← Kabylowie, Rostemidzi, Ibadyci, M’zaba i Tuggurt Mauretania, Rio de Oro i Sahara Zachodnia →

Maghreb i Maroko

Do VII w. - Istnieją dwie główne grupy berberyjskich plemion Maghrebu: Zenata i Masmuda.

Zenata (po berberyjsku Iznaten lub Iznasen; po arabsku Zanatah) to w dużej części potomkowie i następcy starożytnych Getulów. Są nomadami. Zamieszkują głównie wschodni Maghreb, a terytoria rozciągają się od zachodnich granic Egiptu aż do gór Atlas i Gibraltaru.

Masmuda zaś zajmują zachodni Maghreb, gdzie w większości pędzą życie osiadłych rolników.

683 r. - Arabski generał Uqba ibn Nafi prowadzi muzułmańską armię na zachód. Popierają go Berberowie Maghrawa z grupy Zenata pochodzący z północnej części gór Atlas (Atlas Saharyjski). Maghrawa jako pierwsi w tym rejonie przyjmują islam. Oni też najszybciej ulegną arabizacji.

Ibn Nufi zajmuje Tanger (Tandż, wcześniej osada fenicka a od II w. rzymska) nad Cieśniną Gibraltarską. Miasto stanie się punktem wyjścia dla dalszej ekspansji muzułmanów na Półwysep Iberyjski.

Muzułmańska armia zajmuje też położone dalej na zachód terytoria plemion Masmuda. Późniejsza berberyjska legenda głosi, że przed arabskim podbojem główny ośrodek Masmuda, miasto Aghmat w górach Atlas, był zamieszkany w większości przez ludność chrześcijańską. Sytuacja jednak się zmienia po zajęciu miasta przez muzułmanów. Arabski generał i zarządca północnej Afryki Musa bin Nusajr każe zbudować pierwszy meczet w Aghmat.

690 - 709 r. - Muzułmanie podbijają północno-zachodnią Afrykę aż do wybrzeży Atlantyku. Obszar ten, odtąd nazywany Maghrebem, Marrakeszem (Zachodni Kraj) a z czasem Marokiem, staje się najdalej na zachód wysuniętą prowincją Kalifatu.

Porty północnej Afryki, zwłaszcza Maghrebu, Tunisu i Egiptu, stają się ważnymi ośrodkami handlu słowiańskimi niewolnikami sprowadzanymi z północnej i wschodniej Europy oraz ciemnoskórymi niewolnikami z Afryki.

Od VIII w. - Kształtuje się berberyjska konfederacja Zenata z najsilniejszymi plemionami Maghrawa, Miknasa i Banu Ifran.
706 - 709 r. - Wyprawa muzułmanów z Kairuanu wzdłuż wybrzeża na zachód przez Tlemcen dociera aż do Gibraltaru.

W ciągu następnych lat muzułmanie stabilizują swoją władzę w najważniejszych punktach. Są to zwykle dawne rzymskie osady jak Fez (Fas) na północnych stokach gór Atlas, Anfa (odtąd nazywana Ad-Dar al-Bajda) na wybrzeżu Atlantyku czy Tanger. Na południowym wybrzeżu docierają do strategicznie ważnego ujścia rzeki Wadi Sus do Atlantyku, gdzie Fenicjanie mieli kiedyś swoją osadę nazwywaną przez Herodota Thymiaterium. Naturalne granice Maroka wyznaczają Morze Śródziemne, Atlantyk, Sahara oraz wysokie góry.

710 r. - Przybyły z Jemenu Salih I ibn Mansur al-Himjari za zgodą kalifa zakłada emirat w górach Rif, czyli w najdalej na północ wysuniętym paśmie Atlasu. Pierwszą stolicą zostaje Temsaman. Salih przekonuje kilka berberyjskich plemion do przyjęcia islamu, ale rygoryzm nowej wiary wkrótce zraża Berberów. Dochodzi do przewrotu, Salih zostaje uwięziony, a władzę chwilowo przejmuje Az-Zajdi z berberyjskiego plemienia Nafza. Wkrótce jednak buntownicy zmieniają zdanie, a Salih odzyskuje tron i rządzi do śmierci w 749 r. Jego potomkowie tworzą muzułmańską dynastię Banu Salih, która będzie panowała w górach Rif aż do 1019 r.
Ok. 711 r. - Arabowie zajmują dawną rzymską osadę na końcu afrykańskiego cypla nad Cieśniną Gibraltarską i nazywają ją Sabta (wcześniej kartagińska Abyla, późniejsza Ceuta). Przekraczają potem Cieśninę Gibraltarską i ruszają na podbój Hiszpanii.
739/740 - 743/744 r. - Na zachód od Atlasu na wybrzeżu Atlantyku między Safi i Sale wódz Tarif al-Matghari zakłada konfederację Barghawata obejmującą kilka berberyjskich plemion z grupy Masmuda. Tak zaczyna się Wielkie Powstanie. Charydżyci odrzucają władzę kalifa, co oczywiście wywołuje reakcję Kalifatu w postaci karnej ekspedycji wojskowej. Oddziały interwencyjne nie potrafią jednak złamać powstańców. Co więcej, syn Tarifa Saleh tworzy nową religię opartą na skróconej, berberyjskiej wersji Koranu. Podstawowym założeniem jest wiara, że Saleh to nowy prorok. Ten swoiście maghrebski ruch religijny jest z jednej strony wyrazem islamizacji północnej Afryki, a z drugiej odzwierciedla dążność do stworzenia społeczeństwa bez władzy najbogatszych.

Do drugiej połowy X w charydżyckim państwem Barghawata będą rządzić kolejno: Junus ibn Iljas (do 888 r.), Abu Ghafir Muhammad (do 917 r.), Abu al-Ansar Abdullah (do 961 r.) i Abu Mansur Isa. Barghawata utrzyma dominację do epoki Almorawidów, a rozpadnie się w roku 1058.

Po 740 r. - W oazie Tafilalt nad rzeką Ziz powstaje handlowe miasto Sidżilmasa, które tworzy muzułmańskie księstwo oparte przede wszystkim na handlu i rolnictwie. W krótkim czasie zdominuje ono całą północno-zachodnią Saharę.

Żyjący w XI w. andaluzyjski geograf Al-Bakri w dziele Księga dróg i miejsc opisuje założenie miasta. Zgodnie z tą opowieścią wcześni osadnicy to charydżyci wywodzący się głównie z plemienia Sanhadża, którzy szukają w oazie schronienia w czasie walk charydżytów z Omajjadami. Kiedy liczba uciekinierów wzrosła, postanowili zbudować ufortyfikowane miasto. Wybierają spośród siebie przywódcę - zostaje nim Isa bin Mazid al-Aswad znany jako Czarny, ponieważ jest czarnoskóry. Al-Aswad kieruje budową, a potem rządzi przez 14 lub 15 lat, organizuje instytucje działające w mieście i reguluje stosunki wewnątrz społeczności. Mimo niewątpliwych zasług Al-Aswad zostaje jednak oskarżony o korupcję. Według relacji Al-Bakriego właściwą przyczyną tego oskarżenia jest rasistowskie uprzedzenie Abu Chattaba, który stwierdza, że wszyscy Murzyni to złodzieje. W 772 r. starszyzna miasta postanawia osądzić a raczej pozbyć się Al-Aswada i skazuje go na śmierć. Nieszczęśnik zostaje przywiązany do czubka wysokiej palmy na szczycie wzgórza zwanego odtąd Górą Isy i pozostawiony na żer moskitom.

749 r. - Po śmierci Saliha I ibn Mansura tron w Temsaman, czyli władzę nad górami Rif, otrzymuje jego znany z pobożności syn Al-Mu’tasin ibn Salih. Rządzi jednak krótko, bo rządy przejmuje inny syn Saliha Idris ibn Salih, który będzie panował do 760 r. Idris zakłada osadę Nekor (po berberyjsku N’kor, po arabsku Bni Bouayach) koło wioski Boukidan w regionie Taza-Al Hoceima-Taounate.
Druga połowa VIII w. - Maghrawa przechodzą na charydżytyzm i sprzymierzają się z szyickimi Idrysydami.
760 - 803 r. - W górach Rif panuje Sa’id I ibn Idris (syn Idrisa ibn Saliha). Przenosi stolicę emiratu z Temsaman do Nekor. Odtąd całe państwo w górach Rif rządzone przez dynastię Banu Salih jest zwane emiratem Nekor.

Emir Nekoru musi walczyć z buntem berberyjskiego ludu Ghomara (z grupy Masmuda) mieszkającego na południe od miasta Tetouan na obszarze między rzekami Oued Laou i Ournga. Na czele powstańców stoi lokalny przywódca Segguen dążący do przywrócenia dawnych porządków i przeciwny islamizacji. Powstanie zostaje jednak stłumione, a potem tym łatwiej szerzy się islam, a z nim język arabski. W ciągu kilku następnych wieków wszystkie plemiona na obszarze Rif przejdą na arabski oprócz części Ghomara, którzy jeszcze w XX w. będą mówili po berberyjsku.

Po 772 r. - Po męczeńskiej śmierci Al-Aswada na czele wspólnoty w mieście Sidżilmasa staje Abu al-Qasim Samgu bin Wasul al-Miknasi wywodzący się z plemienia Miknasa (grupa Zenata). Abu al-Qasim zapoczątkowuje lokalną dynastię Wasulidów: Iljass ibn Abi Qasim (rządzi w latach 785-790) i Abu Muntasir Iljass (rządzi w latach 790-824).

Sidżilmasa szybko wyrasta na bogate miasto stanowiące ośrodek handlowy na skrzyżowaniu szlaków do Fezu i Tlemcen na północy, oraz do Teghazy, Timbuktu i złóż złota daleko na południu nad Senealem, górnym Nigrem i Woltą.

785 - 788 r. - W Arabii Idrys (prawnuk Al-Husajna ibn Alego) uczestniczy w buncie zwolenników Alego (choć nie jest szyitą) przeciw Abbasydom. Po klęsce buntowników musi uciekać z Medyny i przez Egipt dociera aż do Maghrebu. Tu szerzy islam i zyskuje tak dużą popularność, że zostaje obwołany imamem. Pierwszym ośrodkiem jego władzy jest Walila (rzymskie Volubilis).
789 r. - Oddziały Idrysa pokonują plemię Banu Ifran w bitwie pod Tlemcen i zajmują to miasto-twierdzę, które staje się nową stolicą Idrysa. Z plemieniem Maghrawa zaś Idrys zawiera przymierze, które znacząco umocni jego pozycję jako założyciela dynastii i państwa Idrysydów.

Ambitny władca wkrótce rozpocznie budowę warownego obozu w Fezie, który rozrośnie się w miasto. Według legendy podczas budowy Fezu znaleziono motykę (po arabsku fas) i stąd nazwa. Inna tradycja utrzymuje, że miasto zbudował Idrys II, a budowę zaczął osobiście wbijając motykę w ziemię. Z drugiej zaś strony geograf Ibn Said w IX w. pisze, że istniały dwa różne Fezy założone przez Idrysa I i Idrysa II.

791 r. - Idrys I zostaje otruty. Według powszechnej opinii za tym morderstwem stoi kalif Harun ar-Raszid szukający zemsty za bunt. Grób Idrysa w Walili (późniejsze miasto Maulaj Idris) staje się jednym z ważniejszych symbolicznych punktów na mapie Maghrebu.

Dwa miesiące po śmierci ojca rodzi się Idrys II. W imieniu nieletniego następcy tronu rządzi wyzwoleniec Raszid, który w 802 r. przekaże władzę prawowitemu następcy tronu.

Od IX w. - Idące od wschodu plemiona Sanhadża stopniowo osiedlają się w Atlasie. Z czasem dotrą aż do wybrzeży Atlantyku, a na południu do Mauretanii.
IX w. - Tuaredzy dążący do przejęcia kontroli nad szlakami handlowymi przez zachodnią Saharę opanowują miasto Sidżilnasa. Midrar ibn Jasah znany pod przydomkiem Muntasir, czyli Zwycięski rządzi miastem w latach 824-867, zapoczątkowując dynastię Banu Midrar, która przetrwa do 977 r.
803 - 864 r. - W emiracie Nekor panuje Salih II ibn Sa’id z dynastii Banu Salih. Za jego panowania wybucha wojna domowa wywołana przez brata emira bezskutecznie próbującego zdobyć tron.
807 r. - Idrys II ibn Idrys przenosi stolicę z Tlemcen do Fezu.

Miasto wchodzi w okres rozkwitu, czego wyrazem są między innymi potężne mury obronne. Stolica Idrysydów jest zasilana przez imigrantów z Kordoby w Andaluzji oraz Kairuanu w Tunezji, czyli z największych ośrodków kultury w zachodniej części świata muzułmańskiego.

Wśród imigrantów z Kairuanu znalazła się Fatima al-Fihri. Po śmierci ojca, brata i męża Fatima dziedziczy duży majątek, który postanawia spożytkować na coś dobrego. Tak powstaje w Fezie Wielki Meczet Al-Karawijjin (Al-Qarawiyyin, 859). W tym samym roku rusza budowa medresy Al-Karawijjin, wkrótce jednej z najsłynniejszych uczelni świata muzułmańskiego oraz biblioteki.

826 r. - Po śmierci Idrysa II Maghreb rozpada się na emiraty. Dopiero po dwóch latach Mohammed al-Mustansir (828/829-836, syn Idrysa II) zdoła powstrzymać tendencje odśrodkowe i narzucić emirom swoje zwierzchnictwo.
Od 836 r. - Monarchia Idrysydów wchodzi w okres rozkwitu za panowania Alego I (836-849, syn Idrysa II), a potem Jahji I (849-864, syn Mohammeda al-Mustansira).

Za czasów Jahji I kraj niszczą susza, trzęsienie ziemi i epidemie oraz najazdy Rostemidów.

Druga połowa IX w. - Kolejni Idrysydzi rządzący w Fezie (Jahja II, 864-874, syn Jahji I; Ali II ibn Umar, 874-883; Jahja III ibn al-Qasim, 883-904) bezskutecznie próbują ponownie zjednoczyć Maghreb stopniowo rozpadający się na coraz bardziej niezależne państewka.
859 r. - Wikingowie na 62 łodziach lądują na brzegach Afryki na wschód od Cieśniny Gibraltarskiej. Normańscy wojownicy pokonują armię emiratu Nekor i przez osiem dni plądrują jego stolicę oraz wybrzeża. Niektórych arystokratów porwanych przez wikingów wykupi potem z niewoli władca Andaluzji.
864 - 916 r. - Emirem Nekoru jest Sa’id II ibn Salih. Jego panowanie jest naznaczone uporczywą walką o utrzymanie władzy. Pokonuje oddziały swojego wuja i starszego brata, którzy próbują przejąć tron.
Do końca IX w. - Sidżilmasa wyrasta na duży ośrodek handlowy.

Po śmierci Midrara ibn Jasaha miastem wstrząsają walki o władzę, co powoduje częste zmiany na tronie. Kolejni władcy z tuareskiej dynastii Banu Midrar to: Majmun ibn Rustumijja (867), Majmun ibn Thakijja (867), Muntasir ibn Jasah (867), znowu Majmun ibn Thakijja (867-877), Muhammad ibn Majmun (877-883) oraz Jasah ibn Midrar (883-909).

X w. - Berberyjskie plemię Miknasa zajmuje północne przedpola Atlasu Średniego. Istniejącą tam co najmniej od VIII w. osadę nazywa Meknes.
X w. - Sidżilmasa przeżywa ekonomiczny rozkwit, ponieważ ocieplenie na półkuli północnej spowodowało podwyższenie temperatury i wysuszenie Sahary. Tak więc stare transsaharyjskie szlaki handlowe prowadzące z Egiptu bezpośrednio do Ghany i nad górny Niger okazują się bardzo trudne ze względu na klimat. Karawany wędrują zatem północną krawędzią Sahary, trafiając w końcu do Sidżilmasy, a stąd idą na północ w stronę Fezu lub na południe przez zachodnią Saharę nad Niger.
Od 904/905 r. - Jahja IV ibn Idris ibn Umar z dynastii Idrysydów jednoczy kraj wokół ośrodka w Fezie i ogranicza wpływy lokalnych emirów.
905 r. - Do Sidżilmasy przybywa Sa’id uciekający wraz z synem przed Abbasydami (po nieudanym powstaniu ismailitów w syryjskim mieście Hims w 902 r.) i Aghlabidami rządzącymi w Ifrikiji. Sa’id twierdzi, że poprzez Al Husajna i Ismaila jest potomkiem Fatimy, córki proroka Muhammada i dlatego ogłosił się mahdim (prorokiem), przyjmując oficjalne imię Ubajdullah al-Mahdi (Abd Allah al-Mahdi Billah). Jego zwolennicy głoszą, że spełnia się w ten sposób przepowiednia, według której mahdi miał rzekomo przewędrować z Iraku aż do Sidżilmasy. W rzeczywistości jednak mało kto wierzy, że Sa’id jest faktycznie potomkiem Fatimy.

Według miejscowej legendy pewien Żyd z Sidżilmasy widział, jak Abu al-Qasim Muhammad al-Qa’im, syn Sa’ida, w cudowny sposób spowodował powstanie nowego źródła. Wieść o tym wydarzeniu natychmiast obiega całe miasto wzbudzając podziw jego mieszkańców, lecz rządzący Sidżilmasą Jasah ibn Midrar czuje się raczej zaniepokojony. Władca obawia się, że przybysze zechcą przejąć władzę. Na dodatek mniej więcej w tym samym czasie otrzymuje list od abbasydzkiego kalifa z Bagdadu ostrzegający przed wpuszczaniem do kraju niebezpiecznego buntownika. W tej sytuacji Jasah ibn Midrar decyduje się uwięzić Sa’ida.

Na nieszczęście dla władcy Sidżilmasy zaufany sługa samozwańczego mahdiego wymyka się z miasta i udaje po pomoc do berberyjskiego plemienia Kutama, którym rządzą ismailici. Ich przywódca Abu Abd Allah właśnie rozbił monarchię Aghlabidów jako wasali Abbasydów. W 909 r. Abu Abd Allah przybywa do Sidżilmasy na czele silnej armii i po oblężeniu zdobywa miasto. Władca Sidżilmasy Jasah ibn Midrar zostaje zabity.

Uwolniony Ubajdullah al-Mahdi zaś zakłada szyicką dynastię Fatymidów, która wkrótce zdominuje północną Afrykę.

Po 909 r. - Sidżilmasa wchodzi w schyłkowy okres swojej historii, chociaż zachowuje polityczną samodzielność, mimo trudnego sąsiedztwa monarchii Idrysydów z Fezu. Miasto nadal czerpie ogromne zyski z dogodnego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Egiptu do Maghrebu i znad Morza Śródziemnego nad Senegal i Niger.

Miastem rządzą w tym czasie kolejni emirowie z dynastii Banu Midrar: Wasul ibn Thakijja (909-913), Ahmad ibn Thakijja (913-921), Muhammad Mutazz ibn Sanu (921-934), Muhammad ibn Muhammad (934-943), Samgu ibn Muhammad (943), Muhammad ibn Wasul (943-958), Samgu ibn Muhammad (958-963) i Abd Allah ibn Muhammad (963-977).

Po 909 r. - Maghreb, chociaż w większości zjednoczony przez Jahję IV z dynastii Idrysydów, jest obszarem rywalizacji między silniejszymi sąsiadami, czyli szyickimi Fatymidami ze wschodu i sunnickimi Omajjadami z Kordoby. Mniejsze ludy i kraje próbują zachować samodzielność poprzez odpowiednie sojusze. Na przykład Maghrawa w pierwszej połowie X w. są sojusznikami Banu Ifran i Omajjadów z Kordoby przeciwko napierającym ze wschodu Fatymidom.
916 r. - Fatymidzki generał Messala ibn Habus zajmuje Nekor i zabija Sa’ida II. Jednak synowie emira szczęśliwie uciekają do Malagi. Po sześciu miesiącach Messala opuszcza Nekor, pozostawiając na miejscu garnizon wojskowy, który ma trzymać kraj w ryzach. Wtedy jednak wracają z wygnania synowie emira, wspomagani przez Andaluzję organizują armię i usuwają fatymidzkie oddziały okupacyjne.

Kolejnym emirem Nekoru zostaje Salih III ibn Sa’id. Wdzięczny za okazaną pomoc uznaje Omajjadów z Andaluzji za prawowitych kalifów. To posunięcie ma też być gwarancją istnienia dynastii Banu Salih, której wciąż zagraża najazd Fatymidów.

917 r. - Fatymidzki władca Ubajdullah al-Mahdi najeżdża monarchię Idrysydów: Jahja IV ginie.

Przez następnych 8 lat Fatymidzi rządzą Fezem. Fatymidzki wasal Musa ibn Abi al-Afija panuje w pozostałej części dawnego państwa Idrysydów, a Nekor pod rządami Saliha III ibn Sa’ida uznaje zwierzchnictwo andaluzyjskich Omajjadów.

924 r. - Omajjadzi z Andaluzji i ich berberyjscy sprzymierzeńcy Maghrawa pokonują fatymidzką armię, lecz wkrótce potem Maghrawa przechodzą na stronę Fatymidów, którzy są bliżej i wydają się groźniejsi od Omajjadów. Później jednak Maghrawa znów opowiadają się za Omajjadami. Próbują w ten sposób utrzymać względną niezależność między dwoma zwalczającymi się potęgami.

Podczas walk Idrysyda Hassan I (Al-Hajjam al-Hassan I wraca na tron w Fezie, lecz zostaje usunięty już w 927 r. (umiera w 824), a wasale Fatymidów będą tu rządzić przez kolejnych dziesięć lat.

927 - 929 r. - Po śmierci Saliha III ibn Sa’ida następnym emirem Nekoru zostaje Abd al-Badi ibn Salih znany też jako El-Mu’ayyid. Ginie jednak zaatakowany przez fatymidzką armię, którą prowadzi generał Musa ibn Abi’l-Afiya. Fatymidzi kolejny raz pustoszą kraj i plądrują miasto Nekor.
Lata 930. - Abu Ayyub Ismail ibn Abd al Malik z dynastii Banu Salih, odzyskuje miasto Nekor i odbudowuje je po fatymidzkim najeździe. Niestety już w 935 r. ginie podczas następnego najazdu fatymidzkiej armii prowadzonej przez generała Sandala. Kiedy jednak Sandal opuszcza Nekor, aby w podbitym Fezie zainstalować fatymidzkiego gubernatora Marmazu z plemienia Kutama, mieszkańcy miasta podnoszą bunt i przywracają władzę miejscowej dynastii Banu Salih. W rezultacie na tronie Nekoru zasiada Musa ibn Rumi ibn abd as-Sami ibn Salih ibn Idris I ibn Salih, czyli prawnuk założyciela miasta Nekor. Musa ibn Rumi pokonuje Marmazu rządzącego Fezem w imieniu Fatymidów, a odciętą głowę gubernatora wysyła do Kordoby.
937 r. - Po ciężkich walkach z Fatymidami Idrysyda Al-Kasim Kannun odzyskuje Fez. Jednak i on, i jego następcy na tronie Maghrebu Abu’l Aisz Ahmad (948-954) oraz Hassan II (954-974, syn Al-Kasima) pozostają fatymidzkimi wasalami.
940 r. - Emir Musa ibn Rumi zostaje wygnany z Nekoru przez krewnego. Jego miejsce na tronie zajmuje Abd as-Sami ibn Jurthum ibn Idris ibn Salih I ibn Mansur. Nekor jest jednak wciąż państwem niestabilnym szarpanym przez konflikty wewnętrzne i zagrożonym najazdami. Siedem lat później wybucha powstanie: Abd as-Sami ibn Jurthum ginie zabity przez własnych ludzi, a buntownicy posyłają do Malagi po Jurthuma ibn Ahmada, innego przedstawiciela dynastii Banu Salih.
947 - 970 r. - W Nekorze panuje emir Jurthum ibn Ahmad ibn Ziyadat Allah ibn Sa’id I ibn Idris. Stabilizuje się sytuacja polityczna i ekonomiczna. Bezpośredni potomkowie Jurthuma ibn Ahmada będą rządzić Nekorem aż do upadku emiratu w 1019 r.
Ok. 970 r. - Maghrawa pod wodzą Mohameda ibn Al Khajra opowiadają się po stronie Omajjadów z Kordoby, występując tym samym przeciwko Fatymidom. W rezultacie walk część Maghrawa zostaje wyparta z centralnego Atlasu. Mimo to są na tyle silni, że potrafią pokonać plemię Miknasa.
Od 974 r. - Po śmierci Hassana II państwo Idrysydów rozpada się. W nowej sytuacji Banu Ifran i Maghrawa konkurują o władzę nad Fezem. W 993 r. Jeddu, władca Banu Ifran, podstępem zdobywa Fez, kiedy przywódca Maghrawa Ziri ibn Atijja (panuje w latach 989-1001) przebywa w Andaluzji. Po kilku miesiącach jednak Ziri ibn Atijja wraca i zbrojnie odbiera Fez.
980 r. - Maghrawa pod wodzą Mohameda ibn Al Khajra zajmują Sidżilmasę, korzystając z załamania miejscowej dynastii Banu Midrar. Pod nową władzą miasto zachowuje pozycję ważnego centrum handlowego, a także jest jednym z ważniejszych ośrodków politycznych Maghrawa.

Następny przywódca Maghrawa Attia (rządzi w latach 986-988) sprytnie lawiruje między Omajjadami i Fatymidami, aby utrzymać jedność swojego terytorium i względną niezależność polityczną.

XI w. - Szczyt powodzenia Maghrawa. Na czele plemienia stoją kolejno: El-Moez ibn Attia (1001-1026), Hammama ibn el-Moez (1026-1033 oraz 1038-1040), Abu Attaf Donas ibn Hammama (1040-1059) i Fotoh ibn Donas (1059-1062).
XI w. - Dzikie arabskie plemiona Banu Hilal wysłane przez Fatymidów plądrują Maghreb. Fatymidzkim władcom chodzi o zniszczenie lokalnych państw plemiennych, które wciąż sprzeciwiają się dominacji Fatymidów. Odtąd berberyjskie plemiona ulegają dość szybkiej arabizacji.
1019 r. - Emir Yala ibn Futuh z plemienia Azdaji podbija Nekor i wypędza przedstawicieli dynastii Banu Salih.
1033 r. - Banu Ifran znów zdobywają Fez i zaczynają prześladowania berberyjskich judaistów. W imię religijnego fanatyzmu i chciwości ginie 6000 osób, a ich mienie zostaje skonfiskowane.
1038 - 1040 r. - Władcy Maghrawa jeszcze raz przejmują Fez i na krótko stają się główną potęgą zachodniego Maghrebu.
Lata 1040. - Teolog i przywódca Abdallah ibn Jasin z plemienia Sanhadża zakłada fanatyczną szyicką sektę z centrum na zachodzie Maghrebu. Staje na czele ruchu wyzwoleńczego i zakłada dynastię Almorawidów konkurencyjną wobec panujących sunnickich Omajjadów. W następnych latach Almorawidzi stopniowo podbijają coraz większe obszary Maghrebu, opierając się na miejscowej ludności wrogiej wobec obcych władców z dynastii Omajjadów.
Od połowy XI w. - Plemię Maghrawa popada w wewnętrzne konflikty i traci na znaczeniu, co znajduje odbicie w krótkich rządach ostatnich przywódców: Ajissa ibn Donas (1059-1061), Muanneser (1065) i Temim (1067-1068). Wreszcie plemię zostaje podporządkowane Almorawidom.
1055 r. - Almorawidzka armia zdobywa Sidżilmasę i zabija Masuda ibn Wanudina al-Magrawi, lokalnego przywódcę Maghrawa. Fundamentalistyczni Almorawidzi niszczą znalezione w mieście instrumenty muzyczne, zamykają sklepy z winem i narzucają mieszkańcom ścisłe stosowanie się do zasad islamu. Mimo kilkakrotnych buntów ludności Almorawidzi utrzymają władzę w Sidżilmasie do 1146 r.
1058 - 1059 r. - Almorawidzi walczą z charydżytami Barghawata. W bitwie pod Rabatem ginie założyciel dynastii Almorawidów ibn Jasin (1059).
1061 r. - Po dwuletnim okresie zamętu władzę wśród Almorawidów przejmuje Jusuf ibn Taszfin. Zakłada nową stolicę (1062) w mieście Marrakesz u podnóża Atlasu Wysokiego. W latach 1071-1106 występuje jako samodzielny emir z tytułem wodza muzułmanów: amir al-muslimin.
1070 r. - Almorawidzi ostatecznie likwidują państwo Maghrawa.
1076 r. - Abu Bekr podległy almorawidzkiemu władcy Ibn Taszfinowi podbija Ghanę.
1080 - 1083 r. - Almorawidzi podbijają emirat Nekor i niszczą jego stolicę (1080), a potem opanowują cały Maghreb i zachodnią Ifrikiję aż do Algieru.
1084 r. - Andaluzja prosi Ibn Taszfina o pomoc przeciw Kastylii.
Do 1090 r. - Almorawidzi podbijają Andaluzję na Półwyspie Iberyjskim wyzwalając ją spod władzy Kastylii.
XII w. - W mieście Tetouan powstaje cmentarz żydowski.

Co prawda w następnych wiekach judaiści cieszący się swobodą wyznania założą jeszcze kilka swoich cmentarzy, na przykład w Marrakeszu, lecz ten w Tetouanie pozostanie największą żydowską nekropolią w północnej Afryce. Na początku XXI w. znajdzie się tam ok. 20 tysięcy grobów.

1107 - 1143 r. - Panuje Emir Ali ibn Jusuf (syn Taszfina).

Dzięki opanowaniu wielkich centrów kulturowych w Andaluzji daje się zauważyć pewien cywilizacyjny rozwój mimo fundamentalizmu Almorawidów. Rozwój intelektualny spotyka się jednak z oporem religijnych konserwatystów.

1121 r. - Religijny reformator i przywódca (mahdi) Ibn Tumert (rządzi 1121-1130) jednoczy plemiona Masmuda i rozpoczyna fanatyczny ruch Almohadów (od Al-Mahdi), który wkrótce zdominuje góry Atlas. Głosi konieczność walki z rzekomo bezbożnymi Almorawidami.
1125 - 1145 r. - Almohadzi walczą o dominację w Maghrebie. Przewodzi im dynastia Muminidów założona przez Abd al-Mumina (1133-1163), ucznia Ibn Tumerta. W 1133 r. Abd al-Mumin przybiera tytuł amir al-muminin.

Sami Almohadzi zaś nazywają siebie Muwahadytami, czyli monoteistami (od arabskiego Al-Muwahhidun), żeby podkreślić swoją wierność wobec zasad islamu.

1143 - 1145 r. - Wojna domowa o władzę nad Maghrebem.

Almorawida Abd El Mumin (Taszfin, syn Alego) ogłasza się kalifem Maghrebu (1143).

Potem krótko rządzi jego syn Ibrahim (1145), lecz musi ostatecznie ustąpić swemu wujowi Ishakowi (syn Alego). Almorawidzi coraz wyraźniej tracą siłę, co wykorzystuje Andaluzja, aby odzyskać niepodległość.

1145 - 1169 r. - Almohadzi podbijają Ifrikiję, czyli środkowo-zachodnią część Afryki północnej oraz Marrakesz (1147), usuwając ostatniego Almorawidę Ishaka.
1146 r. - Fanatyczni Almohadzi zajmują Sidżilmasę i dokonują mordu na miejscowych judaistach jako „niewiernych”. Ta masakra oraz restrykcyjne przepisy religijne skutecznie podkopują handel, który dotąd był podstawą dobrobytu miasta.
Połowa XII w. - Arab Al-Idrisi zwiedza południowe Maroko i opisuje kraj na zachodnich rubieżach świata muzułmańskiego.
1150 r. - Almohadzki władca Abd al-Mumin zakłada miasto Rabat (Ar-Ribat) naprzeciwko Sale na północny wschód od miasta Ad-Dar al-Bajda. Rabat wraz z Sale na atlantyckim wybrzeżu jest wygodną bazą wypadową dla wojennych wypraw przeciw Andaluzji.
1168 r. - Almohada Jusuf I (1163-1184, syn Abd al-Mumina) ogłasza założenie własnego kalifatu.
1172 r. - Almohadzi przekraczają Cieśninę Gibraltar i podbijają Andaluzję.
1184 - 1199 r. - Panuje almohadzki kalif Abu Jusuf Jakub al-Mansur, syn Jusufa I, znany też jako Mulaj Jakub. Szczyt potęgi Almohadów. Następcy Al-Mansura, jego syn i wnuk Muhammad an-Nasir (1199-1213) oraz Jusuf II al-Mustansir (1213-1224), rządzą państwem silnym i słynącym z bogactwa w całej północnej Afryce oraz w Europie. Marrakesz zaś należy do najpiękniejszych miast świata. Słynie między innymi z meczetu Kutubija (zbudowanego w 1195 r.) do zaprawy murarskiej dodano ok. 800 pojemników z olejkiem różanym, dzięki czemu meczet pachnie przez ponad 8 wieków.
1195 - 1217 r. - Abd al-Haqq I jako emir Banu Marin z plemion Zenata we wschodnim Maghrebie zakłada dynastię Marynidów (Merynidów). Po nim rządzą jego synowie Usman I (1217-1240) i Muhammad I (1240-1244), którzy są wasalami Almohadów i ich sprzymierzeńcami w walce z Abdelwadytami. Jednakże, wraz z postępującym osłabieniem Almohadów stopniowo rośnie znaczenie i samodzielność Marynidów.
XIII w. - Relatywne ochłodzenie na półkuli północnej przekłada się na klimatyczne zaburzenia w Maghrebie i spadek plonów. Zachwianie gospodarki zaś przekłada się na coraz słabszą pozycję almohadzkich władców.

Kolejni Almohadzi borykają się z tendencjami odśrodkowymi: Abd al-Wahid I (1224, syn Jusufa I), Abd Allah al-Adil (1224-1227, syn Al-Mansura), Idrys I (1227-1232, syn Al-Mansura), Abd al-Wahid II (1232-1242, syn Idrysa I) i Ali as-Said (1242-1248, syn Idrysa I).

1244 - 1258 r. - Panowanie Abu Bakra (Abu Jahja Abu Bakr, syn Abd al-Haqqa I) z dynastii Marynidów.

Korzystając ze słabości Almohadów Abu Bakr zajmuje Meknes w 1245 r. Trzy lata później zdobywa Fez, który czyni swoją stolicą i ogłasza się sułtanem Maroka w 1248 r.

Almohadzki władca Umar al-Murtada (1248-1266, wnuk Jusufa I) nie ma już dość sił, aby temu zapobiec. Zachowuje władzę wyłącznie w południowej części Maroka.

Abu Bakr zaś umacnia swoją pozycję na arenie międzynarodowej uznając sąsiedni kalifat Hafsydów w Ifrikiji. W polityce wewnętrznej zaś opiera się na rodzinie, co oznacza, że zarząd nad prowincjami powierza krewnym.

1258 r. - Po śmierci Abu Bakra na tronie zasiada jego syn Umar, lecz utrzymuje władzę tylko na północy Maroka i zaledwie przez rok. Jego krewni dysponujący dużymi wpływami jako zarządcy prowincji odsuwają go od władzy.

Nowym sułtanem zostaje zarządzający dotąd Fezem Abu Jusuf Jakub (1259-1286), syn Abd al-Haqqa I.

1260 r. - Kastylijski najazd na Sale: miasto zostaje obrabowane, a ok. 3000 osób porwanych do Sewilli i sprzedanych tam jako niewolnicy.
1269 r. - Abu Jusuf Jakub zdobywa Marrakesz, obalając tym samym Idrysa II (1266-1269), ostatniego z dynastii Almohadów. Przyjmuje oficjalny tytuł amir al-muslimin, czyli emir lub król muzułmanów, który noszą później następni Marynidzi. Władca cieszy się opinią pobożnego, ponieważ wspiera marabutów, chociaż nie jest tak fanatyczny jak Almohadzi.

Zjednoczone pod jego władzą Maroko wyrasta na mocarstwo. Abu Jusuf Jakub czterokrotnie wyprawia się do Granady, aby pomóc Nasrydom broniącym się przed kolejnymi atakami Kastylii. Ginie podczas czwartej wyprawy, kiedy oblega Algeciras. Mimo to Marynidzi zachowują bezpośrednią władzę nad południową Andaluzją, a Nasrydzi rządzący w Granadzie są od nich zależni.

Abu Jusuf Jakub zakłada w Rabacie dynastyczny cmentarz Marynidów.

1286 r. - Na tronie Marynidów zasiada Abu Jakub Jusuf, syn Abu Jusufa Jakuba zabitego w Andaluzji. Pokonuje krewnych pragnących odebrać mu władzę, a do 1292 r. tłumi powstanie klanu Banu Wattas w górach Rif.
1292 r. - Pobożny marynidzki władca wprowadza nowe święto upamiętniające narodziny proroka Muhammada. Tym samym przyczynia się do propagowania poglądów szyitów, którzy kładą nacisk na związki rodzinne i potomków Proroka.
1292 r. - Abu Jakub Jusuf ponosi spektakularną porażkę, kiedy kastylijski król Sancho IV w przymierzu z Nasrydami zajmuje Tarifę, ważną twierdzę na drodze do Gibraltaru. Marynidzi tracą w ten sposób nie tylko wpływy w Granadzie Nasrydów, ale muszą w ogóle wycofać się z Półwyspu Iberyjskiego.
Od 1295 r. - Abu Jakub Jusuf prowadzi politykę ekspansji zaczynając od najazdu na terytorium Abdelwadytów i oblężenia ich stolicy Tlemcen. W 1299 r. Abu Jakub Jusuf buduje koło Tlemcen swoją tymczasową rezydencję El Mahalla El Mancuria (Al-Mansura). Nadal prowadzi wojnę z Abdelwadytami: w 1302 r. zdobywa Mustaghanam i Algier. Ginie w El Mahalla El Mancuria w 1307 r. zamordowany przez niewolnika pracującego w królewskim haremie.
Od XIII/XIV w. - Zaczyna się europejska penetracja Maghrebu. W 1291 r. bracia Vivaldi z Portugalii plądrują zachodnie wybrzeża, a w 1346 r. Hiszpan Jaime Ferrer z Majorki płynie na południe wzdłuż brzegów Afryki. Granicą europejskiego poznania jest Capo Non (Przylądek Nie) lub Bojador (Wrzący), który podobno niszczy statki na zachodnim wybrzeżu Maroka, gdzie ławica piasku wychodzi daleko w ocean, blokując drogę. Ominie ją dopiero Portugalczyk Eaness w 1433 r.
1304 - ok. 1368 r. - Abu Abdullah Mohammed ibn Battuta, urodzony w Tangerze, sędzia, prawnik i jeden z największych podróżników wszech czasów. Jadąc na pielgrzymkę do Mekki, zwiedza Algier, Tunis (1325), Aleksandrię (1326), Kair, Hebron, Jerozolimę, Damaszek (1326), Medynę i Mekkę, a następnie Sziraz, Bagdad i Tebriz, aby wrócić do Mekki (1328). Przez Jemen (1330) płynie do Mogadiszu, Mombasy, Zanzibaru i Kilwy, do Omanu i znów do Mekki (1332). Przez Anatolię dociera do Kaffy, Złotej Ordy i Astrachania, przez Konstantynopol (1332) do Buchary, Samarkandy, Afganistanu i Delhi (1334), a stąd do Kalkuty, na Malediwy i Cejlon, Przeżywa morską katastrofę i atak piratów. Dociera do Pasai na Sumatrze (1345), Wietnamu i Chin (1346), gdzie Wielkim Kanałem dopływa do Pekinu. Wraca przez Mekkę, Damaszek i Sardynię do Tangeru. Stąd jedzie do Andaluzji (1350), Teghazy i Mali (1352). Odwiedza Sidżilmasę (1353), którą opisuje jako piękne i bogate miasto pełne wspaniałych budowli i ogrodów. Nie dostrzega, że Sidżilmasa już ma za sobą lata rozkwitu. Umiera na dżumę.
Ok. 1305 r. - Marynida Abu Thabit buduje miasto Tetouan (w pobliżu dawnej Tamudy zniszczonej przez Rzymian). Tetouan staje się ważnym centrum, skąd Marokańczycy mogą kontrolować buntownicze plemiona gór Rif. Stąd też Abu Thabit prowadzi wojnę z Ceutą.
Od 1307 r. - Na tronie zasiada Abu Sabit Amir (wnuk Abu Jakuba Jusufa), który musi stoczyć walkę ze swoją rodziną, aby utrzymać władzę. Nie ma więc sił na prowadzenie dalszych podbojów na wschodzie: wycofuje wojska z terytorium Abdelwadytów, przerywa oblężenie Tlemcen i porzuca El Mahalla El Mancurię. W końcu ginie podczas wojny domowej o władzę.

Następcą jest jego brat Abu ar-Rabi Sulajman (1308-1310, umiera w drodze do Tazy, gdzie ma stłumić bunt.).

1310 - 1331 r. - Panuje Abu Said Usman II (1310-1331, syn Abu Jusufa Jakuba). Maroko wchodzi w okres rozkwitu jako ośrodek sztuki i nauki, chociaż pod względem militarnym jest osłabione, ponieważ władca nie lubi armii i wojny.

Fez stanowi centrum polityczne i kulturalne: wspaniały Wielki Meczet (XIII w.), medresa (XIV w.), łaźnie (XIV w.), pałac i słynny cmentarz Marynidów.

Sidżilmasa znów jest wielkim centrum handlowym.

1325 - 1329 r. - Włoch Angelino Dalorto opisuje Afrykę Północną.
1332 - 1406 r. - Ibn Chaldun, wielki historyk pochodzący z Tunisu, lecz stale pracujący w Fezie.
Od 1351 r. - Po śmierci marynidzkiego emira Alego (1331-1351, syn Usmana II) Maroko stopniowo słabnie i zaczyna się polityczne rozdrobnienie kraju - powstaje szereg prawie niezależnych księstw, czego przykładem jest Marrakesz.

W ciągu następnych dwudziestu lat emirowie w Fezie rządzą zwykle krótko, a ich władza jest niestabilna i nie obejmuje całego Maroka: syn Alego Faris (1351-1358), syn Farisa Muhammad II (1358-1359, usunięty w pałacowym przewrocie), syn Alego Ibrahim (1359-1361), syn Alego Taszfin (1361, usunięty), wnuk Usmana II Abd al-Halim I (1361-1362, usunięty w jeszcze jednym przewrocie), wnuk Alego Muhammad III (1362-1366), kolejny syn Alego Abd al-Aziz (1366-1372), syn Abd al-Aziza Muhammad IV (1372-1374, usunięty).

1374 - 1384 r. - Wyjątkowo długo w Fezie rządzi Ahmad, syn Ibrahima.

Niestety, również ten emir zostaje odsunięty w wyniku przewrotu i tym samym kończy się chwilowa stabilizacja władzy. Jego następcy znowu panują krótko i są uzależnieni od pałacowych intryg i koterii: Musa, syn Farisa (1384-1386), Muhammad v, syn Ahmada (1386, usunięty), Muhammad VI, wnuk Alego (1386-1387), ponownie Ahmad (1387-1393), Abd al-Aziz II, syn Ahmada (1393-1396) i brat Abd al-Aziza II Abd Allah (1396-1398).

Lata 1390. - Mieszkańcy porzucają Sidżilmasę. Miasto od lat podupada z powodu niedoboru żywności oraz osłabienia wymiany handlowej w warunkach politycznego rozpadu monarchii Marynidów.
1399 r. - Ze słabości Marynidów korzysta Henryk III Kastylijski i za panowania Abu Saida Usmana III (1398-1420, syn Ahmada) najeżdża północne wybrzeże. Zdobywa, plądruje i równa z ziemią miasto Tetouan jako najsilniejszą twierdzę w górach Rif. Po odejściu Kastylijczyków miasto zostaje odbudowane.
1415 r. - Portugalski książę Henryk Żeglarz odbiera Marokańczykom osadę Sabta (Ceuta) nad Cieśniną Gibraltarską.

Jest to półwysep długości 8 kilometrów z kontynentem afrykańskim połączony przesmykiem szerokości ok. 350 m. Portugalczycy zakładają tam pierwsze katolickie biskupstwo w Afryce, wyznaczając tym samym początek kolonialnej ekspansji.

1420 - 1465 r. - Kiedy sułtan Usman III zostaje zamordowany w wyniku dworskich intryg, wpływowy ród Wattasydów wynosi na tron jego rocznego syna. Abu Muhammada Abd al-Haqqa.

Realną władzę w Fezie i w całym państwie sprawują wezyrowie z rodu Wattasydów, podobnie jak Marynidzi należącego do grupy plemion Zenata. Wattasydzcy wezyrowie za czasów Al-Haqqa II to Abu Zakarija Jahja (1420-1448), Ali ibn Jusuf (1448-1458) i Jahja ibn Abu Zakarija Jahja (1458-1459).

1459 r. - Abu Muhammad Abd al-Haqq II podejmuje próbę złamania potęgi Wattasydów i uwolnienia się spod ich wpływu, organizując masakrę wattasydzkich przywódców i urzędników. W wyniku krwawej akcji władca pozornie zwycięża i zyskuje swobodę, ale w rzeczywistości nie potrafi już zapanować nad zdestabilizowanym państwem. Zwłaszcza że Wattasydzi, chociaż odsunięci od dworu, mają ogromne wpływy w społeczeństwie. W rezultacie sułtan coraz częściej i chętniej ucieka się do rozwiązań siłowych i przemocą próbuje powstrzymać postępującą erozję władzy.
1459 r. - Fra Mauro z Italii opisuje Afrykę północną.

Jest to zapowiedź europejskiej ekspansji ułatwionej dodatkowo przez polityczne rozbicie Maghrebu. Portugalczycy zajmują nadmorską osadę Ad-Dar al-Bajda w zachodnim Maghrebie (1468), zdobywają Tanger w 1471 r. (do XVII w będą nim władać kolejno Portugalia, Anglia i Hiszpania) oraz ważny port Safi w 1488 r. Niedługo potem w roku 1497 Hiszpanie zajmują miasto Melilla (przez stulecia pozostanie w ich ręku jako enklawa).

Portugalczycy zaś w 1505 r. budują swoją faktorię w ujściu rzeki Wadi Sus na miejscu rybackiej wioski Agadir (po berberyjsku Ufortyfikowana Góra, dawna fenicka osada Thymiaterium). W 1515 r. zaś portugalska faktoria i twierdza Ad-Dar al-Bajda zostaje rozbudowana i nazwana Casablanca (Biały Dom); będzie bazą dla akcji wojskowych przeciw państwom Maghrebu.

1465 r. - W Fezie wybucha ludowe powstanie przeciw władcy sprowokowane przez autorytarny styl rządzenia, ale też podsycane działaniami Wattasydów. Ostatni Marynida Abu Muhammad Abd al-Haqq II ginie zamordowany przez buntowników. Kraj popada w zamęt. Nikt nie jest w stanie przejąć władzy i ustabilizować swojej pozycji przez następnych sześć lat.
1471 r. - Lokalny szarif pochodzący z rody Idrysydów zakłada w górach Rif miasto-twierdzę Szawszawan. Nazwa wywodzi się od słowa Asz-Szawan, które oznacza Rogi nawiązując do kształtu dwóch pobliskich szczytów górskich. Szwaszawan ma być punktem oporu przede wszystkim przeciw Portugalczykom. Aż do XX w. miasto będzie miejscem świętym, do którego mają wstęp wyłącznie muzułmanie, a innowiercy próbujący tam wejść mogą być skazani na śmierć.
1472 - 1504 r. - Po latach bezkrólewia tron w Fezie jako stolicy Maroka zdobywa Abu Abd Allah al-Szejk Muhammad ibn Jahja al-Mahdi, pierwszy sułtan z dynastii Wattasydów. Niestety, nowy władca rządzi tylko północną częścią kraju. Reszta Maroka pozostaje poza jego zasięgiem.
Koniec XV - XVI w. - Do Maroka napływają tysiące uciekinierów z zajętej przez Hiszpanów Andaluzji, gdzie są prześladowani, zmuszani do przejścia na katolicyzm, pozbawiani własności i mordowani. Tetouan staje się jednym z głównych ośrodków, dokąd zmierzają imigranci zza Cieśniny Gibraltarskiej. Bezpośrednio po upadku Granady w1492 r. na czele uciekinierów w Tetouanie staje Sidi Ali al-Mandari.
Lata 1490. - Miasto Tetouan staje u szczytu powodzenia. Mieszkańcy utrzymują się z handlu i piractwa.

Szczególną pozycję w mieście zdobywa pewna uciekinierka z Andaluzji podbitej przez Hiszpanię. Niezwykle inteligentna i piękna szesnastoletnia dziewczyna zostaje żoną Sidi Ali al-Mandariego rządzącego Tetouanem. Wkrótce zaczyna współrządzić razem z mężem, a po jego śmierci w 1515 r. staje się samodzielną władczynią Tetouanu. Ma wtedy 30 lat. Przyjmuje imię Sajjida al-Hurra, co oznacza Pani Wolna, ale bywa też nazywana „królową piratów”, ponieważ dowodzi flotyllą okrętów napadających na obce, zwłaszcza chrześcijańskie, statki. Razem ze sławnym pirackim dowódcą Chajr Ad-Dinem (Barbarossa II) opanowują szlaki handlowe przez Morze Śródziemne.

O potędze i bogactwie Sajjidy świadczy propozycja małżeństwa złożona jej przez wattasydzkiego sułtana Abu al-Abbas Ahmada. Według tradycji Sajjida przyjmuje propozycję, ale żąda, aby sułtan przybył na ślub do Tetouanu.

Do śmierci w 1561 r. Sajjida pozostaje władczynią Tetouanu niemal niezależną od sułtana rezydującego w Fezie.

Początek XVI w. - Północnym Marokiem rządzą rezydujący w Fezie Wattasydzi: Abu Abd Allah al-Burtuqali Muhammad ibn Muhammad (1504-1526) oraz Abu al-Hasan Abu Hasan Ali ibn Muhammad (1526).
XVI w. - Na południu Maroka dużą niezależność zdobywają Abu Abdallah al-Qaim (1509-1517) oraz Ahmad al-Aradż (1517-1544) z rodu Saadytów (Saadi). Nazwę rodowi nadadzą Alawici, którzy głoszą, że jego przodkiem jest Halima es-Saadijja, mamka Proroka. Sami Saadyci zaś zwą się Hassanidami od Al-Husseina, wnuka Proroka, w którym chcą widzieć swojego protoplastę.
1526 - 1545 r. - Wattasydzki sułtan Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad próbuje rozszerzać terytorium swego państwa.

W 1541 r. sułtan Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad odbiera Portugalczykom Agadir i Safi. Zachęcony tym sukcesem żąda songhajskich kopalni soli w Teghazie, które przynoszą ogromne zyski. To żądanie jednak wywołuje odwetowy najazd 2000 Tuaregów na marokańską prowincję Draa.

Na domiar złego w 1542-1543 r. na pustyni ginie marokańska armia idąca na Songhaj, zanim jeszcze doszło do walki. Wattasydzi są zatem coraz słabsi. Dwaj następcy Abu al-Abbasa na tronie w Fezie - Nasir ad-Din al-Qasri Muhammad ibn Ahmad (1545-1547) i Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad (1547-1549) - rządzą bardzo krótko i już nie myślą o ekspansji, zmagając się zarówno z kłopotami wewnętrznymi, jak też z naporem Saadytów z południa.

1549 - 1554 r. - Mohammed I Esz Szejch (panuje w latach 1544-1557) z rodu Saadytów jednoczy Maroko usuwając Wattasydów. Ostatni Wattasyda Abu al-Hasan Abu Hasan Ali ibn Muhammad bezskutecznie próbuje odzyskać tron w 1554 r.

Mohammed I Esz Szejch centralizuje administrację. Dzięki zjednoczeniu kraju i poszerzeniu sieci szlaków handlowych rozwija się marokańska gospodarka. Marrakesz i inne miasta wchodzą w okres rozkwitu.

1556 - 1557 r. - Armia sułtana niszczy songhajskie kopalnie soli w Teghazie: ginie ich zarządca Mohammed Ikoma. Tuaregowie zbudują jednak nowe kopalnie w Taodeni.
Od 1557 r. - Kolejni saadyccy sułtanowie Maroka - Abdallah al-Ghalib (1557-1574), Mohammed II (1574-1576) i Abd al-Malik I (1576-1578) - doprowadzają kraj do pozycji lokalnego mocarstwa, choć borykają się z naporem Portugalczyków.
1571 r. - W Agadirze w południowym Maroku na wybrzeżu Atlantyku powstaje potężna twierdza, jedna z najważniejszych w kraju. Strzeże portu oraz blokuje próby skolonizowania tego obszaru przez Portugalczyków.
1578 r. - Portugalia próbuje podbić Maroko i dochodzi do wielkiej bitwy pod Ksar El Kebi nad rzeką Wadi El Mechazin. Co prawda sułtan Abd al-Malik I ginie w walce, lecz Marokańczycy rozbijają najeźdźców. Odtąd Maroko jest uznawane za potęgę, co przez jakiś czas będzie je skutecznie chronić przed zaborczością Europejczyków.

Z drugiej strony marokańscy piraci atakują obce statki handlowe, jeśli ich rządy nie opłaciły odpowiedniego haraczu. Ten stan rzeczy utrzyma się do połowy XIX w.

1578 - 1603 r. - Sułtan Ahmed al-Mansur (brat Abd al-Malika I) doprowadza kraj do rozkwitu.

W Marrakeszu buduje słynny pałac Al-Badi (nazwa oznacza Wspaniały).

Za panowania Ahmeda al-Mansura powstaje w Marrakeszu cmentarz dynastii Saadytów i dostojników z tej epoki. W następnych stuleciach to miejsce zostanie zapomniane i ponownie odkryte dopiero w 1917 r.

1580 r. - Hiszpanie odbierają Portugalii Ceutę nad Cieśniną Gibraltarską.
Do 1586 r. - Sułtan Al-Mansur odbiera Songhajowi kopalnie soli w Teghazie oraz strategicznie ważne oazy Gurara i Tuat na szlaku przez Saharę. W ten sposób Maroko opanowuje zachodni Sudan i staje się imperium.
1590 r. - Ahmed al-Mansur wysyła do Songhaju armię ponad 5500 ludzi (strzelców i jeźdźców, Arabów, muzułmanów i chrześcijan) i oddziały artylerii. Ekspedycją dowodzi Dżaudar, eunuch hiszpańskiego pochodzenia. Choć w ciągu 135 dni połowa armii ginie na Saharze, Marokańczycy dzięki broni palnej rozbijają ponad 42 tysiące żołnierzy Songhaju pod Tondibi (12 III 1591). Mimo tego sukcesu Dżaudar pertraktuje z Songhajem, co wywołuje gniew sułtana i powoduje odebranie mu dowództwa. Nowy wódz marokańskich oddziałów w Songhaju eunuch Mahmud ben Zergun zwycięża pod Bamba (14 X) i zamienia Songhaj w marokański paszalik Arma.
1600 r. - Al-Mansur zawiera antyturecki sojusz z Anglią.
XVII w. - Sale, nadatlantycki port i miasto w pobliżu Rabatu staje się na poły niezależną republiką piratów, którzy rządzą się własnymi prawami. Morscy rabusie z Sale napadają przede wszystkim hiszpańskie, portugalskie i inne europejskie statki płynące przez Atlantyk do Ameryki lub opływające Afrykę. W 1629 r. Francuzi podejmują próbę zniszczenia pirackiego gniazda: admirał Isaac de Razilly niszczy trzy pirackie statki i ostrzeliwuje miasto. Mimo to piracki proceder nadal trwa.
1603 r. - Al-Mansur umiera na dżumę (zostaje pochowany w królewskich grobach Saadytów w Marrakeszu).

Wybucha wojna o władzę, a kolejni saadyccy sułtanowie (Mohammed III, 1603-1607; Al-Nasir, 1607-1628; Abd al-Malik II, 1628-1631; Al-Walid, 1631-1636; Mohammed IV (1636-1654) są coraz słabsi.

Do 1618 r. Songhajczycy wypierają armię marokańską, a paszalik Arma staje się niezależny w 1660 r.

1640 - 1664 r. - Muhammad I, syn Muhammada asz-Szarifa (uznawany za potomka Proroka), samodzielnie rządzi Tafilatem, zapoczątkowując dynastię Alawitów, choć formalnie nadal panuje ostatni saadycki sułtan Ahmad II (1654-1659).
1666 r. - Ar-Raszid (1664-1672, brat Muhammada I) ogłasza się alawickim sułtanem Maroka.
1677 - 1727 r. - Sułtanem Maroka jest Mulaj Ismail, brat Raszida,

Do 1722 r. kończy walki o władzę: pokonuje przeciwników i jednoczy państwo. Sułtan odbudowuje gospodarkę i odzyskuje Tanger, a Maroko przekształca w potęgę. Stolicę państwa przenosi z Fezu do pobliskiego Meknes. Za jego panowania Tetouan otrzymuje potężne mury obronne. Nakazuje też odbudować Sidżilmasę jako miasto na szlaku handlowym prowadzącym na południe.

Z drugiej strony Mulaj Ismail jest znany jako psychopatyczny okrutnik. Jest odpowiedzialny za śmierć co najmniej 30 tysięcy swoich poddanych zamordowanych w trakcie tortur i w więzieniach, ludzi zamienionych w niewolników i zamęczonych pracą. Według relacji Anglika, któremu udało się uciec z marokańskiej niewoli w fundamentach murów obronnych stawianych na polecenie Ismaila leżą pogrzebani robotnicy, którzy nie wytrzymali morderczej pracy. Nikt nie troszczył się o ich pochówek tak samo, jak wcześniej nie troszczył się o ich życie.

Na polecenie władcy w Meknes powstaje Kara szczególne więzienie, z którego podobno nikt nigdy nie wyszedł. Każda cela więźnia została oddzielnie wykopana w ziemi, a jedynym wejściem jest pionowa studnia przykryta niewielkim daszkiem widocznym na powierzchni ziemi. Więźnia zrzuca się z góry do podziemnej celi i tą samą drogą dostarcza się jedzenie i wodę.

Po 1727 r. - Po śmierci Ismaila, mimo zewnętrznej siły państwa, dwór jest świadkiem ciągłych intryg, a sułtanowie często się zmieniają: do roku 1757 będzie sześciu sułtanów i aż 15 zmian na tronie. Synowie Ismaila rządzą po kilka razy na zmianę: Ahmad dwukrotnie (1727-1728 i 1728-1729), Al-Mustadi trzykrotnie (1738-1740, 1742-1743, 1747-1748) a Abd Allah aż sześciokrotnie (1729-1734, 1736, 1740-1741, 1741-1742, 1743-1747, 1748-1757).
1757 - 1790 r. - Sułtan Sidi Muhammad III (syn Abd Allaha). Złoty okres w dziejach Maroka.

Sułtan odbiera Portugalczykom ich kolonię Casablanca (1757) i przenosi stolicę do Marrakeszu.

1798 - 1815 r. - Szejk Tidżani naucza w Fezie i zakłada bardzo wpływowe religijne bractwo tidżanija.
1818 r. - Istniejąca od XVI w. w południowym Maroku konfederacja berberyjskich plemion Ait Atta napada, plądruje i niszczy Sidżilmasę. Po tej klęsce miasto pozostaje już tylko bezludną ruiną, którą w latach 1996-1998 przebadają archeolodzy.
1822 - 1859 r. - Panuje sułtan Abd Ar-Rahman (syn sułtana Hiszama rządzącego w latach 1792-1798 i wnuk Muhammada III). Napór Europejczyków realnie zaczyna zagrażać istnieniu państwa.
1843 r. - Wojna Maroka i Algieru z Francją. Maroko przegrywa i w 1844 r. zostaje ustalona granica z francuską Algierią. W 1851 r. wojska francuskie ostrzeliwują z armat Sale (zostaje poważnie uszkodzony Wielki Meczet) w odwecie za działalność miejscowych piratów. W 1860 r. Maroko ponosi klęskę w wojnie z Hiszpanią (Hiszpanie zajmują Tetouan) i płaci kontrybucję. Zaczyna się ekspansja europejskiego kapitału zauważalna też za panowania Muhammada IV (1859-1873) syna Abd Ar-Rahmana.
1875 - 1894 r. - Sułtan Mulaj Hasan I (syn Muhammada IV).

Utrzymuje niepodległość kraju zachowując równowagę między państwami kolonialnymi. Obce mocarstwa nie potrafią dojść do porozumienia na konferencji w Madrycie i wspólnie uznają niezależność Maroka.

1894 - 1900 r. - Po śmierci Mulaj Hasana w imieniu małoletniego syna sułtana państwem rządzi regent Ba Ahmed. Wykorzystuje to Francja, powiększając swe wpływy w Maroku.
1900 r. - Młody sułtan Abd el-Aziz obejmuje tron Maroka.

Pod wpływem finansowego kryzysu wprowadza podatek w złocie zamiast dotychczasowego w produktach (1901), co powoduje zamieszki ludności (1902-1904) i ułatwia ustalanie stref wpływów Francji i Hiszpanii.

1905 r. - Niemiecki cesarz ląduje w Tangerze, demonstrując niezgodę na podporządkowanie Maroka Francji.

Incydent ten znany jako pierwszy kryzys marokański zakończy się w 1906 r. podczas konferencji w Algeciras, gdzie Francja i Hiszpania dokonują podziału wpływów i powstaje bank nadzorujący finanse państwa marokańskiego.

Casablanca dostaje się w ręce Francuzów, a Rabat zostaje centrum francuskiej administracji kolonialnej.

1907 - 1908 r. - Antyrządowe wystąpienia zmuszają sułtana Abd el-Aziza do emigracji pod opiekę Francuzów.

Władzę obejmują powstańcy, a Francuzi pod pozorem obrony praw sułtana lądują w Casablance (1907).

1908 r. - Nowym sułtanem Maroka zostaje Abd el-Hafiz, brat Aziza.
1911 r. - Drugi kryzys marokański: Niemcy próbują zająć Agadir, na co Francuzi odpowiadają okupacją Fezu. Wojnę zażegnuje brytyjska dyplomacja. Ostatecznie Niemcy oddają Maroko Francji, otrzymując w zamian część Kongo.
1912 r. - Maroko ze stolicą w Rabacie dostaje się pod protektorat Francji. Sułtan Abd el-Hafiz zostaje usunięty, a tron zajmuje jego brat Jusuf (1912-1927).

Hiszpanie zaś opanowują północne wybrzeża w okolicy Cieśniny Gibraltarskiej (stolicą hiszpańskiego Maroka jest Tetouan, 1913-1956), a port w Tangerze zostaje ogłoszony strefą międzynarodową.

Hiszpanie ponoszą spektakularną klęskę w bitwie z partyzantami w Wąwozie Wilka, lecz mimo to Maroko staje się terytorium zależnym od europejskich potęg kolonialnych.

1913 r. - Zostaje ustanowiony Order Alawitów, najwyższe w tym czasie marokańskie odznaczenie przyznawane przede wszystkim za zasługi wojskowe.
1915 r. - Maroko przyjmuje godło w postaci Słońca zachodzącego za góry Atlas i zielonej gwiazdy Salomona umieszczonej też na środku marokańskiej czerwonej flagi.
1921 - 1926 r. - Abd el-Karim el-Chattabi staje na czele świętej wojny Berberów i po miażdżącym zwycięstwie nad Hiszpanami pod Annual zakłada islamską Republikę Rif. Przez niemal pięć lat oddziały Republiki Rif skutecznie odpierają powtarzające się ataki Hiszpanów i Francuzów. Ostatecznie jednak berberyjskie powstanie zostanie stłumione za cenę ok. 1,2 miliona zabitych (łącznie po obu stronach), przy czym większość ofiar okrutnie wymordowano w masowych rzeziach. Resztki powstańców przetrwają w górach do 1934 r.
Lata 1930. - W Maroku za sułtana Muhammada V ben Jusufa (1927-1953, syn Jusufa) powstają antykolonialne partie. Przeciwnicy francuskiego protektoratu zbierają się zwykle w meczetach. Dlatego na przykład Wielki Meczet w Sale zostaje zamknięty przez francuskie władze kolonialne.
1940 - 1945 r. - Tanger jest okupowany przez Hiszpanię (od 1940 r.), a potem przez wojska brytyjsko-amerykańskie (od 1942 r.). Armia francuska wierna Vichy stacjonuje w Casablance.
1944 r. - Powstaje marokańska Partia Niepodległości.
1948 r. - Francuzi budują wielki szpital gruźliczy Ben Smim koło Ifrane przewidziany na 400 łóżek. Chcą tam leczyć pacjentów przywożonych z różnych krajów.

Rząd Maroka przejmie szpital w 1965 r. i zamknie go do 1975 r. Odtąd ludzie, którzy wchodzą na teren dawnego szpitala opowiadają o dziwnych odczuciach, momentach grozy, dźwiękach i wizjach, które interpretują jako duchy zmarłych tam pacjentów.

1953 r. - Pod naciskiem Francji abdykuje i emigruje sułtan Muhammad V, który żądał niepodległości.

Władzę obejmuje bardziej uległy wobec Paryża wuj Ben Jusufa, Muhammad VI ben Araf.

1955 - 1956 r. - Po burzliwych antyfrancuskich demonstracjach i serii zamieszek Francja wycofuje się z Maroka. Hiszpania zaś oddaje Maroku ziemie nad Cieśniną Gibraltarską i Tanger. Stolicą kraju jest Rabat, ale największe miasto to Ad-Dar al-Bajda (Casablanca, ponad 1,7 miliona mieszkańców w 1973). Oficjalnymi językami są arabski, francuski i berberyjski. Gospodarka opiera się między innymi na rolnictwie, rybołówstwie (port Safi), wydobyciu ropy naftowej i turystyce.

Sułtan Muhammad VI zostaje usunięty za współpracę z Francuzami (umrze w 1976 r.), a tron obejmuje wracający z emigracji Muhammad V (1955-1961), który stał się symbolem marokańskiego oporu wobec kolonizacji.

1957 r. - Powstaje uniwersytet w Rabacie wzorowany na uczelniach europejskich.
1957 - 1958 r. - Maroko usiłuje zbrojnie zająć Saharę Hiszpańską i żąda dla siebie Wysp Kanaryjskich.
1958 - 1963 r. - Budowa linii kolejowej (650 km) między kopalniami rudy żelaza w Zouerat i Novadhibou na wybrzeżu, skąd ruda jest wywożona. Kursują tu najdłuższe pociągi świata liczące nawet 150 wagonów i osiągające długość ok. 2,2 km.
1960 r. - Trzęsienie ziemi podczas nowiu Księżyca zabija ok. 12 tysięcy ludzi w Agadirze.

Zniszczone miasto zostanie odbudowane częściowo w nowym miejscu. Odtąd jednak krążą opowieści o rzekomych spotkaniach z duchami tych, którzy zginęli, na przykład w pałacu sułtana. Niektórzy zaś zwracają uwagę, że drugi sułtański pałac zbudowany po trzęsieniu ziemi poza miastem nawiedzają dżiny, ponieważ budowla stanęła podobno na ruinach dawnej sufickiej świątyni.

1961 - 1962 r. - W Ad-Dar al-Bajda odbywają się słynne konferencje afrykańskie pod egidą sułtana Hasana II (1961-1999, syn Muhammada V). Państwa Afryki deklarują chęć współpracy w ramach konfederacji politycznej i ekonomicznej, aby przeciwstawić się Europie oraz Stanom Zjednoczonym i realizować interesy krajów afrykańskich.
Do lat 1970. - Miasto Sefrou niedaleko Fezu traci 1/3 swojej ludności, ponieważ mieszkający tam judaiści stopniowo wyjeżdżają od momentu odzyskania przez Maroko niepodległości. Pozostawiają puste domy, a według niektórych świadków także porzucone duchy przodków, które błąkają się po mieście na próżno szukając swoich rodzin.
1975 - 1976 r. - Zbrojny podbój Sahary Zachodniej i późniejsza okupacja większej części tego kraju.
1993 - 1998 r. - W Ad-Dar al-Bajda powstaje meczet Hasana II z najwyższym (210 m) na świecie minaretem.
1999 r. - Tron obejmuje Muhammad VI (w numeracji pominięto sułtana usuniętego w 1955 r.), syn Hasana II.

Władca słynie z otwartości, jest wykształcony, sporo podróżował i chce unowocześnić Maroko. Jako kalif daje kobietom prawo do rozwodu i powołuje kobiety-kaznodziejki, co jest ewenementem w świecie islamu. To jednak nie zmienia faktu, że ludność jest uboga, a rządy nadal są autorytarne,

XX/XXI w. - Maroko zamieszkuje ponad 28 milionów ludzi.
2011 r. - Powszechna bieda, autorytaryzm i chęć zmian, a także przykład innych krajów północnej Afryki, zwłaszcza Tunezji, wywołują protesty ludności Maroka. 30 stycznia czterech mężczyzn dokonuje samospalenia w Tangerze, aby zamanifestować swój protest wobec władz. Mimo prób przeciwdziałania ze strony rządu zaczynają się demonstracje w ramach Arabskiej Wiosny. W ciągu następnych tygodni tysiące ludzi w większych miastach Maroka żądają zmiany konstytucji, demokratyzacji kraju i usunięcia obecnego rządu. W lipcu odbywa się referendum, które wykazuje, że 98% głosujących chce ograniczenia władzy monarchy na rzecz premiera. Jednak w miarę upływu czasu sytuacja stopniowo się stabilizuje mimo protestów zdecydowanych przeciwników monarchii.
2011 r. - W Ad-Dar al-Bajda zostaje otwarty Morocco Mall, gigantyczne centrum handlowe, jedno z największych w Afryce. Niemal natychmiast pojawiają się dziwaczne doniesienia o spotkaniach z duchami, zwłaszcza wieczorem i w nocy snującymi się po ogromnych halach. Według niektórych upiorni klienci przybywają z pobliskich mauzoleów oraz ze starego cmentarza, który został częściowo zlikwidowany, żeby na jego terenie mógł stanąć Morocco Mall.

Ad-Dar al-Bajda od dawna cieszy się opinią miasta nawiedzanego przez duchy. Mówi się o zjawach w wielu domach, a czasem ludzie akceptują prawdziwą czy domniemaną obecność gości z zaświatów. Przykładem jest Tahir Shah, właściciel posiadłości znanej jako Dar Khalifa, który twierdzi, że jedno z pomieszczeń jego domu zamieszkuje dżin i dlatego nikt tam nie śpi. Duch jest nieszkodliwy, a rodzina traktuje tę sytuację jako stan normalny.

2020 r. - Pandemia Covid-19 dociera do Maroka.
IX 2023 r. - Silne trzęsienie ziemi nawiedza rejon Marrakeszu. Giną tysiące ludzi, zwłaszcza w odciętych od świata górskich wioskach.

← Kabylowie, Rostemidzi, Ibadyci, M’zaba i Tuggurt Mauretania, Rio de Oro i Sahara Zachodnia →