Okres Wojujących Państw i Cz’in (Qin)
- 403 - 221 r. p.n.e. - Burzliwy Okres Wojujących Państw.
Siedem wielkich monarchii rywalizuje o dominację w Chinach. Trzy z nich to związane z dynastią Czou stare królestwa Cz’i, Jen i Cz’in, kontynuujące tradycje Szangów królestwo Cz’u oraz trzy nowe królestwa Czao, Wei i Han.
W tej niespokojnej epoce pojawiają się nowe, dużo skuteczniejsze od dotychczasowych metody prowadzenia wojny. Włócznie ge i dżi przyjmują najbardziej optymalny kształt, gdzie boczne ostrze tworzy kąt ok. 100o pozwalający nawet odciąć głowę przeciwnika; mniejszy kąt grozi zablokowaniem ostrza na kości. Wojownicy noszą pancerze z twardych kawałków wołowej skóry wzmacnianej elementami brązowymi. Rydwany, gdzie decydującym czynnikiem były indywidualne umiejętności wojowników, ustępują miejsca wielkim oddziałom pieszym liczącym nawet tysiące żołnierzy, często wyposażonych w żelazną broń. Podstawą sukcesu jest współdziałanie i karność żołnierzy, a nie ich indywidualne czyny. Bitwy są precyzyjnie planowanymi ruchami oddziałów, które zmierzają przede wszystkim do otoczenia przeciwnika (reguła, która znajdzie analogię w zasadach gry wei-ki). Powstaje idea wojny totalnej polegającej na celowym wyniszczaniu nie tylko armii, ale też ludności, miast, wsi, zasobów i pól przeciwnika.
V/IV w. p.n.e. - Wzrost siły królestwa Cz’in, które wkrótce podbija niewielkie państwa Szu i Pa. Centrum państwa znajduje się w mieście Xi’an w pobliżu rzeki Wei (dopływ Huangho).
Od IV w. p.n.e. - Intensywny rozwój handlu morskiego na Morzu Żółtym i Południowochińskim. Nieco później chińscy kupcy nawiązują regularne stosunki handlowe z Japonią.
Rozwija się gospodarka towarowa produkująca przede wszystkim na użytek handlu, a nie tylko do bezpośredniej konsumpcji.
Powstają cechy (gildie) bankierów i właścicieli kantorów wymieniających pieniądze a potem również cechy muzyków, śpiewaków i ulicznych bajarzy oraz cechy rzemieślnicze. Władcy traktują cechy jako przeciwwagę wobec feudałów, czyli wielkich posiadaczy ziemskich. Członkowie cechu uczą się przynajmniej 3 lata, odbywają staż czeladniczy i na koniec mogą uzyskać tytuł mistrza. Cech zapewnia pomoc swoim członkom i broni ich przed konkurencją lub zmianami cen. Z cechami wiąże się rozwój handlowej reklamy w postaci charakterystycznych pionowych wywieszek na sznurku przed wejściem do sklepów.
Od IV w. p.n.e. - Królestwo Cz’in (C’in, Q’in, Ts’in) staje się największą potęgą Chin.
IV w. p.n.e. - Tsu-ej Liang, konstruuje wodny młyn, lecz wynalazek nie będzie szeroko stosowany jeszcze przez kilkaset lat.
372 - 289 r. p.n.e. - Moralista Meng K’o (Mencjusz), filozof, uczeń Zi Si, wnuka Kung Fu-tsy.
Akcentuje rolę prawa państwowego (porządek i racja stanu ponad prawami jednostki). Zwalcza moizm za ideę wszechogarniającej miłości. W Xi’an, stolicy Cz’in, władcy organizują ośrodek intelektualny Ci-sia (Pod Ci, czyli koło wschodniej bramy miasta), gdzie działają największe umysły Chin, a wśród nich również Meng K’o.
- Ok. 365 - 310 r. p.n.e. - Filozof Huei Szy, najwybitniejszy przedstawiciel szkoły logików.
Na życzenie Huei (370-319), władcy Wei, opracowuje Fa Czang. Jest to pierwszy spisany kodeks chińskich praw podzielony na 6 części: o kradzieży, o przemocy, o więzieniu, o aresztowaniu, prawa różne i prawa ogólne.
Połowa IV w. p.n.e. - Król Kung-sun Jang reformuje państwo Cz’in, przekształcając je w silnie zmilitaryzowaną organizację podporządkowaną celom zaborczej polityki. Chłopi zostają zobowiązani do płacenia podatków. Absolutny władca prowadzi planową walkę ze sztuką, zwłaszcza literaturą jako czynnikiem szkodliwym dla porządku w państwie, a zwłaszcza dla siły wojska.
361 - 337 r. p.n.e. - Książę Siao z królestwa Cz’in.
Początkowo jest ministrem króla Kung-sun Janga, co pozwala mu zapoznać się ze strukturą państwa i mechanizmami rządzenia. Zawiązuje potem spisek przeciw monarsze, przeprowadza zamach stanu pozbawiając króla władzy. Przejmuje ster rządów w Cz’in, a obalonego króla każe stracić. Jednak kontynuuje zasadniczy kierunek polityki swego poprzednika, opierając potęgę państwa na armii, terrorze i okrucieństwie.
- Ok. 350 - 300 r. p.n.e. - Taoistyczny mędrzec Czuang-tsy (przyjmuje oficjalne imię Tien-szy).
Według tradycji władca państwa Cz’u zaprasza go na służbę do stolicy. Jednakże Czuang-tsy pyta królewskiego posłańca, co wolałby: być żywym żółwiem taplającym się w błocie czy świętym żółwiem w postaci obsypanej klejnotami skorupy czczonej w świątyni? Kiedy posłaniec wybiera los żywego żółwia, mędrzec powiada, że on także woli taplać się w błocie.
Ok. 340 - 278 r. p.n.e. - Czu Juan (Qu Yuan, Cü Jüan) uznawany za pierwszego wielkiego poetę Chin. Minister w królestwie Cz’u. Sprzeciwia się wojnom prowadzonym przez poszczególne państwa i głosi konieczność zjednoczenia kraju, za co popada w niełaskę i musi udać się na wygnanie. W końcu popełnia samobójstwo topiąc się w rzece Miluo. Jego tragiczna śmierć jest później wspominana w dorocznych wyścigach smoczych łodzi podczas letniego święta Duanwujie.
315 r. p.n.e. - W królestwie Cz’in zostaje przeprowadzony pierwszy w dziejach spis ludności, co jest potrzebne do ściągania podatków. Odtąd Chińczycy będą określać liczbę ludzi w swoim państwie w okresowo powtarzających się spisach.
Od 312 r. p.n.e. - Agresywna polityka militarystycznego królestwa Cz’in dążącego do podboju jak największego terytorium rozpoczyna serię wojen. W ich wyniku zostanie zlikwidowane między innymi królestwo Cz’i.
W tej epoce powstaje Guanzi znane dzieło utylitarystów ze szkoły Mo Ti przypisane ministrowi państwa Cz’i z VII w. p.n.e. Praca sugeruje wprowadzenie kontroli państwa nad kluczowymi działami gospodarki, w tym nad produkcją soli.
- Ok. IV/III w. p.n.e. - Tsou Jen, filozof zajmujący się przyrodą. Pierwszy sławny chiński alchemik poszukujący środków mających zapewnić ludziom długowieczność lub nawet nieśmiertelność.
Alchemicy upowszechniają związki rtęci jako środki przeciwbakteryjne i przeciwgrzybowe, co zostanie wykorzystane do mumifikacji zwłok arystokratów umieszczanych w szczelnych trumnach wypełnionych płynem zawierającym między innymi rtęć, wapń i sól. Tak konserwowane zwłoki nie tylko nie rozkładają się, lecz zachowują także pewną elastyczność (potwierdzą to znaleziska archeologiczne po ponad dwóch tysiącach lat).
300 r. p.n.e. - Poeta Czu Juan daje jeden z najsłynniejszych opisów lewitacji. Powietrzna podróż odbywa się podobno w jadeitowym powozie, co nie jest przypadkiem, bo zgodnie z wierzeniami święty kamień zawiera energie niebiańskie i zapewnia nieśmiertelność.
III w. p.n.e. - Koczowniczy Siung Nu (Hunowie) z północy często najeżdżają Chiny.
Ok. 298 - 238 r. p.n.e. - Filozof Sün Cz’ing, sławny zwolennik legizmu.
298 - 266 r. p.n.e. - W królestwie Czao panuje Czong-wen, który próbuje powstrzymać ekspansjonizm Cz’in, rozwijając sztuki walki. Na swoim dworze utrzymuje kilka tysięcy ekspertów w dziedzinie zapasów oraz sztuk walki rozmaitymi rodzajami broni.
260 r. p.n.e. - Cz’in ostatecznie pokonuje królestwo Czao, które już nigdy nie odzyska dawnej siły.
Wiąże się z tym słynny przykład okrutnej polityki Cz’in, kiedy cała armia Czao zostaje skazana na śmierć przez zakopanie żywcem. Uzasadnieniem tej decyzji jest stwierdzenie, że żołnierze, którzy poddali się nie są godni zaufania, więc należy ich usunąć jako bezwartościowych.
256 r. p.n.e. - Detronizacja ostatniego władcy dynastii Czou z Lojang formalnie kończy epokę Czou. Najwyższa władza na obszarze chińskim oficjalnie przechodzi w ręce królów Cz’in.
Od połowy III w. p.n.e. - Przy okazji badań nad możliwością uregulowania rzeki Min w Syczuanie Li Pin rozwija przemysł solny. Odkrywa podziemne źródła solanki i zaczyna ich systematyczną eksploatację poprzez studnie solankowe.
W ciągu następnych dwustu lat liczba studni znacznie wzrośnie, chociaż górnicy odkryją, że niektóre są niebezpieczne, ponieważ bez żadnej widocznej przyczyny umierają w nich ludzie lub dochodzi do eksplozji (katastrofy przemysłowe). Dwie studnie w południowych Chinach okażą tak groźne, że gubernatorzy będą w nich składali doroczne ofiary, żeby przebłagać złośliwe duchy podziemi. Dopiero w I-II w. n.e. górnicy zorientują się, że chodzi o niewidzialny, lecz trujący i łatwopalny gaz ziemny, a potem zaczną go nawet wykorzystywać jako paliwo do podgrzewania i odparowania solanki.
- 246 r. p.n.e. - W Cz’in na tron wstępuje książę Czeng. Jego ministrem jest Lü Pu-wei po raz pierwszy od dawna prowadzący pokojową politykę zewnętrzną.
Z drugiej strony dzięki poparciu króla Czenga zostaje opracowana nowy skład brązu do produkcji mieczy, dzięki czmu ostrza są bardzo odporne i mogą być wydłużone o 30%. To daje znaczną przewagę w walce z wojownikiem używającym krótszego i cięższego miecza starego typu.
- 237 r. p.n.e. - Minister Lü Pu-wei zostaje wygnany, a w 235 r. p.n.e. zmuszony przez militarystów do samobójstwa.
Nowym ministrem króla Czenga zostaje Li Sy ze szkoły legistów, reprezentujący ekspansywny kierunek polityki królestwa Cz’in. Konkuruje ze zdolniejszym od siebie Han Fejem.
Zazdrosny o sławę Li Sy organizuje polityczną intrygę, w rezultacie której Han Fej umiera w więzieniu. Jak na ironię, król Czeng realizuje filozofię władzy Han Fej: społeczeństwem należy kierować w taki sposób, aby nie dopuszczać do czynienia zła, ponieważ ludzie z własnej woli na ogół nie chcą postępować dobrze.
- 230 - 221 r. p.n.e. - Królestwo Cz’in niszczy i zajmuje kolejno wszystkie większe państwa na terenie zamieszkanym przez ludność chińską: Han (230 r. p.n.e.), Czao (228 r. p.n.e.), Wei (225 r. p.n.e.), Cz’u (223 r. p.n.e.), Jen (222 r. p.n.e.) i Cz’i (221 r. p.n.e.). W powszechnej opinii podstawą militarnych sukcesów Cz’in jest świetnie wyszkolona armia wyposażona w nowe miecze.
Królestwo Cz’in staje się panem Chin, po raz pierwszy dokonując ich realnego zjednoczenia. Stolicą jest miasto Xi’an.
- Do 225 r. p.n.e. - Li Pin realizuje śmiały projekt przegrodzenia rzeki Min sztuczną tamą i rozdzielenia koryta tej rzeki na szereg kanałów. Przez wiele lat tworzy rozległy system hydroinżynierski, a potem pracę kontynuuje jego syn.
Powstaje wielka tama koło Guanxian (57 kilometrów na południe od Chengdu). W ten sposób zostaje nawodnione ponad 600 tysięcy hektarów pól, a prowincja Syczuan uwalnia się od ciągłych powodzi. Syczuan staje się za to rolniczym zagłębiem Chin. Ogromne dzieło inżynierskie będzie potem używane przez dwa tysiąclecia, a o jego wartości świadczy fakt, że Li Pin jest pierwszym inżynierem, któremu postawiono pomnik i uznano za bóstwo.
221 r. p.n.e. - Król Czeng zakłada dynastię Cz’in, przyjmując i mię Szy-huang-ti. Jako pierwszy w Chinach oficjalnie tytułuje się cesarzem (najwyższym władcą) huang-ti. Jego siedzibą i zarazem pierwszą stolicą zjednoczonych Chin zostaje miasto Xi’an.
221 - 210 r. p.n.e. - Szy-huang-ti przy współpracy swojego kanclerza (szefa rządu) przeprowadza reformy, zmierzające do ujednolicenia oraz zjednoczenia państwa pod absolutną władzą monarchy.
Zmiany obejmują podział kraju na 36 okręgów (prefektur, potem będzie ich 40) i zasadę nadawania urzędów przez władcę, a nie dziedziczenia ich, co ma zlikwidować wpływy struktur rodowych. Burzy feudalne centra rodowe, zmuszając arystokrację do zamieszkania w stolicy pod kontrolą rządu. Znosi tytuły królewskie i książęce. Utrwala się podział na wielkich posiadaczy ziemskich, czyli zależną od władcy arystokrację oraz chłopów uprawiających własną ziemię lub też pola należące do arystokracji.
Inne klasy społeczne to rzemieślnicy i kupcy (często zorganizowani w cechy) oraz niewolnicy pochodzący zwykle od jeńców wojennych. W ten sposób kształtuje się społeczeństwo stanowe, gdzie każda grupa społeczna ma do spełnienia określoną rolę dla wspólnego dobra wszystkich tożsamego z dobrem władcy i państwa (racją stanu).
Cesarz rządzi za pośrednictwem posłusznych mu urzędników i sformalizowanych przepisów administracyjnych. Jego pieczęć stanowi rodzaj podpisu upoważniającego urzędników do określonych czynności. Z drugiej zaś strony pieczęć ma znaczenie magiczne i ochronne tak samo, jak imię człowieka.
Pieczęcie kolejnych chińskich cesarzy będą odtąd miały walor obiektu świętego lub wręcz zawierającego duszę.
Szy-huang-ti ujednolica system miar i wag oraz pismo. Na terenie kraju ma też obowiązywać jeden system monetarny znajdujący się pod kontrolą cesarza. Ziemia uprawna zostaje odebrana tradycyjnym wspólnotom i oddana w ręce prywatne, co dodatkowo osłabia znaczenie dawnych rodów. Cesarz wprowadza rządową kontrolę nad ogromnie zyskownym wydobyciem i produkcją soli oraz żelaza. Dzięki ochronie cesarza powstaje stałe lądowe połączenie (karawany) z basenem Morza Śródziemnego znane potem jako Szlak Jedwabny (termin wprowadzony przez F. von Richthofena w roku 1877). Szlak służy wymianie handlowej. Działają liczne porty jak Nanhaj (po chińsku nazwa oznacza Morze Południowe) w delcie Czu-ciang (Zhujiang, Rzeka Perłowa) na południu.
Generał Meng T’ien przepędza Siung Nu na północ, a zdobyte tereny zasiedla Chińczykami.
Walki z koczownikami zmuszają Chińczyków do rozbudowy muru chroniącego państwo: łączy on istniejące już odcinki w całość o długości ok. 10 tysięcy li (2100 kilometrów, najdłuższa budowla na Ziemi). Odtąd Wielki Mur Chiński będzie symbolem odgraniczenia się Chin od północnych koczowników zgodnie ze znanym przysłowiem podkreślającym chińską wyższość: „cesarza nie obchodzą barbarzyńcy spoza Muru”. Mur stanie się znakiem potęgi władcy Chin i zniewolenia ludu, który opowiada o setkach tysięcy budujących go przymusowych robotników. Z drugiej strony legendarny mur nie jest jednolitą konstrukcją: w Chinach właściwych (zwłaszcza w górach Badaling) jest kamienny, a na pustynnym dalekim zachodzie przechodzi w ziemne wały umacniane palisadami.
Na zachodnim krańcu muru działa bogate miasto handlowe Yumen zwane nefrytową bramą, ponieważ tędy przywozi się ten cenny kamień po chińsku zwany yu. Koło tego miasta znajduje się potężna, dotąd przygraniczna, twierdza Jiayuguan, która po odepchnięciu koczowników ma strzec Szlaku Jedwabnego. Według legendy plan budowy twierdzy był tak dokładny, że pozostała niewykorzystana tylko jedna cegła, którą pieczołowicie położono na murze nad bramą, aby każdy mógł ją zobaczyć. W obrębie murów znajduje się studnia, co jest bardzo istotne w pustynnej okolicy. Stały dostęp do wody, duże zapasy żywności i silny oddział wojskowy stale stacjonujący w Yumen pozwalają ewentualnie przetrwać nawet długie oblężenie.
Koniec III w. p.n.e. - Dotychczas używane pieniądze w postaci zmniejszonych brązowych modeli narzędzi (na przykład motyk) zaczynają ustępować okrągłym monetom z otworem w środku, który służy do nawlekania pieniędzy na sznurek. Tę klasyczną dla późniejszych Chin postać pieniądza wprowadza Szy-huang-ti w 221 r. p.n.e.
221 - 214 r. p.n.e. - Chińska kampania (500 tysięcy żołnierzy) na południu skierowana przeciwko państwu Nan Jüe.
Nan Jüe zostaje rozbite i opanowane, a na podbitych terenach rząd osiedla pół miliona Chińczyków. Mimo to obszar Nan Jüe i całe południe zachowuje sporo odrębności w dziedzinie kultury, ponieważ mieszkają tu niechińskie plemiona Miao i Lin (do drugiej połowy XX w. n.e. stanowią większość również na wyspie Hajnan), Czunag i kilkadziesiąt innych. Miasto Kuangczou na południu zostaje otoczone murami obronnymi, aby stać się ośrodkiem władzy chińskiej. Powstają też inne chińskie ośrodki jak Guilin (214 r. p.n.e.) sławne ze wspaniałych krajobrazów, stromych gór i wielu jaskiń w okolicy.
Z niektórymi jaskiniami tego obszaru łączą się piękne opowieści. Na przykład Jaskinia Odnalezionej Perły podobno była niegdyś siedzibą smoka, który używał wyjątkowo jasnej perły do rozświetlania nieprzeniknionych mroków. Niestety, któregoś dnia skradł mu ją pewien rybak, pozostawiając nieszczęsnego smoka w wiecznej ciemności i pogrążając go w rozpaczy. Ostatecznie jednak żal smoka okazał się tak wielki, iż złodziej poruszony wyrzutami sumienia zwrócił w końcu perłę. Uznał, że jest ona bardziej potrzebna smokowi jako lampa niż jemu jako źródło bogactwa.
- 219 r. p.n.e. - Na rozkaz władcy chińska ekspedycja poszukuje na Pacyfiku legendarnych taoistycznych Wysp Szczęśliwych P’ung-lai, gdzie ludzie żyją wiecznie.
Niestety, wyprawa Szy-huang-ti wraca z niczym, co bardzo rozczarowuje cesarza pragnącego nieśmiertelności. W zamian jednak powstaną ogrody naśladujące wyobrażenia rajskich wysp.
Sama idea Wysp Szczęśliwych pozostaje jednak żywa; na przykład w Japonii opowiada się o wyspach Horai, a w Indiach i Azji Zachodniej będzie krążyła legenda o rajskich wyspach Wak-Wak (Waq-Waq).
219 - 214 r. p.n.e. - W trakcie wieloletniej kampanii przeciw Nan Jüe cesarz każe zbudować kanał łączący rzeki Xiang i Li, żeby ułatwić transport towarów, uzbrojenia i wojsk na południe. Tak powstaje słynny kanał Lingqu, który dwa tysiące lat później zostanie uznany za zabytek pod ochroną UNESCO i dziedzictwo kulturowe ludzkości.
217 r. p.n.e. - Tradycyjna data przybycia do Chin 18 mnichów buddyjskich i początek ich pracy misyjnej. Od tego momentu postępuje stopniowa buddyzacja zachodnich prowincji państwa. Buddyzm wtopi się w miejscowe tradycje i stanie się jednym z najważniejszych składników chińskiej kultury.
213 r. p.n.e. - Na wniosek Li Sy cesarz każe spalić dzieła filozoficzne, religijne i historyczne oprócz kronik królestwa Cz’in.
Dyktator uważa książki, naukę i wszelkie sztuki, a zwłaszcza literaturę, za szkodliwe dla państwa, ponieważ rozbudzając myślenie podważają zasadę ślepego posłuszeństwa i osłabiają siłę bojową armii. W ten sposób kultura chińska traci cały szereg swoich dzieł, a 460 opornych konfucjańskich myślicieli, którzy krytykują decyzję cesarza zostaje żywcem zakopanych. Posłuszeństwo władzy to odtąd istotny czynnik kształtujący narodowy charakter Chińczyków myślących zwykle w kategoriach społeczeństwa (jeśli nie wszechświata i wieczności), odrzucających indywidualizm jako szkodliwy. Życie jednostki w tym ujęciu nie ma znaczenia, bo jej rolą jest służyć.
- 210 r. p.n.e. - Śmierć cesarza Szy-huang-ti podczas objazdu kraju.
Minister Li Sy i eunuch Czao Kao, przez pewien czas ukrywają jego śmierć, aby sfałszować testament władcy. Przekonują wszystkich, że zgodnie z wolą cesarza następcą jest jego nieudolny syn Er-szy-huang. Zmuszają do samobójstwa generała Meng T’ien i cesarskiego syna Fu Su, którzy mogliby sięgnąć po władzę. W tej sytuacji Er-szy-huang jako osoba o słabym charakterze, jest uzależniony od spiskowców, którzy stają się rzeczywistymi panami Chin.
Szy-huang-ti zaś zostaje pogrzebany pod ogromnym kopcem (lub ziemną piramidą) koło Xi’an, a jego grobu strzeże ponad 8000 terakotowych, realistycznie wykonanych posągów żołnierzy i koni naturalnej wielkości. Jest to kontynuacja dawnego zwyczaju wysyłania w podróż pozagrobową władcy jego ulubionych dworzan i żon, którzy kiedyś byli zabijani na grobie swego pana. W tym wypadku według kroniki Sy-ma Cz’iena (II/I w. p.n.e.) zabito podobno ludzi uczestniczących w budowie grobowca, aby nie zdradzili sekretu. Sy-ma Cz’ien pisze też, że właściwy grobowiec cesarza ma rozmiary i formę miasta, a części pogrzebanych budynków są wykonane ze szlachetnych metali i kamieni. Legenda głosi, że rzeki i stawy w makiecie miasta umieszczonej w grobowcu zostały wykonane z rtęci uznawanej za magiczny metal życia.
Gliniana armia zostanie odnaleziona przypadkowo podczas kopania studni w 1974 r. i będzie jedną z sensacji archeologicznych, a zarazem ilustracją pokazującą, jak byli uzbrojeni żołnierze pierwszego cesarza Chin.
209 r. p.n.e. - Pierwsze odnotowane wielkie powstanie chińskich chłopów przeciw feudałom. Co prawda po pół roku upadnie zduszone przez generała Czang Han, lecz potem wybuchną kolejne bunty różnych grup ludności skierowane przeciw wyzyskowi i uzurpatorom.
207 r. p.n.e. - Przerażony powstaniem eunuch Czao Kao zmusza marionetkowego cesarza Er-szy-huang do samobójstwa i wprowadza na tron Tzu Jing (Czin Wang), syna Fu Su. Ten jednak już po 46 dniach zabija Czao Kao i poddaje się powstańcom pod wodzą Liu Panga (znanego też jako Liu Czi).
W tym czasie Siang Jü stojący na czele powstańczych oddziałów na prowincji rozbija armię generała Czang Hana i staje się groźnym rywalem dla Liu Panga.
- 206 r. p.n.e. - Wybucha konflikt obu wodzów powstania dążących do zdobycia władzy nad Chinami.
Liu Pang, dysponujący 100 tysiącami wojska, wycofuje się ze środkowych Chin i w Syczuanie (górzysty teren nad górną Jangcy na wschód od Tybetu) zakłada państwo Han. Natomiast Siang Jü, mający aż 400 tysięcy żołnierzy, zajmuje stolicę i tworzy państwo Cz’u. Obaj rywale zbierają siły do ostatecznej walki o dominację w Chinach.
205 r. p.n.e. - Wielka klęska głodu w północnych Chinach spowodowana słabymi plonami (pyły wulkaniczne z Islandii zredukowały ilość słonecznego światła na całej północnej półkuli). Głód uderza w Cz’u, osłabia militarną siłę państwa i podrywa morale jego mieszkańców.
202 r. p.n.e. - Liu Pang rządzący państwem Han pokonuje konkurenta, a Siang Jü popełnia samobójstwo.
Jest to kres dynastii Cz’in oraz jej państwa. Tylko na południu w Nan Jüe jeden z generałów Cz’in zakłada własną monarchię, wrogo nastawioną do Han.