Gran Chaco, Pampa i Patagonia
Gran Chaco.
Pampa, Patagonia i Ziemia Ognista.
Warunki naturalne, rasy i języki
Południowa część Ameryki Południowej z bardzo urozmaiconą linią brzegową. Wokół Przylądka Horn i przez Cieśninę Magellana wiodą morskie szlaki między Atlantykiem i Pacyfikiem, które jednak są dość niebezpieczne ze względu na klimat. Oddalenie od ośrodków cywilizacji prekolumbijskich i izolacja przez dwa oceany, południowe Andy oraz stepy utrudnia komunikację.
Południową część kontynentu obejmuje silna anomalia magnetyczna wywołana przez zbliżenie pasów Van Allena do powierzchni Ziemi, co powoduje zaburzenia elektromagnetyczne i radiowe.
Klimat jest umiarkowany (cztery pory roku) w pampie, ciepły w Gran Chaco i chłodny na południu (na Ziemi Ognistej temperatura latem rzadko przekracza 15oC, zimą spada do -15oC przy dużej wilgotności i huraganowych wiatrach).
Równinna, trawiasta pampa (step w języku keczua) wznosi się od ok. 300 m nad poziomem morza na wschodzie do 1500 na zachodzie. W Patagonii (nazwa od plemienia Patagones) występują trawiaste zarośla z krzewami, a w Gran Chaco sawanna gęstniejąca ku północy. Największe rzeki to na północy Parana i jej dopływy, a w centralnej części pampy Colorado wpadająca do Atlantyku. Jedne z najrozleglejszych na Ziemi bagien występują nad Paraną, Paragwajem i Araguaią.
Największym lądowym zwierzęciem łownym jest guanako, a poza tym foki, morskie ptaki i wieloryby.
Przed przybyciem białych nie są znane udomowione rośliny ani zwierzęta z wyjątkiem psa.
Europejczycy przynoszą wszystkie choroby znane w Starym Świecie. Epidemie ospy, grypy, odry, gruźlicy i innych chorób okazują się zabójcze dla Indian żyjących dotąd w izolacji i dlatego pozbawionych odporności na nieznane im wcześniej szczepy wirusów i bakterii.
Pierwotną ludnością są przybyli z północy Indianie. Od XVI-XVII w. trwa osadnictwo białych oraz nielicznych Murzynów sprowadzonych jako niewolnicy. W XIX/XX w. ludność ciemnoskóra zanika.
Indianie mówią w tehuelche, puelche, chon i charrua, a nad Paragwajem w tupi-guarani. Po kolonizacji dominuje hiszpański, który od XVI w. jest językiem wyższej kultury i znakiem cywilizacyjnego awansu.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia kościane, kamienne, drewniane. Ogień jest rozpalany przez tarcie drewna (Tehuelche) i krzesany krzemieniem: bywa przenoszony w drewnianych pojemnikach (ważne w wilgotnym klimacie Ziemi Ognistej, gdzie trudno go rozniecić) i na łodziach (Yamana), dla ogrzania się i przywabienia ryb za pomocą światła. Charakterystyczną bronią w pampie jest bola (liczba mnoga bolas), czyli kule kamienne połączone rzemieniem, rzucane w zwierzę (guanako, nandu), aby rzemień owinął się wokół nóg i przewrócił zdobycz.
Plemiona Ona używają łuku przede wszystkim na wschodzie, polując na guanako. Na Ziemi Ognistej zaś znana jest proca do polowania na ptaki i harpun, lecz nie ma sieci na ryby i haczyka. Podróżuje się pieszo lub łodzią z kory albo drewna, czasem napędzanej żaglem. Na Ziemi Ognistej obok łodzi z kory znane są też duże (4-7 m), lekkie łodzie ze skóry zszywanej nićmi z jelit za pomocą igieł z kości. Wiadomości mogą być przesyłane za pomocą umownych znaków dawanym dymem z ognisk. Po kolonizacji pojawia się koń oraz technika przejęta z Europy.
Koczownicy żyją z myślistwa i rybołówstwa. Najprymitywniejsze plemiona, jak na przykład Yamana i Alakaluf z południowego cypla kontynentu, opierają swój byt na zbieractwie i polowaniach na foki. Tylko na północnym skraju tego obszaru znane jest kopieniacze rolnictwo stosujące motyki i kije kopieniacze, a główne uprawy to maniok i kartofel. Na ogół słabo rozwinięte rzemiosło i handel. Biali wprowadzają hodowlę bydła, owiec i koni oraz rolnictwo pługowe. Upowszechniają uprawę kukurydzy i europejskich zbóż oraz warzyw. Wprowadzają zaawansowane rzemiosło i dalekosiężny handel. Pasterstwo bydła jest podstawą gospodarki na rozległych obszarach pampy. Uprzemysłowienie zaczyna się w XIX w. Energetyka opiera się na spalaniu drewna, a potem na technologiach wprowadzonych przez białych: węgiel kamienny, ropa naftowa, elektrownie wodne.
Do europejskiej kolonizacji nie ma ujednoliconych mierników wartości towaru (słaby rozwój handlu). Hiszpanie wprowadzają pieniądz (peso, real), a po uzyskaniu niepodległości Argentyna używa własnego peso (najsilniejsza waluta w tej części świata). W Paragwaju stosuje się walutę pod nazwą guarani (100 centimo), a w Urugwaju peso urugwajskie.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Indianie tej części Ameryki Południowej jedzą ślimaki, małże, foki, ryby, rzadziej wieloryby u Yamana i Alakaluf, guanako u Tehuelche). Na północy (Paragwaj) znany jest maniok i kartofel (węglowodany). Mięso jest spożywane na surowo, wędzone, suszone, pieczone nad ogniem, na rozgrzanych kamieniach i w popiele. Gotuje się za pomocą gorących kamieni w skórzanych workach napełnionych wodą oraz w glinianych naczyniach. U bardziej rozwiniętych ludów w rejonie Atacamy znane jest pieczenie w glinianych piecach przed chatą. Tehuelche przygotowują na zimę masę z suszonych kawałków mięsa i zwierzęcego tłuszczu, która długo zachowuje świeżość (rodzaj konserwy).
Od XVII w. w pampie jada się mięso zdziczałych koni, a potem krów i owiec. Biali wprowadzają własną kuchnię; na przykład hiszpańskie empanadas (pierogi z mięsem) stają się narodową potrawą Argentyńczyków.
Podstawowe używki to mate, tytoń, alkohol chicha (piwo) spożywany podczas pijaństw i koka. Yerba mate jest narodowym napojem mieszkańców Paragwaju, Urugwaju i Argentyny. Zwykle pije się je w sposób ceremonialny za pomocą specjalnej (często srebrnej) rurki z naczynia bombilla zwanego też mate lub matero pierwotnie wytwarzanego z tykwy. Do ¾ pojemności naczynia zajmują suche liście mate, które zalewa się zimną lub gorącą wodą. Mate ma właściwości pobudzające, ale też wzmacnia organizm i dostarcza witaminy. Po kolonizacji pojawiają się nowe używki z importu od herbaty, kawy i mocnego alkoholu po wszelkie narkotyki.
Na chłodnym południu mężczyźni Yamana okrywają się tylko płaszczami ze skóry (guanako, wydry morskiej, lisa albo foki), sięgającymi kolan i odsłaniającymi jedno ramię. Kobiety Yamana owijają się trójkątną płachtą zszytą z ptasich skór i związaną w pasie. Latem chodzą nago. Za to smarują ciało grubą warstwą zwierzęcego tłuszczu, która chroni przed chłodem. Tylko podczas polowań Yamana zakładają skórzane buty wyściełane trawą. W przebitych uszach i wargach noszą drewniane ozdoby, stosują tatuaż, malowanie ciała i nacieranie tłuszczem. Tehuelche i Puelche noszą zaś długie do ziemi płaszcze ze skór obróconych włosiem do wewnątrz a na zewnątrz malowanych i spinanych pod szyją. Kobiety miewają dodatkowo wąskie, skórzane suknie zakrywające piersi i sięgające do kolan. W ciepłe dni mężczyźni Tehuelche noszą tylko opaski na biodra a kobiety spódnice. W pampie chodzi się boso lub w butach ze skóry guanako. Indianie noszą długie włosy: na przykład kobiety Tehuelche zaplatają je w długie warkocze, a mężczyźni noszą na głowie opaski podtrzymujące włosy. Rzadko występuje zarost u mężczyzn. Obie płcie Tehuelche malują twarz. Ideałem urody u Tehuelche jest płaska z tyłu czaszka. Stąd zwyczaj ciasnego obwiązywania jeszcze miękkiej czaszki u noworodków, aby uzyskać pożądany kształt.
Nad Paragwajem plemiona Guarani ubierają się w jaskrawo barwione stroje, które jednak w ciepłym klimacie nie mają chronić przed chłodem, a służą przede wszystkim ozdobie, podobnie jak malowanie ciała.
Typowe zabiegi higieniczne to mycie wodą i smarowanie ciała i włosów łuszczem. Biali wprowadzają mydło, mycie zębów i detergenty oraz pachnidła. Podcieranie trawą, liśćmi lub kamieniami, a w XX w. również papierem toaletowym.
Od XVII-XIX w. upowszechniają się europejska moda i kanony piękna. Gauchos noszą strój do jazdy konnej: kapelusz, mocne spodnie, kurtka, płaszcz i wysokie skórzane buty.
U Yamana oraz innych plemion Ziemi Ognistej i Patagonii występują półkuliste szałasy z gałęzi i traw lub stożkowate namioty ze skóry na wschodzie. Wewnątrz znajdują się maty z traw i kory, a na środku zwykle jest palenisko otoczone kamieniami. Ze względu na zimny klimat Yamana palą ogień wszędzie, gdzie mogą, nawet na łodziach. Osady liczą od kilku chat (zachodnia Patagonia) do 30 chat i 100 osób (wschodnia Patagonia). Brak stałych osiedli.
Tehuelche zamieszkują niekształtne namioty zwane toldo, budowane ze skór guanako rozpiętych na drewnianych drągach. Każde toldo jest przeznaczone dla kilku rodzin (wnętrze dzielą wiszące skóry). W wejściu stale płonie ogień dla odstraszenia komarów. Sypia się na skórach guanako.
Na stokach środkowych Andów w rejonie Atacamy chaty są drewniane, czasem oblepiane gliną, z dwuspadowym dachem krytym liśćmi. Na obszarach pustynnych jedynym materiałem do budowy są kaktusy i z nich buduje się chaty, dachy oraz wykonuje sprzęty do wnętrz.
Hiszpanie wprowadzają swoje budownictwo i zakładają pierwsze stałe osady i miasta.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Uboga plastyka: tatuaż, malowanie ciała, rzeźba w drewnie i kości. Lokalnie malowidła w jaskiniach i kamienne kręgi lub pojedyncze monolity czasem zdobione reliefami. Tehuelche noszą płaszcze w geometryczne wzory. Yamana znają zaawansowane plecionkarstwo (torby, kosze, maty). Garncarstwo zanika do XIX w., co jest związane z rozpowszechnieniem się wędrownego trybu życia.
Muzyka jest oparta na dwóch-trzech dźwiękach (bębny, proste flety z kości). Rytmiczne tańce.
Sport obejmuje zapasy (mężczyzn i kobiet), długi bieg, rzut oszczepem, miotanie kamieni z procy, strzelanie z łuku. Tehuelche przejmują od Araukanów hokej na trawie, gdzie dwie drużyny za pomocą długich zagiętych kijów popychają piłkę w kierunku pola bronionego przez przeciwnika, często się przy tym raniąc. Popularne są gry z piłką (na przykład u Yamana).
Kolonizacja przynosi jazdę konną i inne europejskie odmiany sportu oraz europejską sztukę i estetykę.
Przed europejską kolonizacją nauka nie jest wyodrębnioną dziedziną. Świat jest przedstawiany jako trzypoziomowy „namiot”: dolny świat podziemny, środkowa ziemia i niebo na górze. Rzeczywistość kształtuje walka ciepła z północy i zimna z południa. Przed przybyciem białych horyzont geograficzny mieszkańców tych ziem zwykle nie przekracza kilku okolicznych osad. Jest tak mały ze względu na oddalenie od wysokich kultur, położenie na skraju ekumeny i względną izolację od innych obszarów. Czas, jeśli w ogóle stanowi przedmiotem refleksji, jest zwykle rozumiany linearnie.
Szkolnictwo jest pierwotnie związane z przekazywaniem wiedzy i umiejętności w obrębie rodziny, a szaman bywa uznawany za największy autorytet intelektualny w plemieniu. Po kolonizacji powstają szkoły przykościelne i klasztorne, a potem szkoły i uniwersytety w rozumieniu europejskim.
Powszechnie jest praktykowany kult przodków zapewniających powodzenie żyjącym potomkom. Początkowo kulty płodności związane są zazwyczaj z żeńską energią twórczą reprezentowaną na przykład przez boginię Pachamama, czyli Matkę Ziemię. Miejsca jej kultu to kamienne kręgi i jaskinie. Bęben i grzechotka łączą szamana (kobietę lub mężczyznę) z duchami.
Późniejsze społeczności patriarchalne, na przykład Tehuelche, za najwyższe bóstwo i stwórcę uznają boga nieba. Na Ziemi Ognistej nosi on różne imiona: Ojciec, Wysoki, Starzec, Niebiański Zabójca, Niebianin (Temaukl u Ona), Odwieczny (Watauinewa u Yamana). W Patagonii bóg stwórca nosi imię El-lal. Według mitu jego ojciec Nosjthej próbował go pożreć wyrywając z łona matki, lecz ocalił go szczur, który ukrył dziecko w swojej norze. Kiedy chłopiec dorósł, posiadł tajemną wiedzę swego ojca, wynalazł łuk i strzały, dzięki czemu przejął władzę nad światem.
Kult sił przyrody, czary i rozbudowany świat duchów (u Tehuelche złe duchy zamieszkują jaskinie) znajduje odbicie w wielu legendach. Na przykład Tehuelche wierzą, że zaćmienie Księżyca powoduje zły duch Gualichu, który więzi Księżyc, ale co miesiąc Księżyc ucieka i wraca na niebo. Według mitów Tehuelche pierwszy człowiek i zarazem ziemskie bóstwo lub trickster (przez niektóre plemiona na Ziemi Ognistej zwany Kenos) został zesłany, aby zaprowadzić porządek i dokonać podziału świata. Znane są liczne fantastyczne istoty, zwłaszcza w strefie lasów, jak na przykład olbrzymie, włochate małpoludy w Paragwaju, które podobno mogą zabijać ludzi i bydło.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy z dominacją mężczyzn, lecz kobiety mają dużo swobody. Przedmałżeńska aktywność seksualna zwykle nie jest pochwala, lecz jest tolerowana. Nie ma ceremonii zaślubin na Ziemi Ognistej, a u Tehuelche żonę się kupuje. Obowiązuje egzogamia, na przykład w rejonie Ziemi Ognistej za jej łamanie grozi śmierć. Rodziny są zwykle poligyniczne i patrylokalne. Poszczególne plemiona praktykują patrylinearyzm lub matrylinearyzm.
Od XVII w. coraz powszechniejsze są obyczaje europejskie i małżeństwa legalizowane przez Kościół katolicki.
W XIX w. pojawiają się małżeństwa cywilne (zatwierdzane przez państwo). W drugiej połowie XX w. rośnie liczba związków niezalegalizowanych, lecz w miastach tolerowanych. W XXI w. Argentyna a potem inne państwa tej części Ameryki Południowej zaczynają legalizować małżeństwa homoseksualne.
Władzę polityczną sprawują wodzowie i rady złożone z najbardziej doświadczonych członków plemienia podejmujących decyzje dotyczące wszystkich. U Tehuelche każda wspólnota myśliwska ma ściśle określone terytorium, którego broni przed obcymi. Zaczątki silniejszej władzy politycznej formują się podczas walk z Araukanami i Hiszpanami w XVIII-XIX w. Potem trwa okres kolonialny a od XIX w. powstają kolejne republiki, junty, oligarchie i dyktatury.
Obyczaje, rytuały i święta
Typowe rytuały wiążące: pozdrowienia uniesioną dłonią, wzajemny poczęstunek i obdarowywanie się ludzi.
Wszystkie okazje są czczone ucztą i zbiorowym pijaństwem, zabawą, śpiewem oraz tańcem.
Powszechnie występuje kuwada, a potem całe plemię świętuje narodziny dziecka. Okazją do zabawy i uczty jest też jego pierwszy ząb - u Tehuelche składa się wtedy ofiarę ze zwierzęcia.
Od siódmego roku życia dziewczynki i chłopcy Yamana są wychowywani oddzielnie, a w okresie dojrzewania odbywają inicjację zwana ciexaus. U dziewcząt poprzedza ją kilkudniowy post. Obie płcie przez kilka miesięcy przechodzą potem próby siły, odporności na ból i głód oraz poznają plemienne tradycje. Wszystko kończy się ucztą, a uroczyście pomalowani i ubrani (na przykład w barwne pióropusze na głowie) uczestnicy tańczą i śpiewają.
Nie ma inicjacji chłopców Tehuelche: uczą się tylko czynności potrzebnych w dorosłym życiu. Za to dziewczyna podczas inicjacji przebywa w specjalnym namiocie, otoczonym ogniskami, kobiety śpiewają pieśni, a mężczyźni tańczą ozdobieni piórami nandu, odpędzając złe duchy.
Zawarcie małżeństwa może być tylko decyzją o wspólnym zamieszkaniu w domu mężczyzny jak u Tehuelche lub też może łączyć się z ceremoniami i zabawą, na przykład w dolinie Tafi.
Zwłoki są grzebane, rzadziej palone (Yamana). Żałobnicy malują się, na przykład czarno-czerwone symbole łez w Gran Chaco i u Yamana. Spokrewnione ze zmarłym kobiety obcinają włosy (u Tehuelche rzucają je do ognia), a nad La Platą odcinają sobie palec. Kobiety zawodzą, śpiewają żałobne pieśni (Yamana) i ranią się na znak żalu, a u Yamana odbywają się rytualne walki mężczyzn na maczugi i kobiet przy użyciu wioseł. U Yamana wiosło zmarłej kobiety jest palone razem z nią jako narzędzie pracy.
Istnieją też święta odzwierciedlające rytm przyrody, zwłaszcza wśród rolników. Na przykład na wschodnich krańcach Atacamy (Tafi) w lutym odbywa się Święto Matki Ziemi (Fiesta de la Pachamama) w podzięce za płodność ziemi i plony.
Od XVII w. Hiszpanie wprowadzają swoje obyczaje i zabawy, a niepodległość poszczególnych państw przynosi święta narodowe jak na przykład argentyńskie święto niepodległości 9 lipca.