Epoka Tang
- 618 - 626 r. - Kao Tsu, pierwszy cesarz dynastii Tang. Uśmierza chłopskie powstania i stabilizuje gospodarkę.
Znów wprowadza monopol państwa na produkcję soli, która w epoce Tang będzie dostarczała blisko połowę dochodów państwa. Przywraca egzaminy na państwowe urzędy (622). Ujednolica pieniądz w postaci okrągłej monety tsin z prostokątnym otworem. Ten typ monet będzie bity aż do roku 1912.
- 627 - 649 r. - Cesarz T’ai Tsung, syn Kao Tsu. Doprowadza kraj do gospodarczego rozkwitu.
Stolica w Czangan staje się ważnym ośrodkiem kultury: rozbudowuje się i bogaci. W 647 r. otrzymuje Wielką Pagodę Dzikich Gęsi, w przyszłości symbol miasta. Cesarz popiera konfucjanizm: buduje świątynię na uniwersytecie (628) i każe wydać wszystkie dzieła konfucjańskie (630).
Według legendy cesarz jest nawiedzany przez ducha złego smoka i dopiero straż sławnych generałów Qin Qiong i Weichi Gong uwalnia go od zmory.
- 627 - 628 r. - T’ai Tsung odbiera Wschodnim Turkom wyżynę Ordos (w zakolu Huangho) i część wschodniego Gobi.
Pustynnej granicy strzegą warownie (na przykład oaza Baotou nad Huangho). W górach Badaling na północ od Pekinu nad wąską przełęczą powstaje twierdza Yuyongguan wmontowana w linię Wielkiego Muru.
Przez cztery wieki Chiny są najrozleglejszym państwem na planecie - prześcigną je potem Kalifat, na krótko Tybet i Mongolia.
627 r. - W Kantonie powstaje meczet Huaisheng (według miejscowej tradycji buduje go rzekomo wuj proroka Muhammada). Islam pokojowo wkracza do Chin przynoszony głównie przez kupców.
629 - 640 r. - Buddyjski mnich Hüan Tsang (602-662) pieszo wędruje do Indii przez Azję Środkową. Opracowuje (646-648) Zapiski z Krajów Zachodnich, uznawane za jedną z najlepszych książek podróżniczych. Przede wszystkim jednak przywozi wiele ważnych tekstów buddyjskich, dzięki czemu można je przetłumaczyć na język chiński.
635 - 713 r. - Czang Wenming (Zhang Wenming) znany raczej jako Jidżing (Yijing) lub pod oficjalnym imieniem Tripitaka Dharma Mistrz Jidżing. Buddyjski mnich i sławny podróżnik. Swoje marzenie o naśladowaniu dokonań Hüan Tsanga może zrealizować dzięki finansowemu wsparciu bogatego buddysty o imieniu Fong. W 672 r. wyrusza na perskim statku handlowym z Guangczou do słynnego ośrodka buddyzmu Palembang na Sumatrze. Stamtąd zaś płynie do Nalandy w Indiach. Wróci do Chin po 25 latach, przywożąc chińskie przekłady ok. 400 podstawowych dzieł buddyzmu, za co spotka go gorące przyjęcie przez cesarzową Wu Zetian.
Od 635 r. - W Chinach działają nestoriańscy misjonarze.
O ekspansji nestorianizmu w Chinach opowiada dwujęzyczny, zredagowany po chińsku i syryjsku, tekst na kamiennej steli (po chińsku zwanej bei) ustawionej ok. 870 r. niedaleko nestoriańskiego klasztoru w Xianfu koło Czangan. Autorem tekstu jest pochodzący z Afganistanu mnich Mar Ist-Busid.
Zabytek znany potem jako Kamień z Xianfu (przez Europejczyków zwane Singanfu) zostanie odkopany w 1625 r. przez jezuickich misjonarzy. Jeden z nich, Nicholas Trigault jako pierwszy dokona opisu steli i streści zapisany tekst w języku łacińskim. Odkrycie spotka się jednak z nieufnością uczonych, którzy podejrzewają fałszerstwo, zwłaszcza że autorami odkrycia są niepopularni jezuici.
639 - 640 r. - Pokonanie Zachodnich Turków daje Chińczykom przewagę w Azji Środkowej.
643 r. - Przybywa pierwsza delegacja z Bizancjum (po chińsku Fu Lin) szukającego w Chinach sojusznika przeciw Arabom. Do 719 r. dotrą do Chin jeszcze trzy następne misje, ale do sojuszu nie dojdzie. Gdyby go zrealizowano, być może zostałby powstrzymany zbrojny pochód muzułmanów w Azji Środkowej.
Lata 644 - 646, 668 - 678 - Nieudane próby podboju Korei, w końcu tylko formalnie uznanej za strefę chińską.
Do 648 r. - Wschodnia część Azji Środkowej zostaje włączona do Chin.
Samarkanda, Buchara i Fergana są co prawda niezależne, lecz uznawane za strefę wpływów Cesarstwa.
648 r. - Cesarz T’ai Tsung sprowadza z Indii alchemika Naradżanaswamin; chce zdobyć nieśmiertelność. Okazuje się jednak, że formuły Indusa nie chronią przed śmiercią.
649 - 683 r. - Panuje cesarz Kao Tsung (Gaozong), syn T’ai Tsunga.
Od 654 r. łaski cesarza zdobywa ogromnie inteligentna i bezwzględna Wu Zetian, była konkubina T’ai Tsunga. Jako trzynastolatka weszła do haremu cesarza T’ai Tsunga, a po jego śmierci zgodnie ze zwyczajem trafiła do buddyjskiego klasztoru. Wróciła jednak za sprawą knowań żony Kao Tsunga i została jego konkubiną, a po śmierci prawowitej żony cesarza zyskała ogromne wpływy na dworze. Wykazuje wielkie zdolności i praktycznie przejmuje dużą część władzy.
Ścisłe przepisy określają strój cesarza i jego rodziny oraz urzędników (urzędniczy strój zwany czaofu lub bufu).
Rośnie zagrożenie ze strony coraz agresywniejszego Tybetu. Do Chin przybywają Żydzi i muzułmanie.
654 r. - Nowy kodeks karny znosi część tortur i odpowiedzialność rodziny, uwzględnia motywy i skruchę, wprowadza apelację, czyli możliwość odwołania się od wyroku do wyższej instancji. Prawo jest uznane za twór człowieka w przeciwieństwie do wcześniejszych opinii, według których prawo miało być odwieczne i ponadludzkie.
662 - 721 r. - Liu Czy-czi. Historiograf, autor krytycznego dzieła historycznego Szy T’ung.
664 - 665 r. - Buddyjski mnich Süan-czao sprowadza z Kaszmiru alchemika Lokaditję, aby przedłużył życie cesarza.
680 - 760 r. - Sławny Wu Tao-tsy zwany księciem malarzy.
684 r. - Po śmierci Kao Tsunga rządzą synowie cesarza i Wu Zetian - Czung Tsung (wtrącony przez nią do więzienia po niespełna dwóch miesiącach panowania) oraz małoletni Żui Tsung (684-690) całkowicie zależny od matki jako regentki.
Kao Tsung zaś zostaje pochowany pod wielkim kurhanem we wspaniałym mauzoleum Qianling na górze Liang. Wkrótce będzie to nekropolia dynastii Tang.
- 690 - 705 r. - Rządzi Wu Zetian, która ogłasza się cesarzem (jedyna formalnie ogłoszona kobieta-cesarz w dziejach Chin) i założycielką nowej dynastii Czou (Zhou).
Bezwzględnie zwalcza wszelką opozycję i ewentualnych konkurentów do władzy. Represjonuje nawet członków swojej rodziny, a jedną z przeciwstawiających się jej kobiet skazuje wręcz na obcięcie kończyn.
Mimo to kraj szybko się rozwija. Silne, bogate Chiny prowadzą intensywny handel morski z Indochinami, krajami Oceanu Indyjskiego i Afryką. Władczyni upowszechnia buddyzm odsuwając w cień dominujący dotąd taoizm.
Koniec VII w. - Sędzia Di, wielki detektyw. Tropi przestępstwa posługując się niezwykłą inteligencją i ogromną wiedzą. Stanie się potem bohaterem licznych kryminalnych opowieści.
VIII w. - Rozwój przemysłu porcelanowego: szkliwa zielonkawe (celadon naśladujący drogi nefryt), białe, żółte, czarne i w kolorze granatu. Powstaje trójkolorowa porcelana sancai.
VIII w. - Rozwija się akademia Han-lin-jüan w Czangan, kształcąca urzędników dla cesarskiej administracji. Będzie to centrum kulturalnego i intelektualnego życia Chin przez ponad 100 lat. Traci znaczenie po IX w.
VIII w. - Li T’ieh-kuai, sławny taoistyczny mędrzec, jeden z nieśmiertelnych, słynący niegdyś z urody.
Kiedyś duchowo udał się na spotkanie nieśmiertelnych na górze Hua, pozostawiając ciało pod opieką sługi. Ten jednak siódmego dnia uznał ciało za martwe i spalił je na stosie. Kiedy więc Li T’ieh-kuai wrócił, musiał wejść w jakiekolwiek napotkane ciało i tak wcielił się we właśnie zmarłego kulawego żebraka chodzącego o kulach. Tak przynajmniej głosi legenda.
- VIII - IX w. - Rozwój buddyzmu ludowego akcentującego istnienie osobowego bóstwa Kuan-in (Bodhisatwa Awalokiteśwara).
Ten kult obok sekty cz’an i amidyzmu do X w. będzie głównym nurtem buddyzmu w Chinach.
701 - 762 r. - Li Sai, autor ponad 3000 wierszy. W 758 r. skazany na banicję do Junnan za domniemany spisek.
705 r. - Wu Zetian ciężko choruje, co wykorzystuje cesarska gwardia, aby ją odsunąć od władzy. Wszechwładna do niedawna cesarzowa odchodzi w lutym, a 16 grudnia umiera. Zostaje pochowana w grobowcu Kao Tsunga w mauzoleum na górze Liang.
705 - 710 r. - Panuje Czung Tsung (syn Wu Zetian). Przywraca nazwę dynastii Tang.
Nowy władca oczyszcza z zarzutów ofiary prześladowań Wu Zetian, ale też nie potępia postępków swojej matki.
709 - 788 r. - Ma-tsu, największy po Huej-nengu mistrz cz’an. Jego nauki zawierają Zapiski słów mistrza cz’an Ma-tsu.
710 - 712 r. - Powtórne panowanie Żui Tsunga. Formalnie abdykuje na rzecz swego syna Hüan Tsunga, lecz do 713 r. sprawuje władzę regenta. Umrze trzy lata później.
710 r. - Przymierze z Tybetem przypieczętowane małżeństwem księżniczki z cesarskiego rodu i króla Tybetu.
711 - 782 r. - Czan Żan, przedstawiciel panteistycznego nurtu buddyzmu cz’an.
712 - 756 r. - Panowanie cesarza Hüan Tsunga (Śuan Tsung).
Cesarstwo jest nadal mocarstwem, lecz zaznaczają się problemy gospodarcze częściowo związane z rosnącą liczbą ludności, a częściowo z najazdami Tybetańczyków i Arabów na chińską Azję Środkową. Winą obarcza się też Jang Kuifei (719-755), piękną konkubinę cesarza, która wprowadza swoją rodzinę na wysokie stanowiska.
Ok. 713 r. - Periodycznie powstają ulotne pisma zawierające ważne aktualne informacje. Są to prekursorzy gazet.
720 - 780 r. - Han Kan, najsławniejszy chiński malarz koni.
738 - 839 r. - Cz’eng-kuan, według tradycji czwarty buddyjski patriarcha Hua-jen.
747 r. - Edykt cesarski zmienia nazwę Yi Shan (Góra Yi) na Huang Shan (Góry Żółte) na cześć Huang-ti, czyli Żółtego Cesarza, legendarnego praprzodka Chińczyków. Według tradycji nowej nazwy po raz pierwszy użył sławny poeta Li Bai. Góry słyną ze zjawiska znanego jako morze mgieł, kiedy gęsta mgła wypełnia górskie doliny. Po cesarskim edykcie góry, które dotychczas były bezludne, stają się celem pielgrzymów. W skalistych zboczach są żłobione schody prowadzące do szczególnie ciekawych miejsc i świątyń oraz na niektóre szczyty. W XX w. góry staną się rezerwatem przyrody i zabytkiem historii Chin.
751 r. - Bitwa Arabów z Turkami pod Atlasz (Atlacz, na obszarze późniejszego Kirgistanu) zakończona arabskim zwycięstwem decyduje o przejściu Azji Środkowej do kręgu kultury muzułmańskiej.
Chiny tracą dominującą pozycję przez zlekceważenie przeciwnika, ponieważ chińska pomoc udzielona Turkom mogłaby zmienić bieg historii i Azja Środkowa pozostałaby w kręgu wpływów chińskich.
Na dodatek, Tajowie tworzący państwo Nan-czao w górzystym Junnan (Yünnan, Yunnan, czyli Ziemie Na Południu Pod Chmurami na wschód od środkowego Mekongu zwanego Langcang) pokonują armię chińską i zaczynają najazdy na Cesarstwo. Junnan jest zdominowany przez 17 większych i wiele mniejszych plemion rasowo i kulturowo związanych z Indochinami. Najważniejsze z nich - Bai, Hani i Jao - ulegają sinizacji, ponieważ mężczyznom ludów podbitych przez Chiny pod karą śmierci nie wolno używać własnego języka. Za to lekceważone kobiety cieszą się względną swobodą i na przykład aż do XXI w. przechowują język i pismo nushu używane przez Jao.
Inne górskie ludy, jak wojowniczy Bo, będą walczyć z Chińczykami przez następnych kilkaset lat.
- 755 - 756 r. - Groźny bunt pod wodzą An Lu-szana (703-757), urzędnika w zachodnich Chinach.
Jang Kuifei, uznana za jedną z „piękności obalających państwa”, zostaje zmuszona do samobójstwa przez cesarskich gwardzistów eskortujących cesarza w czasie ucieczki. W 756 r. An Lu-szan ogłasza się cesarzem, lecz występują przeciw niemu Ujgurowie i zostaje w końcu zamordowany przez swego syna, pragnącego zasłużyć na łaskę prawowitego władcy.
- Od 756 r. - Państwo przeżywa okres wyraźnego osłabienia, postępuje regres w gospodarce i spadek międzynarodowego prestiżu Chin. Cesarz Su Tsung (756-762) usuwa ojca z tronu (umrze w 762 r.).
W 763 r. Tybetańczycy palą stolicę Czangan i osadzają na tronie posłusznego sobie władcę, dopóki po kilku tygodniach nie usuną go oddziały chińskie i ujgurskie. Kolejni cesarze Tang nie potrafią zażegnać kryzysu: Tai Tsung (762-779), Te Tsung (779-805), Szun Tsung (805), Sien Tsung (805-820), Mu Tsung (820-824), Czing Tsung (824-827).
Słabość władzy i rosnące poczucie zagrożenia objawiają się niechęcią wobec obcych, zwłaszcza kupców. Lud szuka winnych za pogorszenie warunków życia, a tych najłatwiej znaleźć wśród obcych. Wzrasta rola konfucjanizmu jako religii narodowej.
768 - 824 r. - Han Ju, pisarz konfucjanista i poeta, inspirator prześladowania buddystów. Gosi jedność człowieka i natury.
780 r. - Lu Wu (Lu Yu) pisze szeroko potem znany traktat Czaj-ing o uprawie i przyrządzaniu herbaty.
IX - X w. r. - Rośnie chiński napór na Nan-czao. Od X w. Chińczycy podbijają Junnan z miastem Kunming.
821 r. - Przymierze z potężnym Tybetem.
827 - 840 r. - Długie panowanie cesarza Wen Tsunga.
841 - 846 r. - Panuje cesarz Wu Tsung.
Wybuchają prześladowania obcych oskarżanych o spowodowanie upadku chińskiej gospodarki: manicheistów (843), buddystów, zoroastryjczyków i nestorian (845). Obce klasztory ulegają likwidacji.
847 - 859 r. - Panuje cesarz Huang Tsung. Przywraca znaczenie buddyzmu.
Ok. 850 r. - Zostaje opracowana nowa receptura czarnego prochu.
W ciągu następnych stu lat proch stanie się podstawą kilku rodzajów broni, na przykład bambusowych rakiet zwanych czasem ognistą lancą.
859 - 873 r. - Panuje cesarz I Tsung.
868 r. - Pierwszy tekst (buddyjska Diamentowa Sutra) odbity z drewnianej deski. Oznacza to początek druku.
873 - 888 r. - Panowanie cesarza Si Tsunga wypełnione jest walką z kolejnymi buntami na tle niedoborów żywności. Społeczne niepokoje są związane ze słabymi monsunami, które dostarczają zbyt mało deszczu, w konsekwencji powodując słabe zbiory ryżu, głód i epidemie wśród niedożywionej ludności.
874 - 882 r. - Powstanie pod wodzą Wang Sien-czy i Huang Cz’ao, żołnierza cesarskiej gwardii i handlarza solą. Bunt ogarnia Szantung (Shandong), Hopei (nazwa oznacza Na Północ Od Jeziora) i centralne Chiny.
878 r. - Masakra obcych kupców w Kantonie. Jest to jeden z kilku incydentów, kiedy Chińczycy próbują zniszczyć obcy handel i przejąć zyski dla siebie. Istotnym czynnikiem jest też chińskie poczucie wyższości nad „barbarzyńcami”.
879 r. - Oddziały Huang Cz’ao idą na południe, zajmują Kanton, a w 881 r. trzystutysięczna armia zdobywa Czangan; Huang Cz’ao ogłasza się cesarzem Ta-tsy. Armia dynastii Tang tłumi powstanie (883), a samozwańczy władca ginie. Mimo to niepokoje nie ustaną także za cesarza Czao Tsunga (888-904).
Czangan traci dawne znaczenie. Przetrwa w końcu jako prowincjonalne miasto pod starożytną nazwą Xi’an.
Od X w. - Powstają papierowe pieniądze zamiast monet ze szlachetnych metali (wartość metalu decydowała o wartości monety) i zarazem jako metoda likwidacji niedoborów w gospodarce. Szybko jednak okazuje się, że papierowy pieniądz wymaga ścisłej kontroli państwowej, aby skorelować jego wartość z możliwościami rynku. Ponieważ nikt nie wie, na czym w istocie ma polegać nominalna wartość banknotów i produkuje się je bez kontrolowania obiegu rynkowego, szaleje inflacja i w krótkim czasie nowe pieniądze stają się bezwartościowymi kawałkami papieru.
Od X w. - Pojawiają się ulotne pisma informujące o ostatnich wydarzeniach. Jest to zapowiedź przyszłych gazet.
Pierwsza połowa X w. - Lü Jen znany jako Lü Tung-pin, słynny myśliciel taoistyczny. Według legendy pragnął kariery państwowej, lecz nie zdał egzaminów. Aż któregoś razu spotkał Czung-li Cz’üana (jednego z nieśmiertelnych), który podarował mu poduszkę. Śpiąc na niej Lü Jen zobaczył swoją przyszłość jako urzędnika, wielkie sukcesy a potem intrygi, cierpienia i ostateczną klęskę. Przerażony tą wizją odszedł w góry z Czung-li, by zostać pustelnikiem.
W tym czasie żyją też dwaj inni nieśmiertelni: Han Hsiang-tsu (siostrzeniec urzędnika, uczonego i poety Han Jü) oraz wędrowny śpiewak Lan Ts’ai-ho. Ten ostatni prowokuje ekscentryzmem i ukazuje paradoksalność świata. Nosi kolorowe łachmany czasem męskie a innym razem kobiece i ma tylko jeden but. Zimą kładzie się nagi na lodzie, a latem uszczelnia ubranie bawełną. Pieniądze za śpiew wlecze za sobą na sznurku, więc często je gubi, ale wystarczy mu, że ma za co kupić jedzenie, resztę rozdaje ubogim. Legenda głosi, że kiedyś przed gospodą w której właśnie jadł posiłek usiadł żuraw, a Lan Ts’ai-ho wsiadł na niego i odleciał do krainy nieśmiertelnych.
- Do połowy X w. - Taoistyczny mędrzec Czen Hsi-ji. Podobno przewidział rządy Czao K’uang-sin.
Inny wielki taoista tej epoki to Tao Hong-dżing, który słynie jako uczony. Według jednej z legend przez ostatnich 12 lat życia nie je mięsa oraz unika nawet przypadkowego zabijania robaków i owadów, aby móc wejść do krainy nieśmiertelnych.
- 904 - 907 r. - Panuje Ai Ti, ostatni cesarz z dynastii Tang.
Boryka się z nieurodzajem spowodowanym przez wieloletnie susze i z lokalnymi buntami ludności. W końcu Ai Ti zostaje usunięty przez Czu Wena i zamordowany w 908 r.