Urartu
- Ok. 859 - ok. 844 r. p.n.e. - Legendarny król Aram (Ara Piękny), potomek Hajka, zakłada silną konfederację plemion Urartu nad jeziorem Wan, czym wzbudza niepokój Asyrii. Stolicą państwa zostaje Manazkert.
Monarchia rozwija się przede wszystkim jako forma obrony przed coraz groźniejszymi asyryjskimi najazdami.
Urartu przejmuje z Mezopotamii pismo klinowe, formy organizacji państwa i wiele elementów religii.
Podstawą urartyjskich wierzeń jest indoeuropejski kult Baga Mazdy (Boga Mądrego) znanego też jako Haldi, reprezentującego światło, Słońce i ogień (bóstwo utożsamiane z irańskim Ahura Mazdą). Centrum religijnym i celem pielgrzymek jest zaś miasto Musasir poświęcone Baga Mazdzie. Istotnym składnikiem gospodarki państwa jest rozbudowana klasa niewolników pracujących przy uprawie ziemi, budowie twierdz i w rzemiośle.
Z tą epoką wiąże się legenda o miłości Semiramidy, żony asyryjskiego króla, do Arama, władcy Urartu. Według tradycji to na jej życzenie władca zaczął budowę królewskiego pałacu, a następnie miasta Tuszpa nad jeziorem Wan.
857 r. p.n.e. - Asyryjski najazd niszczy miasto Manazkert, lecz nie potrafi zlikwidować Urartu.
Ok. 844 - 828 r. p.n.e. - W Urartu panuje Sarduri I.
Jego ojciec Lutipri uczynił swój ród najpotężniejszym w Urartu, a po śmierci Arama sięgnął po władzę.
Sarduri I walczy z Asyrią dążącą do podboju Urartu. Stolicę przenosi do niedawno powstałego miasta Tuszpa (Wan) nad jeziorem Wan i zamienia je w górską twierdzę.
- Ok. 828 - 785 r. p.n.e. - Królowie Iszpuni (Ispini) i Menua (syn i wnuk Sarduriego I) rozszerzają granice do źródeł Eufratu. Na rozkaz Iszpuniego wokół Tuszpy powstaje szereg twierdz (na przykład Çavustepe) broniących dostępu do wnętrza kraju.
Dynamicznie rozwija się gospodarka, zwłaszcza rolnictwo i powstaje kanał o długości 70 km z jeziora Wan do nawadniania pól. Urartu podbija niepodległe dotąd miasto Musasir, ośrodek kultu naczelnego urartyjskiego boga Chaldiego.
- Ok. 785 - 753 r. p.n.e. - Król Argiszti I, młodszy syn Menui. Doprowadza kraj do rozkwitu i potęgi politycznej.
W zwycięskich wyprawach wojennych dociera nawet do asyryjskiej Niniwy i rozszerza granice państwa po Tygrys. Każe zbudować nową, wspaniałą stolicę Argisztichinili.
Urartu słynie jako centrum metalurgii (szczególnym powodzeniem cieszą się ozdobne naczynia z metalu) i kowalstwa. System kanałów zapewnia wodę w miastach i dla celów rolniczych.
782 r. p.n.e. - Argiszti I zakłada miasto Erebuni (Erywań, Erewań po armeńsku znaczy Widzialny) jako ważną twierdzę między świętą górą Ararat i jeziorem Sewan.
Ok. 753 - 735 r. p.n.e. - Król Sarduri II (syn Argiszti I) doprowadza Urartu do szczytu potęgi.
Jego państwo rozciąga się między Eufratem i jeziorem Urmia oraz od Sewanu po Tygrys, a wpływy sięgają Syrii. Urartu staje się wiodącą potęgą w Azji Zachodniej, co nieuchronnie prowadzi do zatargu z Asyrią. Zwłaszcza o terytoria na zachodzie.
735 r. p.n.e. - Asyryjski najazd na Urartu dociera aż do stolicy Tuszpa: Asyria chce rozbić groźną urartyjską potęgę. Osłabienie władzy króla i straty wywołane wojną prowokują bunt części namiestników.
735 - 713 r. p.n.e. - Król Rusa I (syn Sarduriego II) odbudowuje silną pozycję władcy. Uśmierza bunty i rozwija poważnie zniszczoną gospodarkę państwa. Aby zneutralizować rosnącą potęgę Asyrii, która wyraźnie dąży do podboju swoich sąsiadów, montuje sojusz z królestwami Frygia na zachodzie i Mana na wschodzie. Mimo to pod koniec jego panowania na Urartu spada z północy klęska w postaci inwazji ludów tracko-frygijskich. Kraj znowu jest niszczony i plądrowany. Potem następuje atak Sargona II z Asyrii, który wykorzystuje okazję, aby osłabić najpoważniejszego przeciwnika w rejonie jezior Wan i Urmia. Najeźdźcy niszczą też święte urartyjskie miasto Musasir.
Sargon II wywozi z Urartu między innymi 3 miny złota, 162 talenty i 20 min srebra, 3600 talentów miedzi, złote tarcze i ornamenty, srebrne rydwany, wyroby z kości słoniowej oraz niewolników.
714 r. p.n.e. - Wielka bitwa z Asyryjczykami na górze Saphane. Rusa I ponosi klęskę decydującą o dalszych losach kraju i zrozpaczony popełnia samobójstwo.
714 - 685 r. p.n.e. - Argiszti II (syn Rusy I) unika konfrontacji z Asyrią, żeby odbudować siłę państwa i zaczyna ekspansję na wschód.
685 - 639 r. p.n.e. - Rusa II (syn Argiszti II) znów przekształca Urartu w mocarstwo. Wykorzystując osłabienie Asyrii, podbija terytoria ba zachodzie i zakłada tam twierdze, między innymi Rusahinili, gdzie przenosi stolicę państwa.
639 - 625 r. p.n.e. - W Urartu rządzi Sarduri III (syn Rusy II).
Na jego rządy przypadają niszczycielskie najazdy Medów i Kimerów. Urartu traci kolejne terytoria, gospodarka pogrąża się w kryzysie, a władza króla coraz wyraźniej słabnie. W końcu Sarduri III uznaje się za wasala Asyrii, kiedy do Urartu wkracza asyryjska armia, żeby powstrzymać najazdy stepowych koczowników z północy.
625 - 620 r. p.n.e. - W Urartu panuje Sarduri IV (syn Sarduriego III) jako asyryjski wasal. Jest jednak tak słaby, że nie potrafi zapobiec przewrotowi i zostaje obalony przez Erimenę, kończąc tym samym dynastię Lutipriego.
Od 620 r. p.n.e. - Uzurpator Erimena zakłada nową urartyjską dynastię zależną od Asyrii.
Jego syn Rusa III jest ostatnim władcą Urartu wymienianym w inskrypcjach w Tuszpa. Rządzi już znacznie zmniejszonym terytorium i praktycznie nie liczy się na arenie międzynarodowej. Kiedy na przykład Urartu proponuje Asyrii sojusz przeciw koczownikom i Medom, spotyka się z odmową, ponieważ jest zbyt słabe, aby mieć znaczenie jako koalicjant.
- VII/VI w. p.n.e. - Kolejne najazdy scytyjskie i medyjskie niszczą kraj praktycznie pozbawiony armii zdolnej do walki. Stolica Tuszpa zostaje splądrowana, a medyjska armia opanowuje niemal całe terytorium Urartu.
Ostatni urartyjski władca Rusa IV (syn Rusy III) zachowuje jeszcze władzę nad niewielkim obszarem wokół swojej stolicy Tejszebaini.
W tym samym czasie upada Asyria, która przez wieki walczyła z Urartu.
- Lata 590. p.n.e. - Ostateczny podbój Urartu przez irańskie królestwo Media, które wyrasta na nowego hegemona w tej części świata. Urartyjczycy znikają ze sceny politycznej.