Azja Południowo-Wschodnia
Andamany i Nikobary.
Półwysep Indochiński.
Filipiny, Archipelag Malajski (Indonezja) i Moluki.
Warunki naturalne, rasy i języki
Obszar między Chinami i Indiami ograniczony Rzeką Czerwoną na północy i ujściem Gangesu na zachodzie: Półwysep Indochiński (subkontynent izolowany przez góry i lasy), wyspy Indonezji jako drugi największy na Ziemi Archipelag Malajski (Borneo znane też jako Kalimantan jest trzecią największą wyspą planety), Filipiny, Andamany i Nikobary. Częste trzęsienia ziemi, tsunami i jedne z najgroźniejszych wulkanów planety (Toba, Tambora, Krakatau).
Przez morza Indochin i Indonezji z najważniejszą cieśniną Malakka przebiegają główne morskie szlaki komunikacyjne łączące Azję Wschodnią i Indie. Ogromne rzeki Mekong (Mae Nam Khong, tajskie mae nam - matka wód, austroazjatyckie khong - rzeka) i Irawadi (od sanskryckiego revati - obfitujący w bogactwa) przecinają Półwysep Indochiński.
Klimat jest gorący (dwie pory roku - sucha i deszczowa) i bardzo wilgotny (opady deszczu rekordowe w skali planety). Wiosną każdego roku nadchodzą ulewne deszcze monsunowe, które umożliwiają bujny rozwój roślinności, a człowiekowi zapewniają dobre plony. Jeżeli zaś monsun spóźnia się lub jest słaby, ludziom grozi głód.
Wybrzeża i wyspy nawiedzają niszczycielskie tajfuny. Na rzekach zaś zdarzają się wielkie powodzie.
Rozległe tropikalne lasy, z których pochodzą niektóre rośliny uprawne i zwierzęta hodowlane, wyznaczają granicę wpływów chińskich. W lasach żyją człekokształtne orangutany i gibony. Lasy mangrowe (namorzyny) występują na bagnistych brzegach mórz. Przez cieśninę Lombok przebiega linia Wallace’a - odkryta przez brytyjskiego badacza w XIX w. granica między fauną azjatycką obecną na Bali i australijską na Lombok. Szczególnie groźne zwierzęta występujące na tym obszarze to tygrys, nosorożec, krokodyl, waran z Komodo i węże. Udomowione gatunki to między innymi pies, świnia, koza, krowa, słoń, kura, miejscowe gatunki pszczół, soja, ryż, palma, kokos, bananowiec, batat, chlebowiec i wiele innych, a część z nich to gatunki importowane (na przykład europejska pszczoła miodna w XX w.).
Miejscowe lasy należą do najstarszych na planecie i zamieszkują je gatunki reprezentujące wczesne etapy ewolucji różnych grup organizmów. Przykładem są karłowate jelenie kanczyl (Tragulus pygmaeus) oraz cywety należące do łaszowatych, czyli dość prymitywnych ssaków drapieżnych.
Bogactwo biologiczne tych regionów wyraża się też w dużej liczbie endemitów, a to oznacza, że gatunki ograniczone do niewielkiego obszaru są względnie rzadkie i może im zagrażać wyginięcie. Wśród nich są nosorożec jawajski, nosorożec sumatrzański, orangutan sumatrzański, orangutan borneański i gibon. Na obszarze raf koralowych żyje jedna z największych ryb świata wargacz garbogłowy (Cheilinus undulatus) łowiona dla cenionego mięsa i również zagrożona wyginięciem. Natomiast w rzekach i lasach mangrowych na Filipinach żyje babka (Pandaka pygmaea), rybka uważana za najmniejszego kręgowca, ponieważ osiąga długość ok. 5 mm.
Występuje tu wiele chorób zakaźnych znanych w całej Eurazji (malaria, trąd, dżuma, ospa, grypa, odra, choroby weneryczne, od XIX w. cholera i lokalnie denga) oraz pasożytów z tropikalnych lasów.
Kolejne formy człowieka to praczłowiek (Homo erectus i człowiek z Flores), populacje bliskie neandertalczykowi z domieszkami denisowian, australoidzi Negritos (na przykład Moi w Annamie, mieszkańcy Andamanów i Nikobarów) oraz mongoloidzi. Na wyspach Indonezji dominują Melanezyjczycy wymieszani z mongoloidami a potem mongoloidzi (Malajowie).
Pierwotne języki ludów australoidalnych (zachowane potem na Andamanach) zostają wyparte przez języki austronezyjskie (malajskie). Od 1. tysiąclecia p.n.e. do Indochin napływają języki austroazjatyckie a później chińsko-tybetańskie; wyparte z kontynentu języki austronezyjskie przetrwają w Indonezji (z centrum na Jawie), na Filipinach i jako kilkadziesiąt lokalnych języków (na przykład Moken), które stopniowo zanikają w XIX-XXI w.
Od XVI w. Filipińczycy w dużym stopniu przyjmują język hiszpański, a od końca XIX w. dodatkowo angielski.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia pierwotnie są drewniane i kamienne. Później pojawiają się narzędzia metalowe, przy czym żelazo jest wytwarzane z miejscowych złóż rudy przy użyciu prostych pieców z ręcznymi dmuchawami z bambusowych rur, w których porusza się tłok. Ogień pochodzi pierwotnie z pożarów lasu, a potem jest wytwarzany przez tarcie dwóch kawałków drewna (na przykład piły na Nikobarach, tłoki w Indonezji, świdry w Indochinach), rzadko poprzez krzesanie iskier krzemieniem. Najprymitywniejsze, izolowane plemiona nie dysponują łukiem. Powszechnie znana jest za to proca i voomer do miotania oszczepów oraz bumerang. Ponadto używa się dmuchawek z zatrutymi strzałami (na przykład Dajakowie). Strzałka wystrugana z bambusa i ważąca czasem tylko kilka gramów może trafiać w kilkunastocentymetrową wiewiórkę z odległości 50 m. Trucizny są zwykle pochodzenia roślinnego (na przykład tojad lub strychnina), czasem z jadowitych zwierząt.
Na Filipinach istnieje jo-jo (nazwa tagalska): drewniane dyski na mocnym sznurze, które rzucone mogą zabić lub spętać (jak bolas).
Rozwój stymulowany przez Indie i Chiny trwa od 1. tysiąclecia p.n.e. do kolonizacji europejskiej. W tym czasie wprowadza się metal, koło i ceramikę przejętą z kontynentu. Rozwój żeglarstwa: jawajskie żaglowe sampany docierają nawet do Chin i Indii.
Innym środkiem komunikacji morskiej jest katamaran (po tamilsku nazwa oznacza związane łodzie) złożony z kadłuba i równoległego, długiego pływaka (czasem dwóch po dwóch stronach kadłiba). Taka konstrukcja jest bardzo odporna na wywrócenie przez fale. Czasem łączy się w ten sposób dwie łodzie albo pokrywa się je płaskimi deskami tworzącymi pokład do chodzenia dla pasażerów.
Zwierzęta pociągowe i do jazdy to bawół i koń. Bogaci jeżdżą w palankinach - małych domkach na słoniu, albo są noszeni przez tragarzy w lektykach. W XIX-XX w. pojawia się technika zapożyczona z Europy i Japonii.
Dominuje zbieractwo i myślistwo (Nikobary, Andamany), a nad wodami rybołówstwo uprawiane z niewielkich łodzi żaglowych i wiosłowych za pomocą dużych koszy lub sieci i harpunów z kilkoma rozłożonymi na boki kościanymi ostrzami.
Na płytkich przybrzeżnych wodach koczują lub budują wioski na palach niewielkie społeczności austronezyjskich rybaków (czasem określane jako Morscy Cyganie): Badżaw (Badjaw, Badjau) koło Borneo, Moken (Mawken) i Chao-Le wzdłuż brzegów Tajlandii i Birmy, Lawoi (Lawta) przy brzegach Tajlandii i spokrewnieni z nimi Orang Laut (Ludzie Morza) koło wysp Riau. Przy wybrzeżach Sulawesi zaś koczują rybacy Makassar i Bugis (Ugis).
Ekonomia pierwotnie ma charakter wzajemności usług w ramach społeczeństwa i nie jest nastawiona na zysk, a chęć zysku bywa odbierana jako naganna chciwość.
Od 1. tysiąclecia p.n.e. ekspandują osiadłe społeczności rolnicze. Do uprawy używa się małych pól po wykarczowaniu lasu, gdzie ziemia jest spulchniana za pomocą kopaczki (prostego kija) lub motyki (zakrzywionego kija) - jest to rolnictwo kopieniacze. Częste jest rolnictwo żarowe, polegające na wypalaniu lasu, co na parę lat zapewnia żyzne pola, a po wyeksploatowaniu gleby pola są opuszczane (Indonezja). Później pojawia się rolnictwo pługowe - ziemię lub zalane wodą pola ryżowe spulchnia socha lub pług (odwraca ziemię) ciągnięty przez woły (Indochiny, Jawa). Wszystkie typy rolnictwa funkcjonują równolegle aż do XX w.
Wczesny rozwój hodowli jest stymulowany bogactwem fauny miejscowej lub importowanej: pies, bydło (w tym miejscowe bydło balijskie wywodzące się od bantenga), kura, kaczka, świnia.
Od 1. tysiąclecia p.n.e. funkcjonuje zaawansowane rzemiosło, związane z rozwojem miast i w dużym stopniu pracujące na potrzeby handlu, który intensywnie się rozwija dzięki położeniu na szlakach handlowych między Azją Wschodnią i Indiami. Jest to handel głównie morski, a tylko w małym stopniu lądowy ze względu na wysokie góry i wielkie lasy. Od XVI w. Indonezja pośredniczy w handlu między Oceanem Indyjskim i Pacyfikiem głównie poprzez Cieśninę Malakka. Możliwość uzyskania dużych zysków z handlu stopniowo likwiduje pierwotny typ ekonomii wspólnotowej nakierowanej na wzajemność usług i umacnianie więzi społecznych.
W XIX-XX w. zaczyna się uprzemysłowienie pod wpływem kolonizacji europejskiej. Energię uzyskuje się ze spalania drewna a w okresie przemysłowym z węgla, ropy naftowej, z elektrowni wodnych i innych.
Pierwsze monety pochodzą z Chin i Indii (rupie), lecz bywają używane jako amulety, a powszechną miarą wartości są muszelki kauri (amulet szczęścia) i kawałki metalu. Od XVI-XVII w. międzynarodową jednostką rozliczeniową jest często hiszpańskie srebrne peso. Tajowie zaś do XVII w. stosują kawałki srebra ważone w jednostkach tikal (baht) równych 4 salyn (ćwierć) oraz srebrne pierścienie-płacidła, które dopiero w XIX w. ustąpią srebrnej monecie kattos i baht (= 100 stang). Wietnamczycy używają monety dong. W Birmie do XVIII w. płaci się ważonym srebrem w nieregularnych krążkach i krążą rozmaite pieniądze sąsiadów, a także wiele jednostek miejscowych, jak na przykład miedziana lub cynowa ganza w Pegu czy kyat równy 100 pya w Birmie. Powszechna jest moneta sen, używana w większości krajów Indochin i Indonezji. Na przykład w Kambodży w XX w. 1 riel to 100 sen, indonezyjska rupia też dzieli się na 100 sen, a w Brunei sen jest jednostką podstawową.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Dominuje dieta roślinna, co wynika z bogatej, tropikalnej flory. Liczne owoce z najważniejszym kokosem. Zwykle używane są oleje roślinne. Na wielu obszarach przybrzeżnych (na przykład na Filipinach i w Indonezji) spożywa się dużo produktów morskich, ryby (zwłaszcza dorsz) i bezkręgowce (małże, ślimaki, owady, wije, pająki, skorpiony). Popularna jest wieprzowina, choć obok niej spożywa się też mięso kur i kóz oraz bydła i ptasie jaja. Zbierackie plemiona nie mają dostępu do mięsa dużych zwierząt, lecz jedzą ryby rzeczne lub morskie i bezkręgowce (Nikobary, Andamany, Filipiny, Sumatra, Sulawesi). Podstawowym zbożem jest ryż (węglowodany) podawany bezpośrednio po ugotowaniu lub dodatkowo przetwarzany (z powodu stosowania ryżu polerowanego często występuje choroba beri-beri). Innym źródłem węglowodanów są miejscowe gatunki gryki (Fagopyrum).
Mąka powstaje z ziarna ryżu lub gryki rozbitego w drewnianych stępach. Miejscowy chleb ma formę placków podobnych do tych pieczonych w Chinach i Indiach.
O pochodzeniu roślin dostarczających żywność krążą liczne mniej lub bardziej fantastyczne opowieści. Na przykład na Borneo znany jest mit o bogu Kinharingen, który wraz ze swoją żoną zrodził się z kamienia. Boska para zauważyła jednak, że ludzie nie mają czego jeść, więc zabili swoje dziecko, aby pomóc ludziom. Z głowy dziecka powstał orzech kokosowy, z piszczeli trzcina cukrowa, z palców banany, a z krwi ryż.
Wiele potraw opiera się na batatach, bananach i jamsie a później dodatkowo kukurydzy. Filipińczycy i Indonezyjczycy przyrządzają natek - jest to słodka galaretka otrzymana z rozbitego i rozgniecionego rdzenia palmy. Wysoko ceni się krowie mleko, które jest trudno dostępne i drogie, ponieważ hodowla krów nie jest rozpowszechniona.
Dzięki bogactwu świata roślinnego znana jest ogromna liczba przypraw jak na przykład pieprz, cynamon czy gałka muszkatołowa. Na Sumatrze i Jawie znana jest lokalna odmiana pieprzu Piper cubeba. Większość potraw jest bardzo słodka (miód, cukier z trzciny cukrowej) lub niezwykle ostra. Do najsłynniejszych i ulubionych przypraw pochodzących z tego regionu Azji należy curry (tamilskie kuri - sos), wyrabiane z różnych roślin, suszonych owoców, nasion i jarzyn, a jadane z ryżem, mięsem i produktami morskimi (mięczaki, szkarłupnie, ryby). Wietnamczycy słyną z zupy pho na grubo pociętych wołowych kościach, z których w trakcie gotowania wypłynął tłusty szpik. Pho zawiera płat wołowiny, warzywa i ryżowy makaron oraz szereg aromatycznych przypraw, w tym anyż i glutaminian sosu. Holendrzy przejmują indonezyjską potrawę z gotowanego ryżu, do którego dobiera się różne sosy, przyprawy, mięso itp. Nazywają ją rijsstafel (po holendersku talerz ryżu). Spożywane są suszone ryby, choć, według powszechnego przekonania, mogą powodować zarobaczenie jelit. Powodzeniem cieszy się sos nuoc-man (odpowiednik garum) ze sfermentowanych wnętrzności ryb i malajski ostry sos keczap (bliski chińskiemu ke-tsiap) z owoców morza.
Powszechnie stosowaną przyprawą jest glutaminian sodu wytwarzany pierwotnie z niektórych glonów. Jego smak określany japońskim słowem umami jest mało charakterystyczny, lekko słodkawy i słonawy, lecz po dodaniu do potrawy, zwłaszcza mięsa, ogromnie podkreśla doznania smakowe. Znane jest pieczenie nad ogniem, na gorących kamieniach i w ziemnych piecach, gotowanie w naczyniach ze skóry a potem z gliny i smażenie na oleju. Powszechne jest też gotowanie w mleku kokosowym. Do najczęstszych sposobów konserwowania żywności należy wędzenie w dymie, suszenie na słońcu oraz solenie. Gotuje się zwykle przed domami (na przykład ubożsi Filipińczycy i Wietnamczycy), na paleniskach wewnątrz (na przykład Kenyah) i w specjalnych pomieszczeniach w obrębie pałacu lub bogatego domu (Jawa, Indochiny). Jada się palcami z dużych liści lub z miseczek z kokosa, drewna albo gliny, a zupy wypija. Pałeczki pochodzą z Azji Wschodniej, a łyżkę i widelec miejscowe ludy zapożyczają od Europejczyków. Ze względu na gorący klimat głównym posiłkiem jest zwykle wieczorna kolacja.
Używki są wytwarzane z lokalnych roślin (w tym miejscowa odmiana tytoniu palona w formie cygar oraz halucynogenne napoje z kulczyby) i grzybów o właściwościach odurzających lub pobudzających. Znane są też opium i haszysz, chociaż na ogół nie są nadużywane i dzięki temu nie wyniszczają miejscowych społeczeństw. Ogromną popularnością cieszy się betel, czyli liście miejscowego krzewu zwanego pieprzem betelowym (Piper betle) żute z pokrojonymi owocami palmy areki (Areca catechu) i dodatkiem zmielonej wapiennej skały. Ta mieszanka ma działanie lekko pobudzające i orzeźwiające oraz dezynfekuje przewód pokarmowy. Charakterystycznym ubocznym efektem żucia betelu są przyczernione zęby i czerwona ślina.
Khmerowie, Czamowie i Wietnamczycy wytwarzają alkohol z miodu, owoców lub nawet liści. Za pośrednictwem kupców i misjonarzy rozpowszechniają się herbata, piwo z ryżu i wino, a potem również kawa, wódka oraz amerykański tytoń wprowadzony przez Arabów i Europejczyków. W Indonezji jest znany szczególny i bardzo drogi rodzaj kawy parzonej z ziaren przetrawionych przez miejscowego ssaka Paradoxurus hermophroditus; zwierzę lubi kawowy miąższ, lecz nie potrafi strawić ziarna. W XX wieku niektórzy specjalnie hodują ten gatunek i karmią kawą, ale znawcy twierdzą, że najlepsze są ziarna znajdowane w odchodach w lesie.
W XX w. pojawiają się nowe, zwykle dużo mocniejsze narkotyki, a Indochiny stają się jednym z głównych światowych ośrodków produkcji i eksportu środków odurzających, zwłaszcza pochodnych opium.
Ze względu na gorący klimat odzież zwykle jest bardzo lekka, a najstarsze społeczności Andamanów, Nikobarów, Filipin i Khmerowie chodzą nago, jeśli nie liczyć amuletów i magicznych znaków tatuowanych lub rysowanych na skórze. Ewentualnie noszą przepaski na biodra ze zmiękczonej kory drzew, uplecione z włókien roślinnych, wykonane z tkaniny lub rzadziej ze skóry. Na przykład mężczyźni Kenyah przez pas na biodrach przesuwają drugi pas między nogami, pozwalając mu zwisać z przodu. W Indochinach obie płcie obwiązują się w pasie długim pasem tkaniny tworzącym rodzaj spódnicy (tajska chusta chong kraben), która zawiązana między nogami może tworzyć rodzaj luźnych spodni (Birmańczycy, Tajowie, Malajowie).
Pod wpływem Indii i Chin zostają wprowadzone luźne szaty z tkanin, na przykład indonezyjski sarong oraz wietnamskie spodnie i długa koszula z rozcięciami na bokach, które przybiorą wyrafinowaną, elegancką formę ao dai. Pod wpływem Europy zaś zacznie się kształtować oficjalny strój Birmy zwany longyi. Często bardzo istotnym elementem stroju są dodatki jak biżuteria i amulety u kobiet na Półwyspie Malajskim lub krótki mecz kris u indonezyjskich mężczyzn.
Chodzi się boso lub w sandałach (podeszwy przywiązane do stopy). Na głowie można mieć zawiązany pas tkaniny (zawój u mężczyzn w Indonezji), małą czapeczkę (Tajowie) kwiaty we włosach (Indonezyjki, Filipinki, Wietnamki, Birmanki). Włosy bywają długie i rozpuszczone, albo wiązane i skręcane w ciasny węzeł (kok) u obu płci, rzadko są splatane w dłuższe warkocze. Mężczyźni zwykle nie mają zarostu na twarzy.
Plemiona austroazjatów i austronezyjczyków często piłują zęby w kształt stożków, aby przypominać podziwianego przez nich rekina albo wypiłowują je w liczne drobne ząbki (typowe dla indonezyjskich plemion Batak i Dajak).
U mężczyzn ceniona jest siła, u kobiet gęste, długie włosy, duży biust i szerokie biodra, a w młodszych kulturach (na przykład na Jawie) smukła sylwetka.
Odrębną jednostką w kategoriach urody i stroju są Filipiny po hiszpańskiej kolonizacji, gdy wyższe warstwy społeczeństwa i ludność miejska łączą tradycje kolonizatorów z lokalnymi zwyczajami (na przykład wielobarwność i wzorzystość strojów).
Codzienne mycie (wodą, wyciągami z roślin lądowych i glonów), czasem czyszczenie zębów patyczkami. Podcieranie liśćmi i trawą a potem także papierem oraz mycie odbytu wodą (zwłaszcza wśród muzułmanów). Od XIX-XX w. znane jest mydło i detergenty (pranie odzieży). Liczne pachnidła, nacieranie ciała tłuszczem lub olejkami roślinnymi.
Prostokątne drewniane domy są kryte słomą, liśćmi lub trawą. Często stoją na palach ponad wodą lub wysoko, aby uniknąć powodzi. Na przykład Kenyah na Borneo mieszkają w jednym, długim (nawet 180 m) domu na palach wspólnym dla całej wsi. Nie ma okien a dach jest dwuspadowy. Na zadaszonej werandzie od strony rzeki są przechowywane narzędzia i kosze do połowu ryb. Każda rodzina Kenyah jest oddzielona od sąsiadów ścianą. Wewnątrz znajdują się naczynia z gliny, kosze i pojemniki, maty do siedzenia, czasem niskie stoły oraz stołki. Śpią na matach, przykrywając się kocami z łyka (potem z bawełny). Sprząta się miotłami. Brak oddzielnych toalet.
Czasem ludzie mieszkają na łodziach przykrytych dachami (południowe Filipiny, ujście Mekongu).
Budowle kamienne lub ceglane pojawiają się przede wszystkim w zaawansowanych kulturach takich, jak Khmerowie, Wietnam, Jawa lub Tajlandia. U bogatszych ludzi okna są wyposażone w ozdobne rzeźbione kraty z drewna lub nawet metalu. Popularne są dachy w kształcie łodzi typowe dla austronezyjczyków. Według niektórych legend ma to związek z ostatnią drogą do krainy śmierci odbywaną właśnie łodzią. Narożniki dachów często są podginane do góry dla ochrony przed złymi duchami, które według powszechnego przekonania nie lubią lub obawiają się takich ostrych kształtów (Tajlandia, Wietnam, Indonezja). Silne wpływy budownictwa Indii (Birmańczycy, Khmerowie, Czampa) i Chin (Wietnam, Laos). Od XVI w. Filipińczycy naśladują budownictwo Hiszpanii, a od XIX w. europejskie budownictwo przenika do Wietnamu, Malezji, Birmy i następnych krajów.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Pierwotnie rzeźba drewniana i w kości, rzadko kamienna. Rozpowszechnione są maski (często rzeźbione w drewnie, jak słynne, maski Bataków). W zaawansowanych kulturach znana jest monumentalna kamienna rzeźba i architektura rozwijane pod wpływem Indii i Chin. Sławne w całym świecie staje się batikowanie - precyzyjne malowanie tkanin w skomplikowane wzory przy użyciu wosku. Mniej popularne jest malarstwo. Szeroko stosuje się malowanie oraz tatuaż ciała, czasem całego (na przykład w plemieniu Kenyah). Wiąże się z tym rozwój mody w bogatych państwach Indochin i na Jawie. Od 1. tysiąclecia n.e. upowszechnia się metaloplastyka, a wyspecjalizowani kowale zdobywają sławę w całej południowej Azji dzięki ich świetnym mieczom zwanym kris. Rozwinięte plecionkarstwo. W XX w. rozwija się plastyka nawiązująca zarówno do tradycji Indochin i Indonezji, jak też do motywów zachodnich, a przeznaczona głównie dla turystów.
Taniec, śpiew i muzyka pierwotnie są oparte na kilku dźwiękach. Z czasem rozwija się system pentatoniczny. Ogromna różnorodność ksylofonów - perkusyjnych instrumentów drewnianych, czasem również kamiennych lub wykonywanych z muszli i kości. Po wprowadzeniu metalu pojawiają się jeszcze gongi i dzwony przejęte z Chin. W ten sposób rozwija się gamelan - specyficznie indonezyjski zespół wielu instrumentów, głównie perkusyjnych, grających w orkiestrze o charakterystycznym brzmieniu. W muzyce przeważa rytm nad melodią. Taniec służy głównie celom magicznym lub przedstawianiu historii prawdziwych i mitycznych (rodzaj baletu ilustracyjnego), co pozwala łatwo pogodzić te tradycje z przejętym z Indii teatrem Ramajany i Mahabharaty. Muzyczno-taneczne przedstawienia stają się typowym elementem codziennego życia w tej części Azji. Literatura pozostająca pod bardzo silnym wpływem Indii jest przekazywana głównie w wersji ustnej i zostaje spisana tylko w rozwiniętych państwach (szeroko zakrojone spisywanie dawnych utworów rozpocznie się dopiero w XX w.). Na Filipinach skolonizowanych przez Hiszpanię powstaje architektura, plastyka, muzyka i literatura zdominowane przez Kościół katolicki (początkowo w stylu europejskiego baroku).
Sport i gry rozwijają się pod przemożnym wpływem Chin oraz Indii, a na hiszpańskich Filipinach od XVI w. wykazują wpływy Europy. Ogromnie popularne są walki (na przykład tajski boks) i zakłady dokonywane przez kibiców. Walczą już kilkuletnie dzieci.
Przez wieki nauka jest słabo rozwinięta i niewyodrębniona jako samodzielna dziedzina. Pierwotnie ogranicza się do magii, a potem pozostaje pod silnym wpływem importowanych religii (hinduizm, buddyzm, islam) oraz tradycji indyjskich i chińskich.
Dopiero buddyzm wprowadza pierwszy w tej części świata powszechny i dość jednolity system kształcenia. Zgodnie z jego założeniami wszyscy młodzi chłopcy spędzają zwykle kilka lat w klasztorach, ucząc się i pracując na rzecz wspólnoty duchownych. Część z nich decyduje się pozostać tam do końca życia jako mnisi, ale większość powraca do rodzin, wynosząc jedynie pewien zasób wiedzy. W XIII-XV w. muzułmanie wprowadzają powszechne kształcenie chłopców w Indonezji, a od XVI w. Hiszpanie rozwijają naukę i szkolnictwo katolickie (zwykle pod nadzorem jezuickich misjonarzy) na Filipinach.
Pochodzenie świata jest zazwyczaj wyjaśniane za pomocą mitów. Na wyspach Indonezji opowiada się o Lowalangi, najwyższym indonezyjskim bogu który, z błota ulepił olbrzyma Sihai. Kiedy Sihai umarł, z jego prawego oka powstało Słońce, z lewego Księżyc, z gardła Sihai wyrosło drzewo ze złota, z ust drzewo dające ogień, a z brzucha drzewo, które zrodziło ludzi.
Świat jest przedstawiany zgodnie z lokalnymi mitologiami jako płaska ziemia między niebem i domeną podziemną, albo też jako góra (Meru) typowa dla wyobrażeń indyjskich. Na przykład w mitologii balijskiej Sziwa występujący w postaci węża Antaboga stworzył żółwia Bedawang, na którym umieścił dwa węże, a na nich Ziemię. Czas jest pierwotnie pojęciem abstrakcyjnym i zwykle dopiero pod wpływem obcych kultur rozwija się koncepcja czasu - nieskończonej linii albo cyklu powtarzających się zdarzeń.
W XX w. nauka uniezależnia się od religii jako wyspecjalizowana dziedzina kultury.
U najstarszych plemion magia łączy się z kultami płodności, przodków, czaszek i głów. Rozprzestrzenione jest pojęcie życiowej siły przenikającej świat i decydującej o jego funkcjonowaniu. Magia zwykle jest ukierunkowana na zdobycie tej siły, czego przykładem mogą być praktyki tantryczne w Madżapahit a potem na Bali. Do końca XIII w. wśród Khmerów znane są też okrutne obrzędy magiczne polegające na pobieraniu żółci od żywego człowieka, aby ją spożyli wojownicy pragnący zwiększyć swoją waleczność.
Powszechnie występuje wiara w reinkarnację. Na przykład w Birmie małe dzieci często opowiadają o swoim poprzednim wcieleniu i dopiero w miarę dorastania domniemane wspomnienia zacierają się w ich pamięci.
Występuje rozbudowany świat duchów-przodków (w Birmie zwanych nat a u Czin Wielkimi Rodzicami i goszczonych na specjalnych ucztach) oraz wiele istot nadnaturalnych. Na przykład na Bali znane są żeńskie demony Rangda tańczące na grobach i smok Barong symbolizujący energię kosmosu. Większość wulkanów jest uznawana za siedziby duchów. Niektórym wulkanom, na przykład Gundung Merapi i Bromo na Jawie oraz Apo na Filipinach są składane ofiary z ludzi.
Ludy Filipin mają rozbudowany świat istot mitycznych jak demoniczne aswangi, które mogą zmieniać swoją postać, karły duende, ptasiokształtne latające wampiry wakwak czy bożki diwata (od sanskryckiego devata - bóstwa). Szeroko rozpowszechnione są opowieści o włochatym, leśnym małpoludzie zwanym orangpendek.
Niektóre zwierzęta są święte lub nietykalne: tygrys, wielkie warany (smok z Komodo), jaszczurki Draco i Moloch, węże oraz wzorowane na nich potwory i smoki.
Występują zróżnicowane mity o powstaniu świata i jego elementów. Na przykład plemię Bagoba z Mindanao opowiada o niebiańskim bogu imieniem Melu, który ze swojej białej skóry stworzył świat i pierwszych ludzi. Ludność wyspy Seram (Moluki) opowiada zaś, że zwierzęta są zamienionymi ludźmi, których ukarała w ten sposób bogini Satene za morderstwo popełnione na dziewczynie zwanej Hainuwele. Otóż Hainuwele zginęła, ponieważ zawstydziła wszystkich swoją hojnością i bogactwem podarunków rozdawanych podczas ceremonii obdarowywania mężczyzn przez kobiety. Inna znana dziewczyna, która stała się bóstwem to Satene; odeszła na Górę Zmarłych (Salahua na zachodzie wyspy). Poszczególne plemiona mają własne bóstwa i własne wyobrażenia o życiu pośmiertnym, czego przykładem jest plemię Bagobo z Mindanao wierzące, że dusze zmarłych wędrują do podziemnej krainy Gimokodan otoczonej wodami ciemnej rzeki.
W pierwotnych kultach kapłanami czy szamanami są zarówno mężczyźni jak i kobiety. Znane są miejsca kultu przodków i duchów reprezentowanych przez rzeźbione słupy o charakterze totemów.
Z czasem postępująca hinduizacja i buddyzacja rozwiniętych państw południowo-wschodniej Azji odsuwa kobiety od funkcji kapłańskich i redukuje dawne kulty do ludowej religii lub wręcz zabobonu. W Indonezji zaś od XIII w. islam zdobywa stopniowo przewagę, przynosząc swoje tradycje i mitologię. Do końca XX w. hinduistyczne pozostaje jedynie Bali oraz względnie izolowane obszary centralnej Jawa, jak na przykład grupa Jawajczyków ze wschodniej części wyspy czcząca miejscowy wulkan Bromo.
W XVI w. Filipińczycy przejmują katolickie tradycje Hiszpanii. Znajduje to odbicie w mentalności Filipińczyków skorych do fanatyzmu i przesady, a zarazem nazbyt często akceptujących postawę fatalistów biernie przyjmujących zrządzenia losu. Podobne postawy propaguje również buddyzm i hinduizm (Indochiny), negując wartość życia doczesnego i materialnego, oraz islam (Indonezja), w którym bardzo mocno podkreśla się wszechmoc Boga, przeznaczenie i bezsilność człowieka, którego jedynym zadaniem jest wypełniać boską wolę.
Od XIX-XX w. rosną wpływy filozofii zachodnich.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
Przeważnie silna struktura rodowa z dominującą pozycją mężczyzny, ale bardzo często zachowany jest starszy matrylinearyzm. Silne tradycje tolerancji dla homoseksualistów i transseksualistów ustępują dopiero pod naporem islamu i chrześcijaństwa. Wieś stanowi zwykle wspólnotę razem uprawiającą ziemię i razem celebrującą szczególne wydarzenia. We wszystkich państwach istnieje bardzo silne rozwarstwienie społeczeństwa. Niewolnicy nigdy nie stanowią szczególnie licznej grupy. Podstawą funkcjonowania państwa są wolni rolnicy (feudalizm), rzemieślnicy i kupcy, a w niektórych przypadkach piraci.
Tradycyjnie obok płci męskiej i żeńskiej funkcjonuje trzecia płeć transseksualistów o cechach pośrednich po khmersku zwanych kathoey (kobieta-chłopiec). W starszych społecznościach panuje dość duża swoboda seksualna, a seks nie zawsze jest łączony z miłością. Na przykład w plemieniu Kreung (centrum Półwyspu Indochińskiego) ojcowie 13-15 letnich dziewcząt budują dla nich małe domki, gdzie mogą się swobodnie spotykać z chłopcami, zanim zdecydują się na małżeństwo. Dzięki temu Kreung praktycznie nie znają przemocy seksualnej ani zaburzeń związanych z tą dziedziną życia. Na wiosnę wiele plemion (na przykład Miao w północnym Wietnamie) praktykuje zbiorowe orgie seksualne, łącznie z kazirodztwem, aby zapewnić płodność polom i podtrzymać życie w przyrodzie.
Prostytucja niezamężnych kobiet jest zwykle tolerowana (Kambodża, Birma, Tajlandia), a w przypadku mężatek nie jest potępiana, jeżeli zarobione pieniądze służą wyżywieniu rodziny (buddyści w Tajlandii).
Kobieta jest podporządkowana mężczyźnie (patriarchalizm), czego wyrazem może być rytualne obmycie nóg pana młodego przez przyszłą żonę podczas zaślubin u buddyjskich Khmerów. W małżeństwie zdecydowanie dominuje mężczyzna, który ma władzę nad kobietą. Popularne są małżeństwa endogamiczne zawierane tylko w obrębie jednego klanu (na przykład na Sumatrze koło jeziora Toba jeszcze w XXI w.). Zwykle umowę małżeńską między rodzinami przygotowuje swat, czyli wysłannik jednej rodziny do drugiej.
Często jest praktykowana poligynia. Książęta dysponują licznymi haremami żon i nałożnic, co destabilizuje sytuację polityczną, bo nawet dziesiątki synów mogą walczyć o tron po zmarłym ojcu (jak u Khmerów i Tajów).
Pan domu może czasowo oferować swoją żonę gościowi jako partnerkę seksualną (Khmerowie, Tajowie), co oznacza szacunek, albo jest formą przypieczętowania przyjaźni czy też umowy handlowej lub politycznej.
Funkcjonują różne formy regulacji liczby dzieci od seksu bez możliwości zapłodnienia (seks oralny, analny, masturbacja) poprzez antykoncepcję (środki chemiczne, zwłaszcza roślinne) i aborcję (scenę usunięcia płodu przedstawia na przykład relief w Angkor Vat z XII w.) aż do pozbywania się niechcianych noworodków (zabójstwo, porzucenie). Dzieci są zwykle traktowane jako własność rodziców. Dopiero w XX w. dzieci zyskają pewne prawa i zmienią się obyczaje, zbliżając się do standardów Zachodu.
Pierwotne hordy australoidów ustępują plemionom austronezyjskim podzielonym na klany. Od 1. tysiącleciu p.n.e. rozwijają się feudalne monarchie w Wietnamie i Kambodży, potem państwa Malajów w Indonezji, oparte na rolnictwie, handlu i piractwie. Plemienną organizację zachowują Filipiny (do XVI-XVII w.) i izolowane od wybrzeży wnętrza poszczególnych wysp, gdzie przez tysiąclecia zachowują się prymitywne plemiona na etapie hordy. Niektóre z nich zachowują matriarchalną strukturę społeczeństwa, na przykład lud Minangkabau w centralnej części Sumatry i na Półwyspie Malajskim.
W XVI-XIX w. następuje kolonizacja europejska, a w XX w. powstają republiki burżuazyjne często rządzone przez dyktatorów.
Obyczaje, rytuały i święta
Rytuały powitalne: uśmiech, wymiana podarunków, dotknięcie się nosami w Birmie zwane namczui (nazwa oznacza wsysanie zapachu). Na Nikobarach wita się uniesieniem otwartej, pustej, a więc bezbronnej dłoni. Na Borneo obowiązuje podanie dłoni (Dajak) i wspólny posiłek (odmowa jest aktem wrogości). Jak na całym świecie święta odzwierciedlają narodziny, osiągnięcie dojrzałości (inicjacja) i oficjalne wejście do społeczności, małżeństwo, śmierć i pogrzeb. Odbywają się wtedy magiczne ceremonie dla pozyskania dobrych duchów i odegnania złych, odprawia się ucztę, tańczy i śpiewa. Uczestnicy czasem grają i uprawiają sport (na przykład wyścigi łodzi u Tajów). U wielu ludów, zwłaszcza na Malajach i Filipinach, jest praktykowana kuwada.
Inicjacja polega na nauczeniu chłopca tradycji plemienia i zwykle łączy się z jakąś formą próby (wytrzymałości na ból i strach) albo szczególne zaznaczenie dorosłości poprzez określone, pozostawiające trwałe blizny, nacięcia na skórze (Nikobary, Andamany), czasem wybicie zęba (pewne plemiona Filipin i Indonezji). W niektórych plemionach Dajaków wymaga się od chłopca zabicia wroga i przyniesienia jego odciętej głowy. U Kenyah z Borneo mężczyźni polują na obcych, aby odciąć im głowy, które później są suszone, wędzone albo przechowywane jako czaszki, aby świadczyły o dzielności ich zdobywcy, a także były źródłem magicznej siły. Rząd spreparowanych głów wiszących pod dachem chaty Kenyah zapewnia plemieniu powodzenie.
Niektóre ludy świętują urodziny. Birmańscy buddyści robią to co tydzień, prosząc Buddę o wspomożenie. Wielu modli się co sobotę do Saturna jako planetarnego bóstwa losu oraz do smoka - symbolu szczęścia.
Inna grupa świąt wiąże się z cyklem przyrody. Najważniejszym jest święto wiosny i zarazem początek Nowego Roku czczony zabawą, ucztą, modlitwą i ofiarami dla duchów a czasem orgią seksualną (u Miao). Tajowie celebrują loi krathong - święto życiodajnej i oczyszczającej wody. Wieczorem puszczają na rzeki płonące lampki lub świeczki na małych łódeczkach zwanych krathong zrobionych z liści bananowca, papieru lub innego materiału. Łódeczki mają zabrać do oceanu wszystko co było złe, a uszczęśliwieni ludzie świętują puszczając fajerwerki, tańcząc, śpiewając i ucztując. Na Malajach zaś co roku odbywają się publiczne potyczki między sąsiednimi wioskami. Przelana krew jest rodzajem ofiary, która ma zapewnić wsparcie duchów i wysokie plony, zwłaszcza ryżu. Możliwa jest też śmierć któregoś z wojowników, co jest uznawane za najwyższą ofiarę. Zranieni i zwycięzcy cieszą się powszechnym szacunkiem jako bohaterowie.
Co pewien czas są urządzane uczty, których celem jest przede wszystkim umocnienie społecznych więzów jak na przykład u birmańskich Czin, kiedy wspólnie zjada się jedną lub więcej krów. Mięso zwierzęcia jest przy tej okazji dzielone w sposób przewidziany przez tradycję i każda część jest z góry przeznaczona dla określonej grupy ludzi: krewnych, najdostojniejszych osób, gospodarza uczty i tak dalej.
Liczne święta są związane z tradycją buddyjską: na przykład ku czci relikwii Buddy w birmańskiej świątyni Szwe Dagon. Buddyści celebrują też dzień nirwany Buddy (parinirwany). Poza tym obchodzą Magha Pudża (północna Tajlandia i Laos), Nowy Rok (w Birmie i Tajlandii połączony z oddawaniem czci starcom, mnichom i posągom Buddy oraz polewaniem się wodą na szczęście), wiosenne Święto Kwiatów i dzień narodzin Buddy Wesak (w Tajlandii jako Wisakha). Święto Esala Perahera upamiętnia odejście Buddy z pałacu. W czasie obchodów Wassa buddyjscy mnisi otrzymują nowe szaty. Duże znaczenie ma święto końca pory deszczowej w Tajlandii i Wietnamie zwane Pawarana; Budda wraca z nieba, gdzie głosił kazania, mnisi otrzymują szaty i farbują je na żółto lub czerwono, a wierzący ozdabiają dom światłami.
Powszechne jest składanie ofiar duchom w czasie pogrzebu, stypa (na przykład u Dajaków) i głośne opłakiwanie zmarłego, a czasem oczyszczający taniec tygrysa jako zwierzęcia pożerającego demony. U Torajów (Sulawesi) pogrzeb trwa tydzień: stypa, tańce, walka na miecze, walka czarnych i białych bawołów, zabicie bawołów, a potem zamknięcie zwłok w ozdobnej trumnie z jednego pnia drzewa i umieszczenie w wykutej jaskini, gdzie dana rodzina od pokoleń składa swoich zmarłych. Podczas ekstatycznych tańców ku czci zmarłych aktorzy wpadają w amok (amok to szał wojownika lekceważącego niebezpieczeństwo), kiedy w ich ciała wnika duch przodka (opętanie). Podobną wymowę ma też teatr lalkowy: lalka pierwotnie reprezentowała ducha i dopiero z czasem stała się zabawką. Na Bali odbywa się 10-dniowy festiwal między świętami Galungan i Kuningan, kiedy przychodzą duchy przodków i wcielają się w tancerzy, zwłaszcza w dziewczyny.
Zwłoki chowa się w ziemi lub też, na przykład na Sumatrze, są one mumifikowane przez wędzenie i suszenie, aby po owinięciu w ozdobne stroje i namalowaniu twarzy umieścić je w specjalnym domku. W niektórych rejonach Borneo zaś mumie trafiają do skalnych zagłębień wysoko nad wioską. Bywają też pozostawiane w opuszczonym domu zmarłego, a wśród Igorrot na wyspie Luzon wkładane do drewnianej trumny i przenoszone do okolicznej jaskini lub wieszane na sznurach na wysokich skałach.
Na Sulawesi zwłoki zmarłego przez kilka lat mogą być przechowywane w odrębnym pomieszczeniu w chacie. W tym czasie rodzina zbiera pieniądze na bawoła, ponieważ na pogrzebie trzeba zabić jako ofiarę przynajmniej jednego bawoła. Potem zwłoki dorosłych trafiają do jaskiń lub otworów wydrążonych w skale, a dzieci do dziupli w drzewie.
Najstarsze plemiona, jak na przykład mieszkańcy Andamanów, oczyszczają kości zmarłego, aby je potem nosić przy sobie lub budują dla nich domki-groby. Czasem wdowy na Andamanach noszą czaszkę męża na plecach, co pozwala im zaznaczyć swoją sytuację społeczną i utrzymać kontakt z duchem zmarłego. Zdarza się rytualny kanibalizm - spożywane są fragmenty ciała zmarłego, aby przyswoić sobie jego siłę i wyrazić mu swoje przywiązanie (Andamany). W Indonezji zwłoki bywają też umieszczane na łodziach, które są zatapiane albo puszczane wolno na ocean, aby zmarły mógł popłynąć do krainy przodków na zachodzie. W niektórych plemionach ciała są grzebane z łodziami w ziemi.
Zwyczaje pogrzebowe ulegają ujednoliceniu dopiero pod wpływem obcych religii: hinduizmu i buddyzmu, a od XIII w. islamu. Na przykład w Madżapahit i potem na Bali zmarli są paleni, przy czym zwłoki uboższych bywają przechowywane przez pewien czas, aby mogły być skremowane ze zwłokami arystokraty, co zapewnia bardziej uroczystą ceremonię. Birmańczycy swoim wybitnym zmarłym budują duże, ozdobne groby oraz pomniki czasem przypominające dom.
Na Filipinach od XVI w. dominują zwyczaje hiszpańskich katolików przemieszane z tradycjami miejscowymi. Jednym ze wstrząsających przejawów filipińskiej religijności jest celebrowanie drogi krzyżowej (odtworzenie opisanej tekstach ewangelicznych drogi Jezusa na Golgotę) na Wielkanoc w San Fernando. Ochotnicy idą z koroną cierniową na głowie, potem pozwalają się przybić do krzyża, a po kilku godzinach są zdejmowani, aby wygoić rany w dłoniach.