Azja Środkowa, Wielki Step i Krym
Azja Środkowa między Morzem Kaspijskim i górami Tien Szan.
Wielki Step w centrum Eurazji od Puszty po Krym i Mongolię.
Warunki naturalne, rasy i języki
Ogromny obszar stepów i pustyń ciągnących się od Morza Czarnego na zachodzie do gór Wielki Chingan na wschodzie. Naturalny szlak komunikacyjny wzdłuż całej Eurazji, oś łącząca najwyższe cywilizacje od basenu Morza Śródziemnego i Europy do Mongolii i Chin.
Dominują równiny. Północną granicę tego regionu stanowią lasy Syberii, a południową góry i wyżyny Kaukazu, Iranu, Tybetu oraz Chin. Kraina ta obejmuje Stepy Czarnomorskie i Krym, Stepy Kaspijskie (rozległa depresja), Mongolię i Gobi (po mongolsku gowi - bezwodne miejsce, po chińsku hanhai - morze bez końca lub szamo - pustynia). Odrębny obszar określany jako Azja Środkowa obejmuje stepy Kazachstanu, pustynie Kara Kum, Kyzył Kum i Takla Makan w zapadlisku Kotliny Tarymskiej, na południu ograniczone przez Wyżynę Irańską, Pamir i Karakorum, a na wschodzie stoki Sajanów i Ałtaju.
Klimat jest kontynentalny z gorącymi, suchymi latami, bardzo zimnymi zimami i krótkimi porami przejściowymi - wiosną i jesienią. Zagrożeniem jest susza i pustynnienie, a w Azji Środkowej również trzęsienia ziemi związane z wewnętrznymi spękaniami azjatyckiej płyty tektonicznej.
Największe drapieżniki tego obszaru to tygrys kaspijski (wytępiony do połowy XX w. n.e.) i wilk. Człowiek wyniszcza dzikie stada koni biegające po stepie i zastępuje je końmi udomowionymi oraz mułami i osłami. Inne udomowione zwierzęta to pies, koza, owca (w tym miejscowa rasa karakuł o silnie skręconej, lśniącej wełnie oraz awassi z tłustym, ważącym do 12 kg ogonem jedzonym jako przysmak), krowa, wielbłąd dwugarbny (Camelus bactrianus), odporny na zimno birtugan (znany też jako nar lub tulu) oraz wiele roślin uprawnych z najważniejszą pszenicą. Stąd pochodzą między innymi migdałowiec (Amygdalus comunis), dostarczający twardych owoców, konopie (Cannabis sativa) uprawiane dla mocnych włókien oraz rabarbar (do Europy przywieziony przez Przewalskiego), bylina z jadalnymi słodko-kwaśnymi łodygami.
Choroby zakaźne są wspólne z całym Starym Światem. Stepy Środkowej Azji stanowią centrum cholery oraz roznoszonych przez pchły tyfusu i dżumy.
W paleolicie populacje ludzi zbliżonych do neandertalczyka docierają do Azji Środkowej i na Wielki Step. Po przybyciu człowieka rozumnego na zachodzie regionu dominuje biały typ orientalny i laponoidzi, a na wschodzie mongoloidzi. Azja Środkowa jest obszarem mieszania się ras i kultur z całej Eurazji.
Od 2. tysiąclecia p.n.e. na zachodzie i w Azji Środkowej dominują języki indoeuropejskie (tocharskie i irańskie), w 1. tysiącleciu n.e. wyparte przez ałtajskie (tureckie i mongolskie). Na wschodnich stepach dominują języki ałtajskie i chińsko-tybetańskie. Od XIX w. głównym językiem Azji Centralnej i zachodniej części stepów staje się rosyjski, a od XX w. na wschodzie ekspanduje chiński (w Chińskim Turkiestanie).
Technika, tryb życia i gospodarka
Początkowo narzędzia są kamienne, drewniane i kościane z czasem zastąpione metalowymi. Od bardzo dawna znana jest proca, lasso (ulubiona broń koczowniczych pasterzy, Persów, Scytów, Sarmatów, Turków i Mongołów) oraz łuk, a sporadycznie także bumerang, w Azji Środkowej używany jako zabawka i narzędzie do polowania. Na ogół słaby rozwój techniki wśród koczowników, gdzie nie jest możliwe gromadzenie przedmiotów ze względu na konieczność ciągłego przenoszenia się wraz ze stadami hodowanych zwierząt (głównie owiec). Ceramika jest używana przez ludy osiadłe albo te, które mają kontakt z rozwiniętymi cywilizacjami na południe od strefy stepów. W Azji Środkowej, w społeczeństwach osiadłych rolników, rzemieślników i kupców intensywny rozwój techniki trwa do XIII w., lecz potem pod wpływem kryzysu gospodarczego i cywilizacyjnego zaczyna się zastój w technice trwający do XX w.
Ogień roznieca się poprzez tarcie o siebie dwóch kawałków suchego drewna i krzesanie iskier na krzemieniu.
Podróżuje się wozami, konno, na wielbłądach (baktrianach), osłach i mułach, często w karawanach. W XIX/XX w. pojawiają się mechaniczne środki komunikacji oraz nowoczesna technika z Europy.
Po okresie zbieracko-myśliwskim koczowniczy pasterze (owce, bydło, wielbłądy baktriany, konie), prowadzący też polowania. Osiedli rolnicy dominują w Azji Środkowej, rzadziej występują w strefie stepów. Rolnicy stosują techniki kopieniacze, a następnie pługowe. Powszechny jest rozbój (na przykład u Turkmenów zwany ałaman) jako gałąź gospodarki. Podstawową jednostkę gospodarczą stanowi klan (turkmeński oba) kilku spowinowaconych rodzin. Od pradziejów kwitnie handel (Chiny-Zachód, Iran-stepy) z wielkim centrum w Kotlinie Tarymskiej. Wn XX w. mają miejsce próby wprowadzenia wielkoobszarowego rolnictwa pługowego i plantacji. Zaczyna się uprzemysłowienie. Energię uzyskuje się z palenia trawy i suszonego nawozu zwierzęcego oraz drewna (którego jednak na stepie brakuje). Od XX w. źródłem energii jest węgiel, ropa naftowa i gaz ziemny; powstają elektrownie wszystkich typów.
Pierwotnym środkiem płatniczym są owce i bydło oraz wełna jako najpowszechniejsze dobra. Potem na wschodzie pojawiają się monety chińskie, a na zachodzie greckie (drachma) i muzułmańskie (dinar, dirhem). Przed rosyjskim podbojem kursuje wiele lokalnych monet jak złota tilla w Bucharze, Chiwie, Ferganie i Kaszgarze, mała srebrna lub miedziana tanga w Bucharze lub saki w Samarkandzie. Rosja wprowadza rubla (XIX w.), a Mongolia tugrika (XX w.). Po rozpadzie Związku Sowieckiego poszczególne kraje wprowadzają własne waluty, na przykład tenge w Kazachstanie.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Po pierwotnym okresie myśliwsko-zbierackim podstawę wyżywienia hodowców stanowi głównie mięso owiec, koni i bydła. Poza tym bardzo popularne jest mleko i przetwory mleczne. Znane są zboża i inne rośliny uprawiane w Starym Świecie, a typowe owoce to daktyl, jabłko, gruszka i zapożyczony z Azji Zachodniej arbuz.
Charakterystycznymi potrawami z tego rejonu, które stały się znane na całym świecie, są turecki kebab (mięso baranie smażone z przyprawami) oraz szaszłyk (turecki szaszlik, kawałki mięsa i jarzyn nadziane na długi patyk i pieczone nad żarem ogniska). Kawałki mięsa smażone z czosnkiem i jajkami, jedzone z kluskami nazywają się manpar. Natomiast samsa to mięso obtoczone w cieście i ugotowane, a duża samsa w gęstym, ostrym sosie nazywa się manty.
Popularną zupą jest maszuhurda z baraniny i fasoli. W całej Azji Środkowej znane są kawałki baraniny z marchwią smażone z przyprawami na oleju i jedzone z ryżem. U Uzbeków noszą one nazwę płow (pilaw) i są uznawane za potrawę narodową.
Podstawowym tłuszczem jest masło produkowane z mleka. Inny typowy dla tego obszaru produkt z mleka to jogurt (czyli forma skwaśniałego mleka), który jada się jako oddzielną potrawę albo napój. Chałwa z mielonych orzechów i suszonych owoców z miodem oraz oliwą wymieszanych na jednolitą masę jest ulubionym słodyczem ludów Wielkiego Stepu oraz Arabów, Persów i mieszkańców Kaukazu. Wiele napojów służy orzeźwieniu w czasie gorącego, kontynentalnego lata: ałma czaj - herbata jabłkowa, ajran - woda mieszana z kwaśnym mlekiem, sorbet - rozgniecione owoce z wodą.
Jada się palcami lub za pomocą noży i łyżek, a z czasem upowszechnią się też widelce zapożyczone z Europy. W krajach tureckich istnieje czajchana - rodzaj restauracji, w której można zjeść i napić się, a przede wszystkim spotkać z ludźmi i porozmawiać. W ten sposób jedzenie okzauje się ważnym elementem życia społecznego.
Popularną używka jest alkohol jako piwo (przyprawiane chmielem od ok. IX w. n.e.), wino z winogron i rozmaite wódki, w tym mongolski kumys ze sfermentowanego kobylego mleka. Po wprowadzeniu islamu alkohol jest formalnie zakazany. Z Chin dociera herbata (od X w. n.e.), a od muzułmanów kawa.
Wcześnie, bo już w 5.- 4. tysiącleciu p.n.e., znana jest miejscowa marihuana, czyli dziko rosnące tu konopie indyjskie (Cannabis sativa var. indica), które mogą być spalane, aby uzyskać odurzający dym do wdychania pod specjalnym przykryciem (na przykład Scytowie). Ze środkowej Azji wywodzi się trująca i mocno halucynogenna ruta stepowa (Peganum harmala). Podczas religijnych rytuałów szamani stosują też halucynogenne grzyby z południowej Syberii, co jednak wiąże się z niebezpieczeństwem śmiertelnego zatrucia. Na południu i wschodzie Azji Środkowej znane są halucynogenne wywary z przęśli zwykle mieszane z narkotykami dużo mocniejszymi. Pojawiają się też narkotyki z Azji Zachodniej, Chin i Indii, a rolnicy zaczynają masową uprawę maku na opium (na przykład w Kirgistanie). Potem upowszechnia się amerykański tytoń (fajka oraz nargile z Indii i Persji), a także liczne używki z Europy.
W XX w. desakralizacja halucynogenów i chęć zysku powodują, że handlarze starają się pozyskać jak najwięcej klientów i coraz więcej ludzi popada w uzależnienie.
Mężczyźni w Środkowej Azji często noszą luźne, długie spodnie i szeroki kaftan chałat albo dłuższe płaszcze czapan, a za pasem noszą noże lub miecze, świadczące o wysokiej społecznej pozycji. Zimą zakładają grube kurty dżubba. U kobiet typowa jest szeroka spódnica i luźna bluza, a na głowie chustka. Czasem zakładają luźne spodnie pod spódnicę. Typowym elementem mongolskiego stroju jest bezrękawnik khaantaz, czyli ciepły kaftan pozbawiony rękawów bardzo użyteczny w surowym klimacie Mongolii.
Na nogach nosi się buty ze skóry lub filcu, a latem biedota chodzi boso. Buddyści i szamanistyczni koczownicy mają buty z zadartymi do góry czubkami, aby nie zranić świętej ziemi.
Mężczyźni Kazachów, Uzbeków i Turkmenów noszą małą czapeczkę lub zawój. Niektóre ludy, na przykład Uzbecy i Kirgizi, używają też wysokich czap z wełny albo niewielkich, filcowych kapeluszy z małym, podwiniętym do góry rondem. Mongołowie zaś mają małe czapeczki przylegające do głowy, a zimą grube czapki z filcu lub skóry. Mongołki lubują się w barwnych, bogato zdobionych kapelusikach podobnych do uzbeckich i kirgiskich. Każda z nich latami uzupełnia ozdoby swoich czapeczek, przyszywając kolejne kamienie, elementy metalowe i skórzane.
Arystokraci niektórych ludów, na przykład Siung Nu (Hunowie), obwiązują głowy noworodków, żeby uzyskać wydłużenie i powiększenie czaszki, co w wielu kulturach świata od Chin po Nigerię, Meksyk i Andy jest poczytywane za oznakę wyższej inteligencji i szlachectwa.
Ideałem urody u kobiety są szerokie biodra, duży, podniesiony biust i bujne włosy, a u mężczyzny szerokie ramiona i wysoki wzrost. W Azji Środkowej dominują irańskie kanony urody (na przykład czarne, zrośnięte nad nosem brwi). Kobiety zwykle zaplatają włosy w warkocze i układają w skomplikowane fryzury. Mężczyźni noszą brody i wąsy jako znak ich statusu społecznego. Znany jest makijaż, zwłaszcza u kobiet, oraz tatuaż, na przykład u Scytów.
Częste mycie jest popularne tylko w klasach wyższych, które dysponują własnymi basenami i łaźniami. Moda i higiena (mydło) europejska najwcześniej przyjmują się na Stepie Czarnomorskim i Kaspijskim, a od XX w. upowszechniają się na całym obszarze stepowym.
Podcieranie trawą, liśćmi lub piaskiem. W Mongolii podcieranie kamykami, które po użyciu przerzuca się na stertę i pozostawia do wyczyszczenia przez wiatr, słońce i opady, aby w następnym roku znów ich użyć. Muzułmanie praktykują mycie odbytu wodą, przy czym tylko lewą ręką (prawa służy do witania i jedzenia).
Dominują namioty ze skóry a potem wojłokowe jurty, które można łatwo rozłożyć i transportować (wodzowie wożą je jako ruchome domostwa na platformach ciągniętych przez woły). Jurty doskonale chronią przed letnimi upałami.
Struktura namiotu jest symbolicznym obrazem wszechświata: całość to niebo przykrywające ziemię, w szczycie znajduje się otwór odpowiadający Słońcu, węzły na sznurach opasujących konstrukcję to ludzki los (u buddystów karma), a ze szczytu zwisa do wnętrza długi sznur zwany pępowiną nieba analogiczny do drzewa życia, osi świata lub indyjskich pasów łączących niebo i ziemię.
Wnętrze jurty często wypełnia cuchnący dym (najlepiej z palonego nawozu), odpędzający ogromnie uciążliwe komary. Na zimę koczownicy przenoszą się w cieplejsze miejsca i budują mocniejsze namioty lub ziemianki częściowo zanurzone w ziemię.
U ludów osiadłych, jak Uzbecy i część Kirgizów, domy są drewniane (często oblepiane gliną lub suszonym krowim nawozem), kamienne i ceglane (zwykle z cegły suszonej na słońcu) z oknami często wyposażonymi w szyby z błon zwierzęcych a potem także ze szkła. W Azji Środkowej domy są otoczone glinianym lub kamiennym murem duval.
Sprząta się miotłami. Wewnątrz domu w Mongolii znajdują się liczne posążki bóstw chroniących domostwo, maty do spania i niskie stoliczki. W Azji Środkowej częściej pojawiają się większe meble: skrzynie, gliniane naczynia, stoły i krzesła służące do siadania, niskie łóżka do spania, czasem książki. Tylko w pałacach i bogatych domach Azji Środkowej istnieją toalety.
Od XIX w. coraz więcej domostw jest budowanych na sposób europejski, zwłaszcza w miastach.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Niebywały rozwój plastyki u Scytów, nieco słabszy u Turków i Mongołów. Muzyka i literatura (eposy) przekazywane w wersji ustnej (śpiewacy uzan, żyrau, bagszy), a potem zapisane, rozwijają się dzięki twórczości rodzimej i wielkim centrom kulturowym w Azji Środkowej, jak również w wyniku zapożyczeń od sąsiednich społeczeństw rolniczych.
Istnieją liczne sporty służące rozwojowi sprawności wojowników, zwłaszcza walka, jazda konna, polo, łucznictwo i próby siły. Ludy tureckie praktykują sport rytualny, na przykład zapasy göresz podczas ślubu. U ludów tureckich popularne jest buzkaszi - brutalny konny wyścig, żeby zdobyć martwą owcę niesioną przez jednego z zawodników. Wśród ludów mongolskich są praktykowane zawody oraz popisy siły, zręczności i wytrzymałości. Na przykład gorugen - wielkie polowanie organizowane co jesień, podczas którego łucznicy powinni zabić zwierzę jednym strzałem. Typową rozrywką jest też polowanie z drapieżnym ptakiem (zwykle orłem).
Gry planszowe najczęściej są zapożyczane od zaawansowanych cywilizacji z południa. Od XX w. rozwijają się sporty przejęte z Europy.
Do XX w. n.e. nauka jest częścią systemów magicznych i religijnych, choć w Azji Środkowej już od 2. tysiąclecia p.n.e. rozwijają się takie dziedziny jak astronomia, kalendarz, astrologia, matematyka, medycyna, kroniki historyczne i początkowe formy socjologii. Do XVII w. horyzont geograficzny wykształconych ludzi obejmuje niemal całą Eurazję, co wynika z dalekich transkontynentalnych szlaków komunikacyjnych biegnących przez Wielki Step (w tym Szlak Jedwabny). Ziemia jest uznawana za płaszczyznę pomiędzy niebem nad nią i światem piekieł poniżej. W krajach buddyjskich zaś stanowi kosmiczną górę z mitologii indyjskiej. Czas jest pojmowany linearnie, rzadziej, zwłaszcza pod wpływem buddyzmu, pojawia się jako cykl.
Szkolnictwo ograniczone jest początkowo do chłopców z rodów arystokratycznych. Pierwsze szkoły są związane ze świątyniami zoroastryjskimi i buddyjskimi. Islamizacja przynosi medresy, a podbój przez Rosję oznacza powstanie szkół przypominających wzory zachodnie.
Wszystkie ludy tego obszaru praktykują magię. Siung Nu, Rou Ran i Turcy wyznają szamanizm. Ludy tureckie czczą bóstwa personifikujące zjawiska przyrody (u Mongołów czasem jako demony): Tengri reprezentuje niebo, Jär-Süb - ziemię i wodę, bogini Umaj (w językach ałtajskich jej imię oznacza łono matki) jest patronką porodu i dzieci. Mongołowie czczą duchy poszczególnych gór i ku ich czci na szczytach wzgórz sypią kamienne kopce. Przy drogach mongolscy szamaniści stawiają małe kapliczki ovoo (oboo) ku czci miejscowych duchów. Mogą to być stosy kamieni w formie stożków, kamiennych słupów lub iglic, a czasem jako kamienne domki. Po przyjściu buddyzmu pojawiają się bardzo podobne do ovoo niewielkie stupy zwane suvrag.
Śmierć (reprezentuje ją na przykład mongolski bóg Erlik) jest rozumiana jako zapowiedź nowych narodzin, ponieważ powszechnie występuje wiara w reinkarnację. Mity chińskie, indyjskie czy irańskie opisują fantastyczny świat duchów, wilkołaków, wampirów, demonów i opętań. Na przykład na Gobi podobno grasuje zabójczy potwór w kształcie robaka o długości do 1,5 metra zwany ołgoj-chorchoj.
Od połowy 1. tysiąclecia n.e. szamanizm jest wypierany i wchłaniany przez konfucjanizm na wschodzie, chrześcijaństwo na zachodzie, a zoroastryzm, manicheizm i buddyzm w Azji Środkowej. Od VIII w. n.e. pozycję dominującą w Azji Środkowej zdobywa islam. Trwają jednak starsze elementy szamanizmu i kultu sił przyrody, szczególnie na wschodzie. Mongołowie opowiadają o powstaniu świata, jak bóg Oczirwani i jego pomocnik Czagan-Szukuty zeszli z nieba i schwytali w praoceanie żabę. Umieścili na niej ziemię wydobytą z dna morza jako początek lądu.
Mongołowie czczą wielki meteoryt Khadasut Filao, znajdujący się w pobliżu źródeł Huangho. Twierdzą, że kamień ten spadł z Gwiazdy Polarnej przez ludy ałtajskie uważanej za bóstwo.
Natomiast pod wpływem lamaizmu Mongołowie wierzą, że świat pochodzi z pierwotnej wody, którą niegdyś zamieszał święty lama zstępujący z nieba. Muzułmanie wprowadzają swoją mitologię i kosmologię na zachodzie, a na wschodzie Chińczycy własne opowieści o początkach i strukturze świata.
Azja Środkowa jest centrum filozofii w okresie rozkwitu imperiów muzułmańskich w IX-XIII w. i utrzyma tę pozycję do XV w. Człowiek jest postrzegany jako element kosmosu, zgodnie z szamanistyczną wizją świata. Jego zadaniem jest współtworzenie kosmicznej harmonii, co znajdzie potem kontynuację w ideach buddyjskich i muzułmańskich (spełnianie woli Boga). W XIX w. Rosjanie przynoszą prawosławie i elementy filozofii europejskiej, a w XX w. planowo wyniszczają miejscowe religie narzucając komunizm. Po rozpadzie Związku Sowieckiego na przełomie XX i XXI w. następuje odrodzenie tradycyjnych religii.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy (oba), patriarchat i patrylinearyzm. Rządzą arystokratyczne rody (Kazachowie i inne ludy Azji Środkowej), starszy rodu (muhirdar u Turkmenów) i rada złożona z najważniejszych osób w danej społeczności. Przewodzą rody posiadające najwięcej owiec, bydła i ziemi. Życie seksualne jest podporządkowane mężczyźnie i zazwyczaj zakazuje się aktywności seksualnej przed dojrzałością wyrażającą się zawarciem małżeństwa (zwykle ok. 14 roku życia dziewczyny i sporo później w odniesieniu do mężczyzny). Seks bywa aktem magicznym lub religijnym (wiosenne orgie), a następnie zostaje obwarowany religijnymi restrykcjami i nakazami (islam), wynikającymi z chęci utrzymania dominującej pozycji mężczyzn. Dopuszczalna jest poligynia z instytucją haremu, lecz w praktyce dominuje monogamia. Do XXI w. działa instytucja swata. Muzułmanie a potem Rosjanie wprowadzają swoje obyczaje i instytucje rodzinne.
W najstarszych społeczeństwach panuje ustrój rodowy. W Azji Środkowej powstają potem feudalne i niewolnicze państwa rolników. W nietrwałych państwach koczowników, zwłaszcza na Wielkim Stepie, przywództwo o charakterze anarchistycznej dyktatury sprawuje kagan (chan), który stopniowo przekształca się w monarchę.
Od XVIII-XIX w. Azja Środkowa i Wielki Step zostają zdominowane przez obce mocarstwa, a po okresie sporów o wpływy zwycięża Rosja. Pod koniec XX w. miejscowe ludy odzyskują wolność po rozpadzie ZSRS.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrowienie uniesieniem dłoni, na wschodzie przez złożenie razem dłoni na wysokości piersi. W obecności władcy poddani padają na twarz, klękają dotykając ziemi czołem lub siedzą na piętach z kolanami na ziemi w postawie wyrażającej podległość i szacunek. Władca siada na podwyższeniu, specjalnym stołku lub poduszce, a czasem na tronie.
Święta są związane z cyklem przyrody: początek nowego roku na wiosnę (na przykład w Mongolii święto Cagaan Sar na przełomie stycznia i lutego), w społeczeństwach rolniczych jesienne zbiory i najkrótszy dzień roku zimą, kiedy światło zaczyna wygrywać z mrokiem (element kultu Słońca i ognia). Większość okazji jest świętowana poprzez odpowiednie rytuały, uczty oraz zabawy z muzyką, tańcem i grami lub zawodami sportowymi. Na przykład podczas mongolskiego święta lata Naadam (w lipcu) odbywają się zawody zapaśników, łuczników i jeźdźców.
Jesienią lamaistyczni Mongołowie celebrują śmierć: z ciasta lepią małe piramidy (góra Meru) z czaszkami, składają ofiary ze zwierząt, praktykują taniec Dżachar-cam i palą Linkę, czyli figurkę z ciasta symbolizującą zło (ślad po dawnych ofiarach z ludzi).
W Azji Środkowej najważniejsze są obchody początku wiosny (na przykład w Tadżykistanie i Persji zwane nawruz), kiedy odbywają się zabawy z tańcem, śpiewami i ucztą. Tańcom przewodzi wybrana dziewczyna w białej szacie symbolizująca wiosnę. Zwykle uczestnicy ceremonii upijają się piwem lub winem i oddają orgii seksualnej (czasem z kąpiącą się w kadzi z piwem dziewczyną reprezentującą wiosnę). Stałym elementem święta jest składanie ofiar z pierwszych płodów rolnych, aby zapewnić sobie obfite plony w przyszłym roku, żyzność pól, płodność roślin, zwierząt i ludzi. Pierwotnie składa się ofiarę z człowieka (niewolnika), a potem ze zwierzęcia (zwykle barana), a kawałki ciała zabitej ofiary są rozdzielane między uczestników ceremonii i zakopywane na skraju pól, żeby zapewnić dobre plony. Ukoronowaniem święta jest uroczyste zaoranie pierwszej bruzdy na polu. Zwyczaje te zostają potem zniesione przez buddyzm i islam, lecz nawruz odżywa w XX w. jako element tradycji, chociaż już bez ofiary z człowieka.
Wydarzenia z życia osobistego (narodziny, małżeństwo, śmierć) są świętowane podobnie, jak na całym świecie: modłami, zabiegami magicznymi, ucztą i zabawą. Przełomowym momentem dla chłopców jest inicjacja po siódmym roku życia, kiedy przechodzą do świata dorosłych pod opiekę ojca. W lutym Mongołowie obchodzą święto dziesięcioletnich chłopców, które jest swoistą próbą siły i odporności psychicznej. W ciągu blisko dwóch godzin chłopcy ścigają się konno na trasie 40 km (w temperaturze ok. -20 do -30oC).
Sporadycznie uprawiany jest rytualny kanibalizm jako część wiosennych ofiar ku czci płodności i przodków. Pożerane bywają też wątroby lub serca pokonanych wrogów, aby ich dodatkowo poniżyć. Natomiast niektórzy władcy (na przykład Hunów) potrawy z ludzi podają swoim najznakomitszym gościom.
Ze śmiercią wiążą się zwyczaje żałobne: lamenty płaczek, samookaleczanie krewnych, przyjaciół i sług, a w przypadku książąt nawet zabijanie osób napotkanych w drodze do grobu (Scytowie). Powszechnym zwyczajem pogrzebowym jest składanie w ofierze koni, na przykład u Scytów, Turków, Awarów, Bułgarów, Kumanów, Madziarów, Mongołów, Jakutów, Ostiaków i Kirgizów. W Mongolii zmarli są chowani po procesji z płaczkami, modłami szamana (lamy) i oczyszczającym tańcem Czerwonego Tygrysa (tygrys jest zwierzęciem pożerającym demony), któremu niegdyś towarzyszył rytualny kanibalizm. Miejsce na grób wybiera szaman lub kapłan (geomancja), szczególnie w odniesieniu do ważnych osobistości, a ciało jest zakopywane w ziemi. Grób bywa maskowany. W Kotlinie Tarymskiej ludy tocharskie stosują mumifikację poprzez balsamowanie zwłok mieszaninami żywicy i olejków eterycznych oraz pochowanie w suchym, pustynnym piasku. Wiele plemion stepowych, na przykład Scytowie, nad grobami wybitnych zmarłych sypie kurhany (mongolskie słowo kurhan oznacza wzgórze) - sztuczne wzniesienia. W Mongolii ich odpowiednikiem jest kamienne obo. Do grobu wkłada się ulubione przedmioty zmarłego i ofiarne zwierzęta, a dawniej też ludzi. Książęta scytyjscy zabierają do grobu bogate dary ze szlachetnych metali i kamienia, dzieła sztuki i cenną broń. Mongołowie grzebią swoich władców w podobny sposób, lecz zwłoki zwykłych ludzi pozostawiają na stepie, aby zjadły je zwierzęta (pożarcie przez orła jest uważane za dobrą wróżbę). Podobnie czciciele Słońca i ognia w Azji Środkowej oddają zwłoki na pożarcie zwierzętom, aby nie zanieczyszczać świętej ziemi i ognia.
Od VIII w. upowszechniają się obyczaje muzułmańskie, a w XIX-XX w. postępuje ich europeizacja, mimo dominacji muzułmańskich tradycji.