoty aureus lub solid (25 denarów). Rzymskie monety są bite w świątyni bogini Juno Moneta (Junona Napominająca, stąd pochodzi nazwa monety). Potem upowszechniają się nie-rzymskie denary: we Frankonii (VIII w.), Niemczech i Polsce (jako cienkie, jednostronne brakteaty). W Anglii powstaje funt (rzymska jednostka wagi libra fonda, stąd znak funta ₤). Od XIII w. krążą złote monety: floren (pierwotnie z Florencji), dukat z Italii (od łacińskiego słowa dux, czyli książę, bitego na monecie) i cekin z Wenecji. W Niemczech powstaje srebrny talar (od Thaler - talerz lub Thal - dolina, gdzie wydobywa się srebro w Czechach), kreutzer, czyli grajcar (od Kreutz - krzyż widoczny na monecie) i złoty grosz (gross, grosch - duży) używany też w Czechach i Polsce. Jednostką rozliczeniową, lecz nieistniejącą w formie monety jest skojec (od polskiego słowa skot oznaczającego bydło) w XIV w. osiągający wartość 2 groszy. W północnych Niemczech upowszechnia się marka (Marke - znak) a w Austrii - szyling (Schilling od Schield - tarcza, szeląg). We Francji (Belgii i Szwajcarii) podstawową jednostką jest liwr (= 20 sou, czyli solidów), talar (= 3 liwry) i frank (= 100 centimów w XX w.). Ważne monety powstają w Hiszpanii i Portugalii: złoty real (po hiszpańsku królewski), pistol, hiszpańskie peso (odważone, z łaciny pensum - ciężkie), portugalskie cruzado (od cruz - krzyż), escudo (po portugalsku tarcza) i miedziany maravedi (arabskie morabiti - Almorawidzi). W Skandynawii i w Czechach używana jest korona (od znaku na monecie), w Polsce złoty, a w Rosji rubel (rosyjskie rubit - rąbać, bo pierwsze monety są kawałkami metalu) i kopiejka (od niemieckiego kupfer - miedź, od XVI w.). Fenicjanie, Grecy i Rzymianie a potem mieszkańcy Italii, Hiszpanii i Francji wprowadzają banki. Od XIII w. funkcjonują czeki, a od XX w. karty bankowe. W 2002 r. powstaje euro (€), waluta Unii Europejskiej.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Dzikie rośliny i dziczyzna (mięso dzikich zwierząt), zboża, zwłaszcza pszenica, a na południu ryż. Ziarna zbóż i gryki są mielone (rozdrabniane) grubo na kasze, lub drobno na mąkę. Z mąki powstają chleb, kluski i ciasta. Od XVII-XIX w. w. nowym źródłem węglowodanów jest amerykański kartofel. Popularna jest baranina, wieprzowina i wołowina oraz mleko i masło. Zwierzęce tłuszcze nasycone jak wytapiany z mięsa smalec powodują choroby serca (na przykład u jedzących tłusto Szkotów). Oleje roślinne (tłuszcze nienasycone) to na południu oliwa wytwarzana z oliwek, a od XVI w. w całej Europie olej z rzepaku (międzygatunkowa hybryda kapusty). Grecy doceniają oliwkę, opowiadając, że Atena i Posejdon spierali się o Attykę, lecz Zeus przyznał ją Atenie, ponieważ bogini dała ludziom drzewo oliwne.
Liczne warzywa (marchew, kapusta, fasola, groch, burak) i owoce (winogrona, jabłko, gruszka, śliwka, czereśnia, malina, a w Grecji od IX w. p.n.e. również figa). W rejonie śródziemnomorskim bardzo popularne są frutti di mare (po włosku owoce morza), czyli bezkręgowce, jak małże i strzykwy, zbierane przez nurków i dragami (kosze ciągnięte po dnie), albo hodowane. Sos i sałatki z ryb: sos garum, pissaladière w Ligurii i pizza (sałatka zapieczona na płaskim cieście) w Italii. Skandynawia i kraje nadmorskie jadają śledzia, dorsza (w tym suszonego, czyli sztokfisza), makrelę, szprotkę, wieloryby (do XVII w. łowione koło Hiszpanii), foki i jesiotra. Południe Europy jada więcej roślin, a północ więcej mięsa. Przysmakiem i znakiem elegancji bywa kawior (ikra, zwłaszcza jesiotra) produkowany w Rosji.
Ceniony jest cukier z trzciny cukrowej przejęty od Arabów razem z nazwą: po arabsku sikar, po hiszpańsku sucre, po francusku sucré, po angielsku sugar, po niemiecku Zucker, po polsku cukier, po łacinie saccharum, po grecku sakchar, po rosyjsku sachar. Od XIX w. upowszechnia się tańszy cukier z buraków.
Pieczenie nad ogniem, w popiele i w piecach ziemnych, wędzenie w dymie i gotowanie w skórzanych workach z wodą. Potem gotowanie w naczyniach z gliny lub metalu i smażenie na tłuszczu. Żywność jest konserwowana w oleju, soli lub occie (marynowanie) i suszona. Znane jest chłodzenie w lodzie zebranym zimą, a latem trzymanym w podziemiach. Grecy i Rzymianie rozlewają na noc wodę, która ścina się w lód. Rzymianie znają lody z owoców i lodu (zapomniane w średniowieczu). Pod wpływem Chin Italia staje się lodową potęgą (od XIII w.): lody powstają przez zmieszanie śmietany ubitej do postaci piany oraz jajka, cukru i soku. W średniowieczu mieszkańcy Italii wynajdują chłodzenie naczyń z żywnością w pojemniku zawierającym wodę zmieszaną z saletrą (chemiczna reakcja egzotermiczna, pochłaniająca ciepło z otoczenia). W XIX w. pojawiają się lodówki. Gotuje się przed namiotem lub wewnątrz chat na palenisku (ze względu na klimat). W rozwiniętych kulturach istnieje odrębne pomieszczenie do gotowania - kuchnia z piecem (pali się drewnem, węglem, potem gazem, a od XX w. znane są piece elektryczne) i dostępem do zapasu żywności.
Klasyczna Grecja jada ryby w ostrych sosach i przyprawach (zioła, liście winorośli, oliwki, cytryna, cebula, czosnek), sery, ślimaki (Helix pomatia) i trufle (grzyby). Rzymianie słyną z wielkich uczt nawet z 50 potraw (jak u znanego obżartucha Witeliusza). Najbogatsi i cesarze sprowadzają arbuzy z Azji Mniejszej w wilgotnym piasku i żywe ostrygi przywożone w morskiej wodzie z Syrii. Jadają wyszukane potrawy: pieczeń z ptasich języków lub piersi ptaków śpiewających z Libii, sos garum (często z dodatkami, na przykład w Bizancjum oenogarum z winem), łabędzie i pawie (jadane do XVIII w.). Zwykli Rzymianie żywią się głównie kaszami i mielonymi orzechami podawanymi w mleku jako puls (włoska polenta, angielski porridge, müsli Szwajcara M. O. Bichera-Binnera, który w XIX/XX w. miesza płatki z owsa i suszone owoce). W Italii zaś znane jest rizotto - rodzaj pilaw (ryż przejęty od Arabów). Mieszkańcy Italii jedzą także małe nadziewane mięsem i gotowane pierogi ravioli oraz duże pieczone i zwykle półokrągłe pierogi panzerotti (włoska nazwa oznaczająca brzuch) na Sycylii zwane calzone. Już w XII w. w Italii jada się długie, cienkie kluski spaghetti czyli makaron, chociaż według legendy miał go przywieźć z Chin dopiero Marco Polo. Jednak w odróżnieniu od chińskiego makaronu spaghetti powstaje przez krojenie płaskiego kawałka ciasta, a nie przez rozciąganie go. W XVII-XVIII w spaghetti jedzone głównie z sosem z grzybów i ogórków, a od XVIII w. z pomidorów staje się niemal narodową potrawą Włochów.
Z Italii pochodzi marcepan (z łaciny Martius panis - chleb Marsa) - ciasto z mielonych migdałów i cukru.
W XVIII wieku Hiszpanie, Francuzi i Anglicy rozpowszechniają ostry sos, lub dodatek w postaci kawałków ryby zwany anchois (hiszpańskie anchova, angielskie anchovy) z solonej sardeli (lub innych ryb śledziowatych) i przypraw.
Rozmaite przyprawy: sól (kamienna na przykład z Alp i morska z Sycylii lub ujścia Tybru), cynamon, pieprz, szafran, imbir, gorczyca i chrzan. Z gorczycy i octu robi się ostrą musztardę (sos).
Od XVI w. pomidory są typowym elementem kuchni w Italii. Mieszkańcy Półwyspu Iberyjskiego są natomiast znani z potrawy paella - ryż z małżami, kurczakiem, kiełbasą, krewetkami itp. Jada się głównie mięso świń, bydła i owiec a potem również kur i innych ptaków.
W XVII-XIX w. powstaje uznana za jedną z najważniejszych na świecie kuchnia francuska: omlet (smażone ciasto z jajkiem z jajkiem i dodatkami), dużo pieczywa (na przykład rogaliki croissants przejęte od Austriaków), naleśniki (cienkie placki), słodkie ciasto francuskie (bez drożdży, z tłuszczem, mocno wałkowane w cienkie warstwy), majonez (sos z jajek i oleju), dużo wina. Bywają odróżniane trzy rodzaje kuchni francuskiej zależnie od tego, jaki tłuszcz jest dominujący: oliwa z oliwek w rejonie śródziemnomorskim, masło w centrum i na północy Francji oraz wytapiany z wieprzowiny smalec przy granicy z Niemcami.
We wschodniej Europie znane są pierogi podobne do włoskich ravioli, nadziewane mięsem, kapustą, a od XIX w. również masą z gotowanych kartofli, cebuli i twarogu (pierogi ruskie). Świat zapożycza od Niemców kiszoną kapustę (Sauerkraut, drobno pokrojona, sfermentowana kapusta) - źródło witamin w ciągu zimy. Niemiecki Schnitzel to mielone mięso z jajkiem uformowane w płaskie kotlety i smażone na tłuszczu, a kiełbasa - mielone mięso włożone do zwierzęcego jelita i ugotowane, uwędzone lub wysuszone. Rosja jest znana z kwasu chlebowego - orzeźwiającego, musującego (gazowany) napoju z fermentującego żyta (podobnie do piwa) a potem z chleba. Przed wprowadzeniem herbaty pija się napary z liści mięty (Mentha), kwiatów lipy (Tilia) i innych roślin.
Znane są kandyzowane owoce, dżemy, konfitury, marmolady (od portugalskiego marmelo - dżem z pigwy), kisiele i soki z owoców, na przykład z maliny (Rubus idaeus, hodowana od średniowiecza) i porzeczki. We Francji w XVII w. pojawia się słodki krem z bitej śmietany (dzięki intensywnemu mieszaniu zamienionej w półpłynną pianę lub gąbczastą masę), cukru i wanilii. Z czasem powstaną podobne kremy śmietankowe, lecz z innymi dodatkami smakowymi i podawane z owocami (na przykład truskawkami). Natomiast z masła, cukru i dodatków są wytwarzane bardzo tłuste kremy na przykład do tortów. Inne słodycze to bezy z ubitego poprzez intensywne mieszanie białka jajek z cukrem i upieczone. Słodkie galaretki zaś powstają z zestalonej żelatyny (rozgotowana tkanka kostna i chrzęstna), a od XX w. z roślinnego agaru zmieszanych z cukrem i substancjami smakowymi.
Od XVI w. wzrasta spożycie mięsa, a w XX w. słodyczy, sztucznych substancji i związków chemicznych konserwujących żywność, co ujemnie odbija się na zdrowiu Europejczyków. Kuchnię opartą na dużej ilości białek zwierzęcych i cukru koloniści europejscy narzucają innym rejonom świata, powodując wzrost zachorowalności na alergie, choroby serca, raka, otyłość i cukrzycę. Od połowy XX w. wzrasta tendencja do przywrócenia pożywienia bez chemii.
Potrawy podaje się w miskach i płytkich talerzach. Europejczycy jedzą palcami, ostrym patyczkiem i nożem, a zupy wypijają. Z czasem powstaje łyżka - małe naczynie z długą rączką do trzymania, którym nabiera się niewielką ilość płynnej potrawy, aby ją włożyć do ust. Arystokracja Bizancjum zna widelec z kilkoma ostrymi końcami do nabijania jedzenia i wkładania do ust (od XI w. w Italii, później na Wyspach Brytyjskich, a od XVI w. w całej Europie i poza nią), a sposób używania sztućców staje się częścią dobrego wychowania.
Kształtują się też sposoby podawania posiłków. Generalnie od XIX-XX w. wyróżniany jest service á la russe, kiedy dania są podawane po kolei (zwykle w restauracjach) i service á la française, gdy wszystkie dania są stawiane na stole jednocześnie.
Grecy, Etruskowie, Rzymianie i Bizantyjczycy ucztują półleżąc. Dopiero w średniowieczu upowszechnia się germański i słowiański obyczaj jedzenia na siedząco przy stole.
Na ciepłym południu poranne śniadanie jest lekkie, a główne posiłki to wieczorny obiad i nocna kolacja. Na chłodnej północy zaś śniadanie jest bardziej energetyczne, obiad jest spożywane po południu, a kolacja wieczorem.
Podstawowe używki to piwo na północy Europy, wino pierwotnie tylko na południu oraz brandy i wódka. Wino często jest mieszane z wodą, na przykład u starożytnych Greków w proporcji jedna miara wina na trzy miary wody, dzięki czemu giną chorobotwórcze drobnoustroje (dezynfekcja). Natomiast wino nierozcieńczone piją Trakowie, co dla Greków jest dowodem ich barbarzyństwa.
Przy rozmaitych okazjach, uroczystościach i świętach są organizowane pijackie uczty, na przykład grecki sympozjon, rzymskie convivium czy normański sumbl (sam öl); wszystkie te nazwy oznaczają zebranie lub spotkanie.
Alkohol bywa też mieszany w formie drinków. Na przykład w XVII w. Anglicy przywożą do Europy ideę ponczu (punch, w sanskrycie pańcz - pięć) powstałego ze zmieszania alkoholu, wody, soku lub owoców (zwykle cytrusów), cukru i przypraw. Od ok. 1655 r. w ponczach najczęściej jest używany jamajski rum.
Od XVI-XVII w w kręgach arystokratów i bogatych mieszczan upowszechniają się kawa (Turcja, Wenecja, Wiedeń, Paryż) i herbata (Amsterdaam, Londyn) i kakao jako napój (Paryż). Tytoń jest używany do palenia (cygara ze zwiniętych liści tytoniu, cienkie papierosy z pokruszonych liści w papierowych rurkach, fajki oraz nargile na południu Europy zapożyczone od Turków), żucia i kichania (tabaka - proszek wciągany do nosa). Kakao służy do produkcji czekolady zarówno w formie napoju jak też stałej masy (kakao, mleko i cukier). W roku 1770 Holendrzy wprowadzają napój powstały ze zmieszania kawy i proszku z wysuszonego korzenia rośliny zielnej o nazwie cykoria (Cichorium intybus), który ma zapach i smak zbliżony do aromatu kawy.
Halucynogeny w formie napoju lub maści (słynna maść czarownic pozwalająca im rzekomo spotykać się z demonami i latać) są wytwarzane z trujących roślin jak bieluń (Datura candida), pochodzący z Azji Zachodniej lulek czarny (Hyoscyamus niger) i z grzybów (muchomor Amanita). Wiąże się to jednak z zagrożeniem życia i dlatego środki odurzające stanowią święty element określonych rytuałów, są używane sporadycznie i głównie przez szamanów. Wśród osiadłej ludności rolniczej główny narkotyk to opium z uprawianego maku, znane już w najstarszych społeczeństwach neolitycznych od Bałkanów po Półwysep Iberyjski, w kulturze mykeńskiej i w Grecji (naczynia w kształcie makówki, Bogini-Matka i Demeter w naszyjniku z makówek, bogowie snu jak grecki Hypnos i rzymski Morfeusz). Opium służy też jako środek przeciwbólowy podczas medycznych operacji i trucizna pozwalająca na bezbolesną eutanazję. Dodatkowym źródłem substancji narkotycznych bywają zapożyczone z Azji Środkowej konopie, które są jednak uprawiane głównie dla mocnych włókien. Po chrystianizacji narkotyki zostają uznane za narzędzie Szatana. Dopiero krzyżowcy upowszechniają opium i haszysz jako drogę do mistycznego kontaktu ze światem ponadludzkim. W XX w. pojawia się heroina, eter i narkotyki syntetyczne, co wiąże się z desakralizacją halucynogenów i przekłada się na plagę narkomanii. W sferach artystycznych w XIX-XX w. popularny jest absynt (zakazany w wielu krajach Europy ok. 1915 r.), czyli bardzo mocny spirytus z pobudzającym, lecz szkodliwym wyciągiem z piołunu (Artemisia vulgaris).
W strefie chłodnej są używane szerokie płaszcze, kaftany i spodnie, a kobiety mają spódnice. W cywilizacji minojskiej kobiety noszą długie spódnice, na ramionach mogą mieć luźną kamizelkę z odsłoniętymi piersiami, a mężczyźni noszą przepaski na biodrach lub krótkie spódnice. Grecy używają obcisłej tuniki nakładanej bezpośrednio na ciało oraz szerokiego pasa tkaniny różnie udrapowanego na człowieku i spiętego na jednym lub obu ramionach: krótki chiton, fałdzisty peplos, długi szal himation. Rzymianie stosują długi pas tkaniny tworzący togę nakładaną na tunikę. W średniowieczu spodnie, spódnice i suknie Celtów, Germanów i Słowian z północnej Europy upowszechnią się również na południu. Od XV w. stroje stają się coraz bardziej ozdobne, w XVI w. pojawiają się dekolty. Od drugiej połowy XX w. kobiety noszą strój zbliżony do męskiego (poczynając od spodni w średniowieczu zarezerwowanych wyłącznie dla mężczyzn), co wzbudza protesty konserwatystów.
Obuwie jest wykonywane ze słomy, skóry, tkaniny lub drewna. Na ciepłym południu są to przede wszystkim sandały, a w części północnej buty kryte, szczególnie w czasie zimy.
Od prehistorii znany jest makijaż i tatuaż (na przykład u Celtów). Do XIX w. oznaką elegancji jest jasna skóra, lecz w XX w. modna staje się opalenizna wiązana z aktywnym trybem życia, turystyką i sportem.
W ciągu dziejów zmieniają się kanony urody dla obu płci. Pierwotnie cenione są kobiety otyłe, z dużym, biustem i szerokimi biodrami. W młodszych kulturach jednak częściej ceni się bardziej smukłe figury, chociaż z okrągłymi biodrami i dużym podniesionym biustem. U mężczyzny zaś tradycyjnie zwraca się uwagę na mocną budowę ciała, szerokie ramiona i wysoki wzrost. Ważnym atrybutem urody są też gęste włosy: przez większość historii Europy obie płcie noszą długie włosy. U starożytnych Greków i Rzymian łysina jest nawet uznawana za chorobę. W XX w. rozpowszechnia się moda na krótkie włosy mężczyzn, którą przerwą młodzieżowe ruchy z połowy stulecia.
U Greków, Rzymian i Celtów powszechne jest mycie mydłem. W Rzymie funkcjonują łaźnie publiczne, czyli termy, a na północy sauny typu skandynawskiego oraz banie znane we wschodniej Europie. Chrześcijanie likwidują łaźnie. Średniowieczne miasta pogrążają się w brudzie: ludzie nie myją się miesiącami, nie piorą odzieży, a święci słyną z odoru, który ma być oznaką ich świętości. Higiena to często tylko zeskrobanie wszy i pluskiew, zakopanie ich i wbicie w tym miejscu małego krzyża. Dzięki krucjatom na krótko wracają publiczne łaźnie wzorowane na łaźniach muzułmańskich. Dopiero mieszczanie przywrócą modę na czystość, chociaż arystokracja pozostanie przy tradycyjnym brudzie aż do Rewolucji Francuskiej. Podcieranie odbywa się trawą, liśćmi i mchem, a na południu również miękkimi sponginowymi gąbkami. Niektóre ludy, na przykład Rzymianie mogą to robić także gołą dłonią, lecz zwykle tylko lewą. W XX w. pojawia się papier toaletowy i upowszechniają się różne rodzaje mydła, szampony oraz detergenty.
Najstarsze domostwa to osłony od wiatru i deszczu wykonane z gałęzi, liści i traw, a czasem jaskinie. Potem są chaty drewniane i gliniane, zwykle prostokątne, rzadziej okrągłe, długie na kilkanaście metrów, kryte słomą, trzciną, gontami (drewniane deseczki), dachówką, łupkiem lub blachą. Lokalnie na południu używa się domów kamiennych. Na bagnach powstają chaty na palach. Domostwa bywają z zewnątrz zdobione trofeami myśliwskimi, na przykład rogami zwierząt i wojennymi, czego przykładem są odcięte głowy wrogów przybijane na ścianach celtyckich chat. Na północy nomadzi pasący renifery mieszkają w skórzanych namiotach. Domostwa są otaczane płotem z drewna, kości mamutów lub reniferów i tworzą skupiska (wsie).
Od 4. tysiąclecia p.n.e. powstają miasta na Krecie, w Grecji a potem w Italii i zaczyna zanikać budowanie zgodne z promieniowaniem Ziemi, kierunkami świata oraz formą krajobrazu. W miastach na Krecie, w Grecji i Rzymie buduje się z kamienia i cegły, przy czym powstają domy piętrowe. W średniowiecznych miastach dominują budynki drewniane i ceglane, a od XIX/XX w. z betonu i żelbetonu, co pozwala na stawianie wielopiętrowych wieżowców.
Podłoga z gliny, drewna i kamienia, syntetyków (od XX w. wykładziny kładzione na podłogę) bywa przykrywana dywanem (od XIII w.). W oknach szyby z pęcherzy ryb i miki a potem ze szkła. Oświetlenie ogniskiem, łuczywem, świecą i lampą naftową, od XX w. elektryczne. Domy ogrzewa się paleniskiem a potem piecem na drewno lub węgiel. W XX w. pojawiają się kaloryfery, czyli grzejniki z gorącą wodą pompowaną z ciepłowni do domów oraz systemy ogrzewania gorącym powietrzem i elektrycznością.
Siada się na stołkach i krzesłach, aby jeść i pracować przy stole. Skrzynie służą do przechowywania rzeczy, później zastępują je stojące wysokie szafy. Sypia się na łóżkach z materacem i kocem (potem kołdrą) do przykrycia. Wnętrza są wyposażane w posągi i symbole bóstw chroniących domostwo. Dywany, na ścianach (malowanych albo oklejonych tapetą) mogą być obrazy. W domach inteligencji bywają książki.
W starożytnych miastach istnieją łaźnie a czasem toalety, lecz w średniowieczu zanikają: nieczystości są wylewane na ulicę. Toalety spłukiwane wodą upowszechniają się w Europie dopiero od XVII-XIX w., ponieważ wcześniej na ogół brak było bieżącej wody i kanalizacji odprowadzającej nieczystości. Mimo to aż do Rewolucji Francuskiej pałace królewskie (w tym Wersal) śmierdzą fekaliami, ponieważ dworzanie wypróżniają się na schodach, w pokojach i ogrodach.
Sprzątanie domostw odbywa się miotłami i szczotkami, a od XX w. znane są elektryczne odkurzacze. Od XVI-XX w. europejski styl mieszkania stopniowo rozpowszechnia się na świecie.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Pierwotna plastyka w postaci malowania ciała, tatuażu, malowideł naskalnych i rzeźb z drewna, kości i kamienia rozwinęła się w sztukę kreteńską a potem grecką, etruską i iberyjską. Styl rzymski obejmuje potem całą południową Europę i oddziałuje na jej część północną, a wpływy Bizancjum ogarniają Europę wschodnią. Kolejne style plastyczne znajdują odbicie we wszystkich sztukach (zwłaszcza muzyce). Od XVIII w. szybkość przemian społecznych wymusza szybkie zmiany w sztuce, co doprowadza do ogromnej mnogości stylów w XX w. Muzyka rozwija się w formalistyczny styl kościelny w IX-XV w. potem zastąpiony swobodniejszymi formami. Już Grecy znają ośmiostopniowe skale muzyczne. Taniec traktowany jest jako część ceremonii magicznych i religijnych, lecz z czasem rozwija się w formę zabawy. W schrystianizowanej Europie często traktowany jako gorsza, czasem nawet grzeszna, forma sztuki, taniec trwa jednak w ludowych i dworskich zabawach, a lokalnie bywa nawet elementem kościelnych obrzędów (Hiszpania). Od XVII w. staje się elementem życia towarzyskiego i powstaje balet. Od czasów greckich istnieją cyrk i teatr, potępiane w średniowieczu rozwijają się w XVI-XIX w.
W XX w. powstaje film. Pisana literatura istnieje od 2. tysiąclecia p.n.e. - początkowo po grecku i łacinie a potem także w innych językach. Jest to jedna z najbogatszych i najszybciej zmieniających się literatur świata.
W Grecji sport jest pierwotnie związany ze sztuką, później zamiera potępiany przez Kościół (IV-XVII w.). Odżywa w XIX w. i zostają reaktywowane olimpiady. Znane są liczne gry (na przykład kulki ze szlachetnych kamieni na Krecie już w XV w. p.n.e.).
Rozwój nauki zaczyna się w Grecji (demokratyczna swoboda i pluralizm myślenia), zostaje potem wykorzystany w Rzymie i przejęty przez islam. Od IV-V w. nauka przeżywa regres pod wpływem irracjonalnego chrześcijaństwa. Rozwój zaczyna się znów w XV-XVI w. wraz z powrotem do myśli greckiej (renesans, czyli odrodzenie), otwarciem na inne kultury i przejęciem osiągnięć muzułmanów. Rozwój nauki od XVII w. pojmowanej nomologicznie opiera się na racjonalizmie i empiryzmie oraz specjalizacji: matematyka, astronomia, astrologia, medycyna, mechanika, chemia, fizyka, biologia, geologia, historia i inne nauki humanistyczne. W XIX-XX w. zaczyna się proces asymilacji nauk Azji Wschodniej wcześniej odrzucanych przez Europę, zwłaszcza tych akcentujących duchową stronę świata i człowieka. Horyzont geograficzny Europejczyków ulega poszerzaniu od greckiej koncepcji trzech lądów Europy (Grecy, Italia), Afryki (Libia i Egipt) oraz Azji (Syria, Persowie, Scytowie i Azja Mniejsza, czyli Asia Minor nazwana tak w V w.) do obrazu wytworzonego po odkryciach w XV-XVIII w. Początkowo ziemia jest uznawana za płaską strukturę przykrytą niebem i leżącą nad podziemnymi piekłami, chociaż greccy uczeni odkrywają kulistość Ziemi. Niebo nad ziemią składa się z siedmiu sfer planet, sfery gwiazd stałych, niebiańskiego oceanu i empireum (greckie empyros - ognisty), gdzie panuje światło i ogień, a według chrześcijan przebywają Bóg, anioły i dusze zbawionych.
Myśliwskie a potem rolnicze ludy Europy uznają czas za kołowy (cykliczne powtarzanie tych samych czynności w rytm przyrody). Od renesansu dominuje liniowa wizja czasu.
Szkolnictwo początkowo jest organizowane przez rodziny i poszczególnych myślicieli (Izokrates, Platon, Arystoteles). W Grecji i Rzymie powstaje dość jednolity system szkół. Po chrystianizacji szkolnictwo przejmuje kler. Do pewnego stopnia kontynuuje ono tradycje starożytne przeciwstawiając sobie siedem nauk wyzwolonych (po łacinie artes liberales) i teologię. Pierwszy etap nauki zwany trivium obejmuje gramatykę, retorykę i logikę. Drugi stopień, quadrivium, to: arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka (traktowana matematycznie). Quadrivium odpowiada koncepcji Platona uznającego matematykę za drogę do filozofii. Jednak w epoce chrześcijańskiej miejsce filozofii zajmuje teologia ogłoszona królową nauk. Ogromna większość społeczeństwa w ogóle nie jest kształcona. W XVIII-XIX w. państwo przejmuje szkolnictwo, co wkrótce ogranicza analfabetyzm. Od XI w. istnieją wyspecjalizowane szkoły wyższe zwane uniwersytetami. W XV w. rozwinie się hierarcha stopni na europejskich uniwersytetach: bakałarz (łacińskie bacallarius od bacellus - pręt do bicia uczniów) - pomocnik nauczyciela, magister (po łacinie mistrz) - absolwent uczelni po napisaniu i obronie rozprawy naukowej, oraz doktor (łaciński doctus - uczony, znawca) - wyższy stopień naukowy po napisaniu i obronie odpowiednio poważnej rozprawy. W XX w. pojawiają się rozmaite, czasem szalone, eksperymenty pedagogiczne. Na przykład szkoła A. S. Neilla w Summerhill (Wielka Brytania, 1924), odrzuca przymus i dyscyplinę, co znajdzie jednak odbicie w postępującej anarchizacji młodzieży i raczej słabych wynikach nauczania.
Pierwotnie dominuje szamanizm (często kowal jest czarownikiem, ponieważ pracuje z ogniem), powszechna jest wiara w reinkarnację i kult przodków. Liczne święte drzewa, kamienie i miejsca, gdzie koncentruje się energia telluryczna i demony (elementale).
Znane są różne techniki dywinacyjne, czyli wróżenia na przykład z gwiazd (astrologia), lotu ptaków, wątroby zwierząt, zachowania zwierząt, ze zjawisk naturalnych, a także z liczb (numerologia).
Początkowo dominuje politeizm lub henoteizm. Często występuje kult najwyższej Bogini-Matki, na przykład na Krecie czczonej jako Potnia i uniwersalnego ducha świata (późniejszy hermetyzm). U Pelazgów pramatka Eurynome wyłania się z pierwotnego chaosu, rozdziela wodę i powietrze, a z wiatru tworzy węża Ofiona, z którym płodzi jajo świata. Jajo oplecione przez węża daje początek Słońcu, Księżycowi i całemu istnieniu. Silny wpływ religii Anatolii i Syrii na poglądy Greków jest dostrzegalny na przykład w podziale na bóstwa starsze-dolne i młodsze-górne. Liczne bóstwa przyrody często są przedstawiane z atrybutami siły i władzy w postaci rogów, pioruna, młota (topora) lub ognia i opiekują się określonymi dziedzinami ludzkiej aktywności lub twórczości. Na przykład w Grecji dziewięć muz personifikujących pamięć, córek Zeusa i Mnemosyne (od greckiego memnemai - pamięć), towarzyszy Apollinowi. Są to: Kaliope (epika), Klio (historia), Euterpe (liryka), Taleja (komedia), Melpomene (tragedia), Terpsychora (taniec), Erato (poezja miłosna), Polihymnia (śpiew chóralny), Urania (astronomia). Pierwszym zaawansowanym systemem mistycznym jest ruch orfików, powołujący się na nauki mitycznego nauczyciela Orfeusza: panpsychizm, reinkarnacja (metempsychosis) wiecznych dusz, misteria, czasem nabierające charakteru orgiastycznego, kiedy ich patronem jest bóg Dionizos. Potem rozwija się mistyka pitagorejska, a także mistyki zapożyczone z religii wschodnich oraz mistyka chrześcijańska, przynajmniej częściowo nawiązująca do idei orfickich.
Od I-III w. n.e. szerzy się chrześcijaństwo, które ostatecznie zdominuje Europę. Obok chrześcijaństwa, mimo dyskryminacji, prześladowań i powtarzających się pogromów, istnieją liczne gminy żydowskie. Natomiast na południu i wschodzie jest też wyznawany islam.
Demony reprezentują siły natury, na przykład groźny słowiański wodjanoj (wodnik) zamieszkuje jeziora i rzeki, a elementale (żywiołaki) reprezentują żywioły. U Paracelsusa występują cztery elementale: gnom (brzydki karzeł) - żywioł ziemi, ondyna (piękna rusałka) - żywioł wody, sylf (ulotna postać młodzieńca) - żywioł powietrza i salamandra (legendarne zwierzę podobne do smoka) - żywioł ognia. Europejczycy znają wiele fantastycznych i nadnaturalnych istot: wampiry (zmarli, którzy wysysają krew z żywych) z towarzyszącymi im nietoperzami, wilkołaki (człowiek zamieniający się w wilka), trolle (złośliwe skandynawskie demony), syreny (morskie pół-ryby pół-kobiety), co 500 lat umierający w płomieniach i odradzający się ptak feniks (zapożyczenie z Egiptu), greckie satyry (dzicy, włochaci ludzie), bazyliszek o ciele koguta-węża wzrokiem zmieniający ludzi w kamień, celtyckie duchy banshee zawodzeniem zapowiadające czyjąś śmierć itp. Kozioł, czarny kot, sowa, nietoperz i wilk są zwykle uważane za bliskie duchom i diabłu.
Liczne amulety (jak młot-topór Thora, chrześcijański krzyż i różaniec) chroniące od zła. Władcy postrzegani czasem jako najwyżsi kapłani lub reprezentanci bóstw (rzymscy cesarze, papieże, chrześcijańscy królowie) bywają uznawani za istoty o szczególnych magicznych zdolnościach. Na przykład Karol Wielki a potem królowie Francji aż do początku XIX w. dotykiem leczą gruźlicę.
Praktykuje się też rytuały przeciw demonom. Zwłoki osób uznanych za wampiry są przykrywane ciężkimi kamieniami i pozbawiane głowy, żeby je powstrzymać od wstawania z grobu, a ich czaszki i serca są przebijane gwoździem lub kołkiem. Znany jest grób domniemanego wampira z 2 tysiąclecia p.n.e. w Mikulovicach (Czechy) i cmentarz wampirów z Čelakovic (Czechy) z XI wieku, zbadany przez archeologów po roku 1966. Natomiast w roku 2009 archeolodzy odkrywają, że w 4 tysiącleciu p.n.e. w szwedzkiej Motali zabito i rytualnie pogrzebano 11 osób. Część ciał i czaszek jest przebita, a we wnętrzu jednej czaszki umieszczono drugą, co wskazuje na zabieg magiczny.
Znane są opowieści o inkarnacjach złych duchów w ciało człowieka lub zwierzęcia - na przykład żydowski dybuk (od hebrajskiego dibuk - połączenie) i chrześcijańskie opętania przez diabła. Relikwie i święte wizerunki są uważane za źródła mocy magicznych. W wielu bałkańskich cerkwiach zostają wydrapane oczy postaciom świętych przedstawionych na freskach, ponieważ panuje wiara, że uzyskany tak proszek po wtarciu w oczy może je leczyć.
Pierwsze systemy filozoficzne niezależne od religii tworzą Grecy (wpływ demokracji). Sokrates i sofiści zaczynają europejski indywidualizm, wskazując na rolę jednostki i jej niezależność od ogólnie przyjętych opinii. Chrześcijaństwo zakazuje filozofii, ruguje wiarę w reinkarnację i politeizm, dawne bóstwa nazywa demonami, a kapłanów i kapłanki przedstawia jako czarowników. Czarownicy trwają tylko w legendach i baśniach, jak na przykład Merlin (Celtowie i Anglia), Faust (Niemcy), Twardowski (Polska) oraz czarownice, które w baśniach latają na miotłach i hodują czarne koty. Mimo oporu kleru filozofia europejska odradza się w XVI w. dzięki przypomnieniu osiągnięć Greków i tolerancji, a przez następne stulecia oddziałuje na cały świat. Od XVIII w. dominuje racjonalizm, empiryzm, redukcjonizm i indywidualizm, pochwalający aktywność (zwłaszcza u protestantów). Taka postawa owocuje rozwojem ekonomii i społeczeństwa, co przełoży się na militarną, polityczną, ideologiczną i kulturową ekspansję Europejczyków, obejmującą cały glob.
Od oświecenia szerzą się ateizm i areligijność (bezwyznaniowość): w XX/XXI w. już ok. 40% mieszkańców Europy deklaruje religijną obojętność, zwłaszcza w części zachodniej i w Skandynawii.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy, potem wspólnoty (gminy) rolnicze i miejskie. Dominuje patriarchalizm, patrylokalizm i patrylinearyzm. Kobieta jest traktowana jako istota podległa mężczyźnie, lecz jeśli w rodzinie nie ma dorosłego (ok. 14 lat) mężczyzny, jego rolę może przejąć kobieta. Skrajnym tego przykładem jest instytucja zaprzysiężonych dziewic na Bałkanach (w Bułgarii, Czarnogórze czy Macedonii aż do końca XX w. n.e.), kiedy kobieta przejmująca władzę w rodzie po męsku się ubiera i strzyże włosy, pali tytoń i pije wódkę razem z mężczyznami i oczywiście rezygnuje z seksu i małżeństwa. W chwili, gdy któryś z chłopców w rodzinie dorasta, zaprzysiężona dziewica wraca do świata kobiet.
Od ok. 1150 r. upowszechniają się dziedziczne nazwiska rodowe jako dodatek do imienia danej osoby. Poligynia, a po chrystianizacji monogamia. Zazwyczaj obowiązuje egzogamia (powszechnie znanym wyjątkiem są Habsburgowie). Funkcjonuje instytucja swata. Do czasów chrześcijańskich istnieją rozwody, życie seksualne jest dość swobodne wśród ludzi, którzy nie założyli rodziny, a homoseksualizm jest ceniony (Platon pochwala efebofilię - miłość do chłopców, biseksualistami są Aleksander Macedoński i Juliusz Cezar). W antycznej Grecji powszechnie występuje pedofilia oraz seksualne wykorzystywanie niewolnic i niewolników, często bardzo brutalne. Grecy a za nimi Rzymianie rozwijają sztukę kochania. Zdarza się, że Spartanie ofiarują żonę lub córkę wybitnemu mężczyźnie, aby otrzymać dobre potomstwo. Dzieci w Grecji są własnością ojca. Grecy i Rzymianie, zwłaszcza warstwy bogatsze, stosują regulację liczby potomstwa zabijając niechciane noworodki (zalecenie Platona), zwłaszcza dziewczynki lub przez aborcję (rada Arystotelesa) polegającą na mechanicznym zniszczeniu płodu w macicy. Jedynie podczas wyludniających kraj wojen obaj filozofowie zakazują aborcji. Grecy pozbywają się niechcianych noworodków lub niemowląt wyrzucając je na ulicę, aby ktoś mógł ewentualnie je zabrać i zamienić w niewolnika lub prostytutkę. Spartanie zostawiają kalekie osoby na skraju miasta, aby tam zginęły.
Chrześcijaństwo uważa seks za grzeszny, potępia homoseksualizm (w Wielkiej Brytanii jest przestępstwem jeszcze w XX w.), zakazuje antykoncepcji, aborcji i rozwodów, kobiety uznaje za istoty gorsze (w bizantyjskich pałacach są zamknięte w pomieszczeniach zwanych haremami) i wzbudza poczucie winy za seks, często wywołując oziębłość płciową kobiet (ograniczy ją emancypacja) i histerię (ataki nerwowe spowodowane poniżaniem).
Od pradziejów znana jest kastracja, dzięki czemu władcy mają strażników, którzy nie są seksualną konkurencją dla monarchy. Kastraci (eunuchowie z greckiego eune ekhein - strażnik łoża) strzegą haremów, bywają poetami, aktorami i śpiewakami (ze względu na brak mutacji gosu), zwłaszcza w Grecji i Rzymie. Czasem zaś kastracja jest karą lub zemstą (Celtowie, Germanie, Słowianie), a nawet religijną ofiarą złożoną bóstwu.
Zmienny stosunek do prostytucji: tolerancja w Grecji (hetery) i Rzymie, potępienie przez chrześcijaństwo (choć w XIV-XVI w. kwitną należące do Kościoła domy publiczne), i coraz większa tolerancja w XIX-XX w.
Chrześcijaństwo wprowadza śluby religijne, które zniesie purytańska Wielka Brytania (1653-1660) i Rewolucja Francuska. W XX w. śluby cywilne stają się powszechną normą. Państwa ustalają minimalny wiek (formalna dojrzałość w świetle prawa), w którym można zawrzeć małżeństwo - 17-18 lat u kobiet i 17-21 u mężczyzn. W XX w. powstaje model partnerski i wraca prawo do rozwodu, co wymaga od małżonków wysiłku, aby utrzymać związek; wcześniej rodzina stanowiła stabilną strukturę uświęconą przez patriarchalną tradycję i religię. Od XX w. upowszechnia się samotność jako alternatywny model życia (społeczeństwo-asocjacja) i zalegalizowane przez państwo małżeństwa homoseksualne. Rośnie swoboda obyczajowa (pierwsze muzeum erotyki powstaje w Amsterdamie w 1985 r.).
Nad Morzem Śródziemnym od 4. - 3. tysiąclecia p.n.e. funkcjonują państwa rolnicze oparte na niewolnictwie. Grecy (polis) i Rzymianie tworzą pojęcie obywatela - człowieka mającego prawa polityczne, chronionego przed bezprawiem i torturami, sądzonego na podstawie logicznych dowodów i zeznań świadków a nie opinii. Wiąże się z tym europejski indywidualizm, afirmacja jednostki w opozycji do wspólnoty, demokracja i różnorodność (polimorfizm kulturowy, polityczny i społeczny, pluralizm, swoboda myślenia i działania). Od V-VI w. n.e. feudalne monarchie oparte na chrześcijaństwie; państwo jest własnością króla rządzącego z nadania Boga. W XI-XII w., wraz z bogaceniem się mieszczan, wraca idea obywatela i samorządu: powstaje monarchia stanowa, gdzie władca współpracuje ze stanami (warstwami i grupami społecznymi) reprezentowanymi w parlamencie (radzie decydującej o obowiązującym prawie), a państwo jest dobrem wspólnym. Miasta zdobywają samorządność, prawa i autonomię. Jej symbolem jest ratusz - siedziba władz miejskich niezależnych od władz państwowych. Ratusz staje się wyznacznikiem Europy zachodniej, nieznanym na wschodzie, gdzie miasta nie mają autonomii. Od XV w. rozwija się państwo narodowe, a potem monarchie parlamentarne, republiki burżuazyjne i demokracje z krótkim epizodem komunistycznych i faszystowskich systemów totalitarnych w XX w.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrowienie uśmiechem, schyleniem głowy, ukłonem, podniesieniem dłoni (na przykład w Rzymie), podaniem dłoni (znanym już Homerowi), wymianą drobnych podarunków (mogą być kwiaty), jedzeniem (słowiańskie powitanie chlebem i solą) i napojem (herbata, kawa, alkohol). Formą pozdrowienia często bywa postawa pozornie grożąca (prezentacja broni, wzajemne pokazanie tarcz z herbami lub sztandarów, salut strzałem z łuku lub broni palnej) i następujące potem sygnały rezygnacji z agresji (odłożenie broni, zdjęcie hełmu, czapki lub innego nakrycia głowy, zdjęcie rękawicy). Bliskie osoby witają się poprzez objęcie i pocałunek ustami. Na znak poddania i pokoju Germanie nagimi pośladkami witają orszak boga Odyna podczas świąt urodzaju. Co ciekawe, także serce uznawane za znak miłości, bywa interpretowane jako stylizowany wizerunek pośladków.
Społeczności żyją w określonym rytmie tygodniowym. Chrześcijanie nie pracują w niedzielę i mają wtedy obowiązek uczestniczyć we mszy w kościele. Żydzi co sobotę świętują szabas, kiedy nie wolno im pracować, palić ognia (bogatsi wynajmują na ten dzień szabesgoja, czyli nie-Żyda, który za nich wykonuje niezbędne czynności), ani daleko chodzić. Muzułmanie zaś nie pracują w piątki. W drugiej połowie XX w. państwa europejskie wprowadzają dwa dni wolne od pracy - sobotę i niedzielę (weekend).
W kulturach myśliwsko-zbierackich świętowane jest wiosenne przybycie zwierząt i okazje wspólnotowe: na przykład narodziny. Święta rolnicze zaś odzwierciedlają cykl przyrody: pierwszy dzień wiosny, najkrótsza noc (zwycięstwo światła), żniwa jesienią i najkrótszy dzień (chwilowy triumf sił ciemności) otwierający drogę do lata. Na przykład w Brytanii podczas przesilenia letniego i zimowego odbywają się modły w ziemnym a potem kamiennym kręgu Stonehenge jako siedzibie duchów przodków i uroczysta procesja do oddalonego o ok. 2,5 km kręgu drewnianego, siedziby żywych (symbolika kamienia i drewna). Tam wieczorem ma miejsce uczta, pijaństwo i zabawa połączona ze złożeniem ofiar (również z ludzi) oraz nocną orgią seksualną ku czci płodności.
W maju Europejczycy tańczą wokół ozdobionego pionowego słupa (symbol falliczny), żeby zapewnić sobie płodność, co zwykle łączy się z orgią seksualną. Po chrystianizacji święto płodności przekształca się w święto ku czi Matki Boskiej, a zabawy seksualne zostają zakazane.
Różne okazje czczone są ofiarami religijnymi dla duchów i bogów, oczyszczającym przejściem przez ogień (czasem tylko skokiem nad ogniskiem), ucztą, zabawą, muzyką, tańcem i zawodami sportowymi. Początek roku i wiosny (21 III) zaznacza się wygaszając stary ogień i zapalając nowy, czasem przyniesiony ze świątyni. Najstarsze społeczności składają ofiarę duchom płodności z pierwszych płodów rolnych, torturują i zabijają człowieka lub zwierzę, a pocięte szczątki grzebią na skraju pola, aby zapewnić mu płodność. Celtyccy druidzi zaś składają okrutne ofiary siłom płodności paląc żywych ludzi w posągach plecionych z wikliny. Niektóre społeczności ofiarę topią (na przykład w bagnach w Meklemburgii, Jutlandii czy Irlandii). Bywa też, jak u Celtów i Germanów, że człowiek, który będzie złożony w ofierze przez ostatni rok jest utrzymywanym przez społeczność świętym, może w tym czasie zażądać każdej kobiety, każdej jedzenia i pozostaje nietykalny.
Najstarsze społeczności praktykują kanibalizm zjadając część zabitego człowieka, aby przejąć jego moce. Duch ofiary zaś wciela się w uczestników ceremonii i w wiosenną ziemię, a według niektórych może odrodzić się w nowym człowieku (reinkarnacja). Często odbywa się symboliczne zabicie zimy (topienie lub spalenie Marzanny i Żura - pary kukieł symbolizującej zimę), wypędzenie duchów zimy hałasem (grzechotki, petardy) i zaoranie pierwszej bruzdy na polu. Symbolem wiosny i płodności są młode zające, jajka (czasem malowane jako pisanki i darowane), młode kurczaki, zielone gałązki drzew oraz życiodajna woda. Częsty jest zwyczaj polewania dziewcząt wodą na wiosnę (u Słowian zwany dyngusem), które oznacza symboliczne zapłodnienie i chłostanie ich zielonymi witkami (słowiański śmigus), a nocą może odbywać się orgia seksualna. Większość ludów praktykuje wiosenne obdarowywanie rodziny i przyjaciół. Czasem wiosną odbywa się też rytualna bijatyka jako ofiara z krwi (w Rosji praktykowana jeszcze w XX w.). Jednym z ważnych elementów wiosennych ceremonii jest wróżenie, jaka w nadchodzącym roku będzie pogoda, jakie plony, czy dziewczęta znajdą mężów i czy nie grozi nieszczęście.
W najkrótszą noc (22 VI, rytuały w Stonehenge, Noc Walpurgi Germanów, Kupała Słowian, Noc św. Jana u chrześcijan) odbywają się zabawy przy ogniu (symbol życia), orgie seksualne ku czci płodności i rytualne poświęcenie świata duchom jasnym, kiedy mają wtedy największą moc i mogą spełniać życzenia.
Na jesienne zakończenie żniw ofiarowuje się duchom ziemi cząstkę plonów i odbywają się radosne zabawy.
W najdłuższą noc (24 XII) ciemność walczy ze światłem, ludzie modlą się do przodków i bóstw i składają ofiary. U Rzymian są to saturnalia ku czci Saturna, boga plonów i pól, przeznaczenia, śmierci i odrodzenia życia. Symbolizuje go zielone drzewko wnoszone do germańskich domów i chrześcijańska choinka. U Celtów i Słowian znakiem wiecznego życia jest magiczna (rośnie bez korzeni i jest zimozielona) jemioła (Viscum) zwana złotą gałęzią, bo wysuszona przybiera złotawy kolor.
Świeżo narodzone dziecko otrzymuje dziecięce imię i często sadzi się wtedy drzewo (zwykle dąb dla chłopca a topolę dla dziewczynki). Powszechne jest wróżenie, jaka przyszłość czeka noworodka. Celtowie iberyjscy praktykują kuwadę. Przed chrystianizacją a potem od XII-XV w. świętuje się urodziny.
Niemowlaki są trzymane w kołyskach, a w XX w. wożone w wózkach na kółkach. Około siódmego roku życia chłopiec zostaje oddany pod opiekę ojca, czyli przechodzi inicjację stając się członkiem społeczności. Może wtedy mieć miejsce rytualne obcięcie włosów (postrzyżyny) i wróżba na temat przyszłości dziecka. Czasem inicjacja bywa też próbą siły, wytrzymałości i odporności na ból oraz wiąże się z nadaniem dorosłego imienia.
Imię symbolizuje pożądane cechy człowieka (na przykład Napoleon to po grecku Lew z Lasu), albo wskazuje na jego ród i klan (na przykład Gaius Iulius Caesar to kolejno nazwy klanu, rodziny i konkretnej osoby).
Powszechnie w imieniu wymieniany jest też ojciec (McDonald, Johansson, Romanowna) lub miejsce pochodzenia (de Bergerac, von Jungingen, Koniecpolski). Chrześcijańska inicjacja (chrzest) to zanurzenie człowieka w wodzie (symbol życia) lub polanie go wodą święconą w świątyni i nadanie mu imienia (świętego, który będzie jego patronem). Stąd katolickie imieniny: dzień poświęcony w kalendarzu danemu świętemu, kiedy składa się życzenia ludziom noszącym jego imię (Kościół odrzuca rzymskie urodziny). Starsze kościoły chrzczą noworodki, a po kilku-kilkunastu latach bierzmują (namaszczenie czoła świętym olejem praktykowane również przy koronacji chrześcijańskich królów), potwierdzając przynależność do Kościoła. Protestanci preferują chrzest dorosłych, którzy są świadomi znaczenia tego rytuału.
W starszych społecznościach starcy bywają zabijani (strącenie ze skały w Sparcie) lub popełniają samobójstwo, aby nie być ciężarem. Zmarłych w paleolicie grzebie się w jaskiniach, a wybitne osobistości pod kamiennymi lub ziemnymi kurhanami. W neolicie powszechna jest kremacja: największe neolityczne cmentarzysko z urnami zawierającymi popioły arystokratów powstaje w pobliżu kamiennego sanktuarium w Stonehenge (pod opieką przodków). Natomiast popioły zwykłych ludzi w Stonehenge są wysypywane do pobliskiej rzeki, ponieważ płynąca woda ma walor oczyszczający i symbolizuje przejście z jednego stanu do drugiego. W Stonehenge bywa też stosowany pochówek powietrzny: zwłoki są umieszczane na bardzo wysokich drewnianych platformach, żeby słońce, wiatr i deszcz a także ptaki zniszczyły ciało, nie zanieczyszczając wody i ziemi.
Szczególne zwyczaje pogrzebowe mają Goci, którzy ćwiartują ciała zmarłych kobiet, aby z fragmentami kobiecych zwłok pochować ich dzieci i innych krewnych. Co więcej, gockie kobiety po śmierci męża noszą przy sobie ich kości, na przykład udowe, zawieszone na rzemieniu. W ten sposób małżeństwo trwa symbolicznie nawet po śmierci męża.
Ciałopalenie stosują liczne ludy starożytności, jak Grecy, Trakowie, Dakowie, Etruskowie, Celtowie, Germanie, Bałtowie, Słowianie. Ten obyczaj jest powszechny w epoce brązu. Na minojskiej Krecie zwłoki są chowane w wielkich glinianych dzbanach lub w prostokątnych, często bogato zdobionych trumnach z wypalonej gliny.
Popioły lub zwłoki niepoddane spaleniu (pochówki szkieletowe) są grzebane na cmentarzach koło domów lub poza osadami (na przykład u Kreteńczyków), w podziemiach, czyli katakumbach (jak u Etrusków) i w kolumbariach (budowle z urnami w ścianie, na przykład w Rzymie). Specjalne ceremonie, czarny strój i magiczne przedmioty (amulety) zabezpieczają żywych przed powrotem zmarłych w postaci wampirów lub duchów. Na przykład na Wołoszczyźnie i w Siedmiogrodzie aż do XX w. n.e. zwłoki bywają wykopywane po siedmiu latach, a jeśli nie uległy rozkładowi, są przebijane kołkiem lub palone, bo zmarły stał się rzekomo wampirem strigoj napastującym żywych.
Chrystianizacja Europy znosi ciałopalenie, zastępując je pochówkiem w ziemi na kościelnych cmentarzach. Ubrane zwłoki w koszu, a potem w ozdobnej trumnie wystawia się na katafalku (podwyższenie) i odprawia mszę żałobną. Zebrani żegnają zmarłego płaczem (w Grecji zawodowe płaczki znane są do XIX w.). Na grobach oznaczanych kamieniem a u chrześcijan krzyżem odwiedzający kładą kwiaty. W XVIII w. Francuzi wprowadzają cmentarze komunalne bezwyznaniowe pod opieką państwa lub miasta i ze względów higienicznych (by uniknąć epidemii) wprowadzają przepisy zakazujące płytkiego grzebania zwłok. Powstają krematoria, gdzie zwłoki można spalić (kościoły ewangelickie akceptują kremację w 1898 r., a Kościół katolicki w 1962 r., aczkolwiek niechętnie).
W październiku zamężne Greczynki świętują tesmoforie ku czci Persefony, która śmierć zamienia w życie i daje energię nasionom. Jesienią odbywa się też święto zmarłych (przodków): na grobach są palone światła i pozostawiane pożywienie lub upominki, a Grecy urządzają teoksenia - uczty dla bogów i duchów. U Celtów jest to święto Hallowe’en, u Słowian Dziady (przodkowie), a u chrześcijan Dzień Wszystkich Świętych (praktykowany od IV w. n.e., a oficjalnie ustanowiony przez rzymskich papieży w VI i IX w.).
Początek wiosny i zarazem roku staje się Wielkanocą (żydowska Pascha) upamiętniającą ukrzyżowanie i zmartwychwstanie Jezusa jako bóstwa solarnego oraz odrodzenia życia. Wielkanocne symbole życia to baranek przypominający ofiarę Jezusa, malowane jajko i kurczak oraz zając przejęty od germańskiej bogini wiosny Eostre. Siedem dni przed Wielkanocą to Wielki Tydzień, kiedy msze, procesje i posty służą przygotowaniu chrześcijan do najważniejszego momentu w roku liturgicznym. W Wielki Czwartek celebruje się mszę upamiętniającą Ostatnią Wieczerzę, po której w nocy Jezus został aresztowany. W Wielki Piątek celebruje się drogę krzyżową, czyli przejście Jezusa na Golgotę i jego śmierć na krzyżu. Ołtarze a zwłaszcza krucyfiksy w kościołach są w tym czasie zasłonięte i nie odprawia się mszy. Wielka Sobota to czas pokuty i rozpamiętywania męki Jezusa oraz oczekiwanie na zmartwychwstanie. Rano w Wielkanocną Niedzielę chrześcijanie świętują zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, jedzą uroczyste śniadanie, dzieci otrzymują prezenty, a Francuzi objadają się czekoladą (od XIX w.).
Drugi najważniejszy punkt w kalendarzu chrześcijan to narodziny Jezusa wiązane z przesileniem zimowym (zwycięstwo światła nad ciemnością) jako centralny moment święta Bożego Narodzenia. Wieczorem przed nocą narodzin (6 I lub 25 XII) chrześcijanie spożywają kolację wigilijną po całodniowym poście i obdarowują się upominkami (według niektórych tradycji symbolicznie przynosi je św. Mikołaj). Z Wigilią wiąże się zdobienie domu magiczną jemiołą lub zielonymi gałązkami, strojenie choinki i wprowadzone przez św. Franciszka budowanie szopki, czyli domku przedstawiającego mit o narodzinach Jezusa (zwykle z krową, osłem, owcami i pokłonem trzech magów-mędrców-króli).
Po chrystianizacji Europy praktycznie wszystkie wydarzenia mają odbicie w kościelnych ceremoniach: ślub, czyli zawarcie małżeństwa (w Rzymie traktowane jako prywatna sprawa), narodziny, pogrzeb a nawet zakończenie budowy domu lub założenie firmy (obrzęd poświęcenia, czyli pobłogosławienia przez duchownego i pokropienia wodą odpędzającą złe moce).
Od XVI w. maleje liczba świąt religijnych i powstają zwyczaje świeckie, niezależne od Kościoła (postępuje laicyzacja). Świecki Nowy Rok przypada na 1 stycznia (zabawa, fajerwerki, petardy, picie szampana) i zaczyna okres karnawału (zabaw).
W XIX w. władze Francji, Belgii i Niemiec wprowadzają rejestrację narodzin, którą dotąd prowadziły poszczególne kościoły, ograniczając się oczywiście do swoich wyznawców. W XX w. rejestracja państwowa niezależna od wyznania upowszechni się na całym świecie, co redukuje liczbę zabójstw niechcianych noworodków.
Przestępców poddaje się torturom (na przykład biczowanie, przypalanie ogniem), obcięciu części ciała, karze śmierci przez ścięcie głowy, powieszenie, ukrzyżowanie (u Rzymian), nabicie na pal, przecięcie piłą lub spalenie na stosie (typowa kara za herezję w chrześcijaństwie).
Powstają maszyny do tortur, na przykład aragońskie koło śmierci to obracany bęben z licznymi ostrzami wewnątrz. Wrzucona do środka ofiara jest poraniona i w końcu umiera z wykrwawienia.
Lokalnie bardzo długo utrzymuje się zwyczaj obcinania i gromadzenia głów zabitych wrogów w stosach i na pionowych palach. Tak jeszcze w XIX w. postępują Czarnogórcy i Albańczycy czasem zwani nawet łowcami głów.
Od XVIII w. postępuje liberalizacja prawa, państwa rezygnują z tortur, a w XX w. zostaje zniesiona kara śmierci.