Ruś, Ukraina, Rusini, Białoruś
Lata 380. - Wódz Boż zakłada konfederację plemion słowiańskich walczącą z Ostrogotami. Ginie w konflikcie wewnętrznym.
Lata 550. - Wschodniosłowiański wódz Mezamir walczący z Awarami tworzy plemienne państwo w rejonie Dniepru, które utrzyma się do początku VII w. Powstają grody otoczone ziemnymi wałami i palisadą jak na przykład Kijów.
VII - IX w. - Bałtowie na północ od Prypeci ulegają slawizacji (przyjmują kulturę Słowian).
VII/VIII w. - Legendarni kniaziowie (książęta) Kij, Szczek i Choriwin budują państwo Polan w basenie Dniepru. Od Kija ma pochodzić nazwa Kijowa nad Dnieprem. Według legendy miasto powstało na miejscu kościoła św. Andrzeja, ponieważ podobno już w I/II w. n.e. na Rusi działali uczniowie św. Andrzeja: Inn, Rim oraz Pinn.
VIII/IX w. - Waregowie, czyli Normanowie ze Szwecji szukają szlaków ze Skandynawii do Konstantynopola zwanego przez nich Miklagardem. Normańska nazwa rothsman oznaczająca wioślarza zostaje przekształcona przez Finów, którzy opisując Waregów używają nazwy Ruotsi. Od tego określenia pochodzi nazwa całego kraju Ruś: arabska Ar-Rus, grecka oi Ros i łacińska Ruthenia.
859 - 862 r. - Wódz Waregów Ruryk (Hrörek, 862-879) zakłada dynastię Rurykowiczów w osadzie Nowgorod (Nowe Miasto, Nowogród). Podbici Słowianie przejmują elementy normańskiej kultury, na przykład ruskie imię Gleb to normański Gudleifr, a Oleg i Olga to Helgi i Helga.
Po 860 r. - Wodzowie Waregów Askold, Haskoldr i Dir opanowują Kijów. Stąd Waregowie organizują pierwszą łupieżczą wyprawę pod Konstantynopol (860-865).
882 r. - Książę Oleg (Helgi) Rurykowicz zdobywa Kijów i jednoczy Ruś. Godłem państwa zostaje znak Rurykowiczów, stylizowany jastrząb lecący głową w dół - na monetach z XI w. zastąpi go trójząb.
X - XII w. - Rusini, zwłaszcza z Nowogrodu Wielkiego, rozwijają handel futrami z ludami ugrofińskimi w rejonie Dwiny, Peczory i Uralu. Na przykład Guriata Rogowicz (X/XI) z Nowogrodu Wielkiego opowiada o swojej wyprawie na wschód i stałych handlowych kontaktach z zachodnią Syberią.
Lata 907, 911 - Łupieżcze wyprawy Olega na Konstantynopol (Carogród, czyli Miasto Króla) zmuszają Bizancjum do podpisania umowy handlowej. Ruscy piraci dominują na Morzu Czarnym zwanym Ruskim.
Ruski letopis (kronika) podaje, że pustelnik służący Perunowi przepowiedział śmierć Olega przez jego konia. Odtąd książę nie jeździł na nim, dopóki koń nie zakończył życia. Po jakimś czasie Oleg zechciał obejrzeć kości zwierzęcia w trawie i pośmiać się z przepowiedni. Wtedy z czaszki wypełzła żmija i śmiertelnie ukąsiła księcia. Tradycja utrzymuje, że stało się to w roku 913.
924 - 945 r. - Następca Olega, wielki książę Rusi Igor I, czyli normański Ingvaar, potomek Ruryka, konsoliduje państwo zamieszkane przez 4,5-5 milionów ludzi. Podbija księstwo połockie nad Dźwiną i atakuje Konstantynopol (941, 944).
945 r. - Drewlanie mordują Igora, a jego żona (od 903 r.) Olga w odwecie oblega ich gród Iskorosten. Według legendy Olga przez dłuższy czas nie potrafi sforsować umocnień. W końcu obiecuje, że zaprzestanie oblężenia w zamian za dziwaczny okup: chce, aby mieszkańcy oddali jej dzikie ptaki gnieżdżące się w dachach ich domów. Potem przyczepia im do ogonów płonące żagwie, a ptaki wracają do swoich gniazd wywołując pożar. Szturm kończy się zdobyciem płonącego grodu i rzezią ludności.
945 - 972 r. - W Kijowie panuje książę Swiatosław I, syn Igora. Dwukrotnie, w latach 967 i 969, podbija wschodnią Bułgarię, lecz po klęsce zadanej mu przez Bizancjum traci zdobyte tereny. Ginie w walce z Pieczyngami
955 - 962 r. - Księżna Olga (żona Igora I, umrze w 969 r.) zostaje ochrzczona jako Olena w Konstantynopolu (955-957). Prosi Ottona I o przysłanie misjonarzy, lecz katolicki biskup Adalbert zniechęcony postawą ludności opuszcza Ruś już w następnym roku 962.
972 - 978 r. - W Kijowie panuje książę Jaropełk I, syn Swiatosława.
978 - 1015 r. - Rusią Kijowską rządzi książę Włodzimierz (Władimir) I Wielki, syn Swiatosława.
Usuwa przyrodnich braci (Oleg ginie w 977 r., a Jaropełk w 980 r.), podbija Grody Czerwieńskie (981) i zakłada Włodzimierz Wołyński (988). Zaczyna się rozróżnienie Wielkiej Rusi związanej z Kijowem oraz Małej Rusi, czyli Grodów Czerwieńskich.
Włodzimierz I bije w Kijowie pierwsze ruskie monety znane jako srebrniki.
- Lata 985, 986, 988 - Włodzimierz I najeżdża Bizancjum.
W 988 r. żeni się z bizantyjską księżniczką Anną (siostrą Teofany, żony Ottona II) i przyjmuje chrześcijaństwo z Bizancjum. Powstaje biskupstwo w Kijowie, a od 989 r. chrześcijaństwo jest oficjalnie religią państwową.
Humorystyczna legenda głosi, że szukając religii właściwej dla Rusi Włodzimierz odrzucił judaizm, ponieważ Żydzi nie mieli ojczyzny. Co prawda podobał mu się islam obiecujący rajskie rozkosze z pięknymi dziewczynami, a Włodzimierz lubił kobiety, lecz odrzucił tę wiarę, bo zakazywała alkoholu. Zdecydował się więc na chrześcijaństwo argumentując, że Rusini muszą pić.
XI w. - Pojawia się nazwa Ukraina (od słowiańskiego słowa kraina oznaczającego kraj lub ojczyznę) odnosząca się do ziem w rejonie Dniepru.
XI - XV w. - Epoka legendarnych ruskich świętych: Awraamij Rostowskij w Rostowie, Wasilij Riazanskij w Riazaniu (XIII-XIV w.), Izidor Twierdisłow i Jakow w Rostowie (XV w.), a w Nowogrodzie Wielkim: Wasilij Błażiennyj, Michaił Kłopskij, Nikołaj Czudotworiec, Anton (XII w.) i Nikoł Kochanow (XIV w.). Według legend św. Joann z Nowogrodu (XII w.) podobno ujarzmił diabła i jeździ na nim w ciągu jednej nocy do grobu Jezusa w Jerozolimie i z powrotem. Przypomina to muzułmańskie opowieści o proroku Muhammadzie odbywającym nocne podróże do Jerozolimy na cudownym koniu.
1013 r. - Włodzimierz więzi Swiatopełka I, syna Jaromira i zięcia (od 1012 r.) polskiego księcia Bolesława Chrobrego, aby oddać tron swemu synowi Jarosławowi. Dopiero zbrojna interwencja Bolesława zmusza Włodzimierza do uznania praw Swiatopełka.
1015 - 1019 r. - W Kijowie rządzi Swiatopełk I popierany przez Bolesława Chrobrego.
Wzorem Włodzimierza I bije w Krakowie ruskie srebrniki. W 1018 r. do Kijowa przybywa Bolesław prowadząc zbrojny oddział, aby potwierdzić i umocnić pozycję Swiatopełka. Jednak po odejściu polskiego księcia syn Włodzimierza Jarosław wypędza Swiatopełka z kraju i przejmuje władzę.
- 1019 - 1054 r. - Panuje książę Jarosław I Mądry (syn Włodzimierza I) protektor chrześcijaństwa.
W Kijowie, który staje się ważnym centrum kultury, powstaje Peczerska Ławra w wykopanych tunelach; wkrótce słynny klasztor i cel pielgrzymek. Kijowski Sobór św. Zofii założony w pierwszej połowie XI w. jest jedną z najważniejszych świątyń Rusi; będzie rozbudowywany i ozdabiany przez kilka następnych stuleci.
Zostaje spisany zbiór praw Ruska Prawda. Jarosław boryka się z problemami społecznymi, choćby z buntem ludności w rejonie Suzdalu, wywołanym przez głód i wyzysk (1024-1026). Rozwija gospodarkę i dalekosiężny handel jak na przykład eksploatacja poszukiwanej w Europie miki („ruskie szkło”) z Karelii i znad Dźwiny. Pokonuje Pieczyngów, ludy ugrofińskie na północy, podbija Grody Czerwieńskie (Kijów utraci je na rzecz Polski w 1070 r.) i po raz ostatni najeżdża Bizancjum (1043).
W testamencie dzieli kraj między synów: Izjasława, Włodzimierza, Swiatosława, Wsiewołoda i Swiatopełka.
- Lata 1054 - 1068, 1069 - 1073, 1077 - 1078 - W Kijowie rządzi Izjasław I wspierany przez Bolesława Śmiałego z Polski.
Walczy z Połowcami, z buntem Wsiesława (1068-1069, prawnuk Włodzimierza I) oraz z braćmi Swiatosławem II (panuje w latach 1073-1076) i Wsiewołodem I (po raz pierwszy rządzi w latach 1076-1077).
W Nowogrodzie Wielkim po śmierci Włodzimierza (1052) rządzi jego syn Rościsław, lecz wygnają go wujowie.
- 1067 r. - W dokumentach pojawia się zbudowana kilka lat wcześniej białoruska twierdza Miensk (nazwa od rzeki Mień i ryby o tej samej nazwie), czyli późniejszy Mińsk - centrum handlowe na szlaku do Polski.
Od 1101 r. Mińsk będzie stolicą Księstwa Mińskiego podległego Księstwu Połockiemu, a w 1499 r. uzyska prawa miejskie.
1071 r. - Antyfeudalny bunt w rejonie Rostowa: ginie Leoncjusz, mnich z Peczerskiej Ławry uznany potem za świętego.
Po 1078 r. - W Kijowie rządzą Wsiewołod I (1078-1093, syn Jarosława) i Swiatopełk II (1093-1113, syn Izjasława).
1096 r. - Jarosław, syn Swiatosława, zakłada Riazań.
XII w. - Powstaje Włodzimierz nad Klaźmą, stolica księstwa Rostowsko-Suzdalskiego.
Nowogród Wielki podbija Ugrów nad Dwiną i Peczorą, zakłada faktorię handlową Ustiug Wielki nad Suchoną.
Północna Ruś zostaje schrystianizowana.
Litwa zaczyna podbój ziem ruskich, a sytuację pogarszają najazdy ludów ugrofińskich i tureckich ze wschodu.
- 1113 - 1125 r. - Włodzimierz Monomach z Suzdalu, syn Wsiewołoda I, rządzi Rusią. Powstrzymuje Połowców. Walczy z głodowymi buntami ludności Kijowa (1113, 1114).
Po nim panują jego synowie Mstisław I (1125-1132), Jaropełk II (1132-1139) i Wiaczesław (1139).
- 1125 - 1153 r. - Książę Włodymirko (linia Rościsława) zakłada księstwo w Haliczu.
Po wygaśnięciu rodu Rościsława w 1198 r. Polska i Węgry zaczną walkę o Halicz (Grody Czerwieńskie).
1136 r. - Bunt ludności Nowogrodu Wielkiego: książę Wsiewołod ucieka, a bojarzy (wyższa szlachta, arystokraci) i kupcy tworzą republikę konkurującą z Visby (Gotlandia) o handel na Bałtyku. Republika uznaje zależność od Wielkiego Księstwa Kijowskiego.
Połowa XII w. - W Kijowie panują Wsiewołod II 1139-1146, wnuk Swiatosława II), jego brat Igor II (1146, usunięty), Izjasław II (1146-1154, syn Mstisława I), Izjasław III (1154-1155, 1157-1158, 1161, wnuk Swiatosława I, usunięty), Jurij I Dołgorukij (1155-1157, syn Włodzimierza Monomacha), Mstisław II (1158-1159, syn Izjasława II), Rostisław (1159-1161, 1161-1167, syn Mstisława I).
1169 r. - Andriej I Bogolubskij z Suzdalu (rządzi w latach 1157-1174, syn Jurija I) plądruje Kijów. Zakłada włodzimierską linię Rurykowiczów, którą reprezentują jego bracia Michał I (1174-1176) i Wsiewołod III (1176-1212).
W Kijowie panują w tym czasie Mstisław II (1167-1169, syn Jurija I) i Gleb (1169-1171, brat Andrieja).
Nowogród Wielki na północy uznaje zwierzchność książąt rządzących we Włodzimierzu.
Od końca XII w. - Ruś rozpada się pod wpływem walk książąt, buntów (na przykład wielkie powstanie chłopów w południowej Rusi w 1174-1175 r.) i naporu sąsiadów.
1205 r. - W Nowogrodzie Wielkim powstaje niemiecka gildia kupców St. Peterhof.
1213 - 1238 r. - W Księstwie Włodzimiersko-Suzdalskim rządzi znany z pobożności i uznany za świętego Jurij II (syn Wsiewołoda III). Ginie w bitwie z Mongołami nad rzeką Sitą.
1223 r. - Mongołowie rozbijają Połowców i Rusinów nad Kałką.
Najazdy mongolskie (1237-1240) zmuszają książąt Rusi do uznania władzy Mongołów (1238) i niszczą Kijów (1240). Księstwa Halicko-Włodzimierskie, Kijowskie, Perejasławskie (na wschód od Kijowa), Siewierskie (Nowogród Siewierski), Czernichowskie, Riazańskie, Włodzimierskie (Włodzimierz, Moskwa, Suzdal) i Smoleńskie są wasalami Mongołów. Jarosław II z Włodzimierza (1238-1246, syn Wsiewołoda III) i jego syn Aleksander I Newski są pierwszymi, którzy otrzymują jarłyk: jako wielcy książęta (w nomenklaturze mongolskiej chanowie) mają reprezentować Mongołów i nadzorować ściąganie haraczu od innych książąt.
Republika Nowogrodu Wielkiego (jej wpływy sięgają do Uralu i Półwyspu Kola) płaci trybut Mongołom, lecz pozostaje niemal niezależna.
Względną niezależność utrzymują też księstwo Pińskie nad Prypecią i Połockie (Połock, Mińsk, Nowogródek).
- 1238 - 1263 r. - Książę Aleksander I Newski rządzi Nowogrodem Wielkim.
Rozbija Szwedów nad Newą (1240) i wojska zakonu Kawalerów Mieczowych na zamarzniętym jeziorze Pejpus (1242). Odzyskuje dzięki temu zajęty przez zakon Psków.
1249 r. - Aleksander Newski przyjmuje tytuł księcia kijowskiego, a w 1257 r. wielkiego księcia włodzimierskiego wciąż przy tym uznając zwierzchność Mongołów i Tatarów.
1250 - 1280 r. - Uciekając z Kijowa przed Mongołami metropolita Rusi Cyryl przebywa we Włodzimierzu nad Klaźmą. Również jego następca Maksim (1283-1305) ucieknie do Włodzimierza w 1299/1300 r.
Od końca XIII w. - Rurykowicze umacniają zależne od Mongołów Księstwo Włodzimiersko-Suzdalskie (Włodzimierz, Suzdal, Moskwa, Riazań, Twer): Dymitr I (syn Aleksandra I, 1277-1282, 1283-1294), Andriej III (brat Dymitra, 1282-1283, 1294-1304), Michał II Święty (bratanek Aleksandra I, 1305-1318), Jurij III (wnuk Aleksandra I, 1318-1322), Dymitr II (wnuk brata Aleksandra I, 1322-1326), Aleksander II (brat Dymitra II, 1326-1327) i Aleksander III (1328-1331).
XIV w. - Północna i wschodnia Ruś jest zależna od Mongołów i Tatarów. Litwa zajmuje ziemie do Prypeci, Księstwo Mińskie (1326) i Kijów, a Polska podbija Ruś Halicką, czyli Galicję (1349) i zaczyna polonizację miejscowej szlachty. W latach 1389-1392 oraz 1407-1412 republika Nowogrodu Wielkiego rządzona przez Lingwena, brata Jagiełły, jest lennikiem Polski.
XIV - XVI w. - Wołoscy pasterze ulegają rutenizacji (zruszczeniu), zapoczątkowując wyodrębnianie się karpackich Rusinów, którzy docierają do Bieszczad i Sanu.
W XIV w. po raz pierwszy są wzmiankowani Huculi.
Od 1323 r. - Moskwa więzi drużynę Nowogrodu Wielkiego wiozącą daninę od Ugrów. Odtąd Moskwa często napada nowogrodzkich poborców i niszczy Ustiug Wielki (1393, 1398, 1417, 1423), dążąc do podboju Nowogrodu.
Ok. 1347 - 1350 r. - Epidemia Czarnej Śmierci wyludnia wielkie obszary Rusi.
XV w. - W Połocku działa słynny jasnowidz Wasilij Niemczyn. W swoich wizjach znanych w odpisach dopiero z XVII w. rzekomo przedstawia przyszłość: zbrodnie Iwana IV Groźnego, okrutne rządy Piotra Wielkiego i Katarzyny II, pucz Lenina i komunizm, a potem krwawą dyktaturę Stalina i Rosję pokomunistyczną.
XV - XVII w. - Walki z chanatami wyludniają południowo-wschodnią Ruś, przekształcając ją w opustoszałe stepy znane jako Dzikie Pola. Społeczeństwo ruskie pod władzą polską ulega zmianom, które w przyszłości doprowadzą do ukształtowania Ukrainy na południu i Białorusi między Wilią (Litwa), Bugiem i Prypecią (Polesie).
1458 r. - Rozdzielenie metropolii Kijowa i Moskwy. W 1589 r. Moskwa zostanie ogłoszona samodzielnym patriarchatem, a w 1686 r. patriarcha Konstantynopola czasowo uzna Moskwę za główny patriarchat Rusi.
1470 - 1478 r. - Nowogród Wielki jest w unii personalnej z Wielkim Księstwem Litewskim.
1478 r. - Nowogród Wielki zostaje podbity przez Iwana III z Moskwy.
Najeźdźcy rabują bogate miasto, dokonują rzezi ludności, część mieszkańców wypędzają, głównych przeciwników spośród miejscowych bogatych rodów mordują, a resztę arystokracji uprowadzają do Moskwy. Chodzi o zniszczenie tradycyjnego samorządu miasta, samodzielności gospodarczej i rozwijania własnej kultury. W 1494 r. Moskwa likwiduje kantor Hanzy w Nowogrodzie, ponieważ nie toleruje związków ekonomicznych niezależnych od władzy centralnej. Z drugiej strony jednak pozwala na ograniczoną swobodę handlowania. Ku zaskoczeniu Moskwy miasto znów się bogaci i jest ośrodkiem, gdzie spotykają się różne kultury i mieszają obyczaje. Nawet dzieci w Nowogrodzie znają sztukę czytania i pisania, która pozostaje niedostępna dla przytłaczającej większości mieszkańców ziem ruskich.
Pierwsza połowa XVI w. - Francisk Skorina (urodzony w 1490 r. w Połocku) zaczyna literaturę białoruską. Po studiach w Krakowie (1512) i Padwie tłumaczy na białoruski 23 księgi Biblii i wydaje w swojej drukarni w Wilnie.
XVI w. - Prawosławni mieszkańcy południowej Rusi rozwijają u siebie poczucie odrębności od katolickich Polaków. Ruska szlachta żąda praw równych z prawami Polaków i Litwinów. Podsyca go nierówność ekonomiczna: Polacy na Rusi to głównie szlachta i magnaci, a Rusini to raczej chłopi i biedota. W miastach dominuje żywioł polski, a na wsi ruski. Społeczny awans Rusinów odbywa się zwykle poprzez polonizację (przykładem są pochodzący z Białorusi Kościuszko i Moniuszko).
Mnożą się ucieczki ruskich chłopów spod ucisku feudalnego, a zarazem polskiego i kościelnego. Na południu Rusi (przyszła Ukraina) powstają osady zbiegłych Rusinów zwanych Kozakami (po turecku kozak - awanturnik, wolny człowiek), utrzymujące się z rolnictwa i rozboju. Kierują nimi wojskowi przywódcy zwani atamanami, jak na przykład Dmitro Wiszniewieckij czy Petro Sahajdaczny.
1553 r. - Ataman D. Wiszniewieckij zakłada Sicz Zaporoską (zasika za porohami - palisada za progami rzecznymi) - osadę na wyspie na Dnieprze i nazywa ją Mała Hortycja (Mała Forteca). Sicz będzie niszczona w walkach z Chanatem Krymskim i Polakami i kilkakrotnie przenoszona. Sam Wiszniewieckij zginie w walce z Tatarami (1563).
1569 r. - Należąca do Litwy Ukraina przechodzi w ręce Polski.
Król Stefan Batory nada Kozakom prawa, formalnie zrównujące ich ze szlachtą i rejestruje ich jako regularne oddziały wojskowe (Kozacy rejestrowi). Jednak Kozacy coraz bardziej świadomie traktują siebie jako odrębny naród, czyli przyszłych Ukraińców.
1569/1570 r. - Rządzący w Moskwie Iwan IV Groźny plądruje Nowogród Wielki oraz wszystkie większe miasta w północnej Rusi oskarżając mieszczan o spiskowanie z bojarami, Litwinami, Polakami i Szwedami. W rzeczywistości chodzi o zniszczenie ich samorządności oraz pełne podporządkowanie Moskwie. Car bowiem odebrał Nowogrodowi Wielkiemu ograniczoną autonomię nadaną temu miastu przez Iwana III, na przykład prawo do pobierania podatków i niekontrolowanego handlowania. Kupcy jednak zbojkotowali nakaz Iwana IV, a Nowogród Wielki jest wyraźnie bogatszy od innych ośrodków moskiewskiego państwa, co pokazuje, że carska kontrola nie służy rozwojowi. Z drugiej strony oprycznicy chcą się wzbogacić na rabunku, więc rozsiewają plotki o rzekomym spisku. W rezultacie dokonanej przez opryczników „masakry nowogrodzkiej” w 1570 r. giną niemal wszyscy spośród 35 tysięcy mieszkańców miasta, a wszelkie dobra zostają zrabowane. W całej północnej Rusi życie traci łącznie ok. 70 tysięcy ludzi. Kwitnący do niedawna Nowogród Wielki zostaje sprowadzony do poziomu innych miast rządzonych przez Moskwę, a symbolem upadku jest usunięcie z nazwy przydomku Wielki (zostanie przywrócony w 1989 r.).
1577 - 1578 r. - Słynący z siły i odwagi Kozak Iwan Podkowa zdobywa Jassy i ogłasza się hospodarem Mołdawii. Zostaje uwięziony w Warszawie za sprowokowanie konfliktu z Turcją i ścięty we Lwowie.
1581 r. - Wydanie ukraińskiej wersji Biblii oznacza początek ukraińskiej literatury. Następne książki to drukowane po ukraińsku w Rzeczpospolitej teksty liturgiczne (1627, 1629) oraz zbiór modlitw P. Mogiły (1646).
1591 r. - Kozak Krisztof Kosinskij wznieca powstanie (1591-1593) przeciw Rzeczpospolitej, aby utworzyć państwo, lecz ginie w walce. Drugie powstanie (1594-1596) zorganizuje Semen Nalewajko.
1596 r. - Dążąc do polonizacji Rusinów Polacy narzucają im podpisaną w Brześciu unię: Kościół unicki zachowuje liturgię prawosławną, ale uznaje zwierzchnictwo rzymskiego papieża. Większość Rusinów nie akceptuje unii, więc mnożą się napaści na katolickich misjonarzy. Ginie na przykład Jozafat Kuncewicz, zabity przez tłum w Witebsku (1623) i jezuita Andrzej Bobola zabity przez Kozaków (1675). Kościół katolicki ogłosi ich potem świętymi męczennikami.
1599 r. - Książę Konstanty Ostrogskij zawiązuje konfederację dyzunitów (odrzucających unię) walczących z katolickim ekspansjonizmem o ochronę wyznań niekatolickich, a szczególnie prawosławia.
Od 1599 r. - W Mińsku działa trybunał litewski co drugi rok na zmianę z Nowogródkiem.
XVII - XVIII w. - Kozackie wyprawy rabunkowe przeciw Tatarom, Turcji, Mołdawii, Moskwie i Rzeczpospolitej.
Osadnictwo kozackie stopniowo posuwa się wzdłuż rzek na południe w stronę Morza Czarnego do ujścia Dniepru i Donu w XIX w., Morza Azowskiego oraz tatarskiego Krymu.
1620 r. - Patriarcha Jerozolimy Teophanos wyświęca kijowskiego metropolitę Jowa Boreckija, który ma powstrzymać ekspansję katolicyzmu. Ukraińska Cerkiew oddziałuje zarówno na Moskwę, jak też na metropolie bałkańskie: bułgarską i serbską. Dlatego w 1676 r. Polacy zakazują jej kontaktów z innymi cerkwiami prawosławnymi.
1630 r. - Taras Fedorowicz organizuje powstanie Kozaków i chłopów przeciw Rzeczpospolitej.
1648 - 1663 r. - Ataman Bohdan Chmielnicki (Chmielnickij) przewodzi kozackiemu powstaniu w Rzeczpospolitej.
Żąda utworzenia kozackiego księstwa w ramach Rzeczpospolitej, lecz Polacy odmawiają. Na mocy pokoju ze Zbaraża (1649) Chmielnicki otrzymuje trzy województwa: Kijów, Bracław i Czernichów, które ogłasza niezależnym państwem pod nazwą Zaporoże albo Księstwo Ruskie. Rzeczpospolita próbuje odzyskać kontrolę w 1651 r. (pod Beresteczkiem ginie ponad połowa z rozbitych 110 tysięcy Kozaków i Tatarów), ale Polacy przegrywają pod Białą Cerkwią (IX 1651) i Batohem (odwetowa rzeź 8000 polskich jeńców w 1652 r.). Jednak Chmielnicki wiedząc, że jest zbyt słaby na samodzielność, przyjmuje protektorat Moskwy (umowa w Perejasławiu, 1654). Ostatecznie w 1663 r. Ukraina zostaje podzielona na strefę moskiewską (rosyjską) na lewym brzegu Dniepru i polską oraz turecką na prawym.
1672 r. - Po klęsce Rzeczpospolitej w wojnie z Turcją ataman Doroszenko przejmuje kontrolę nad Ukrainą. Jednak po jego wycofaniu się z życia politycznego w 1676 r. (umrze w 1698 r.) Kozacy popadają w zależność od Moskwy.
1684 r. - J.-J. Müller z Lipska pisze rozprawę o Kozakach: wywodzi ich od wojowników walczących z Mongołami.
XVIII - XIX w. - W Karpatach kształtują się głównie pasterskie ludy zwane Rusinami posługujące się językami zbliżonymi do ukraińskiego z domieszkami wołoskimi, polskimi i węgierskimi. Wschodnie Karpaty zamieszkują Huculi, w północno-wschodnich Karpatach żyją Bojkowie, a na północnym zachodzie Łemkowie (Rusnakowie).
1708 - 1709 r. - Kozacki hetman Iwan Mazepa próbuje uniezależnić się od Rosji, popierając Szwedów. Po klęsce ucieka do Mołdawii (tam umrze). Skutkiem powstania jest ekspedycja rosyjska (1709) i zburzenie Siczy Zaporoskiej jako gniazda buntowników. Wielu Kozaków zostaje uwięzionych i deportowanych na Syberię.
1764 - 1782 r. - Rosja znosi instytucję kozackich hetmanów (atamanów).
Rozwiązuje radę autonomicznej Ukrainy, pozbawia Kozaków (symbol ukraińskiej odrębności) praw i zrównuje ich z chłopstwem. W rezultacie liczba kozackich gospodarstw spada z 20 tysięcy w 1730 r. do 1100 w 1764 r.
Z drugiej strony w XVIII-XIX w. Kozacy tworzą doborowe oddziały wojskowe służące rosyjskim carom.
1772 - 1795 r. - Ukraińskie i białoruskie ziemie Rzeczpospolitej wchodzą w skład Rosji. Mimo to jeszcze w XIX w. Lwów będzie miastem głównie polskim, chociaż otoczonym przez ukraińskie wsie, a białoruski Mińsk będzie zamieszkany przez Żydów (do 50%), Polaków i Rosjan.
1775 - 1850 r. - Petro Prokopowycz, sławny ukraiński badacz pszczół i założyciel szkoły pszczelarstwa.
1798 r. - Iwan P. Kotlarskij pisze pierwszą ukraińską książkę, własną wersję Eneidy.
Zaczyna się kulturalna emancypacja Ukraińców w XIX w.: poeta i zwolennik niepodległości Ukrainy Markijan Szaszkewycz (1811-1843), J. Hołowacki, I. Wahyłewycz, największy ukraiński poeta i pisarz Taras Szewczenko (1814-1861). Później działa pisarz-socjalista Iwan Franko (1856-1916) i wielu innych literatów, jak choćby Denis Zubricki.
1834 r. - Powstaje uniwersytet w Kijowie.
1848 r. - W austriackiej Galicji powstaje Najwyższa Rada Ruska jako reprezentacja Ukraińców i Rusinów.
1848 r. - Powstaje pierwsza ukraińska gazeta Zoria hałycka (Świt galicyjski), odzwierciedlająca idee Wiosny Ludów.
1859 r. - W Kijowie powstaje Hromada (Wspólnota) zwana potem Starą Hromadą, organizacja promująca kulturę Białorusi, co nie podoba się rosyjskim władzom. W rezultacie Hromada zostanie rozwiązana w roku 1876.
Po 1861 r. - Uwłaszczenie chłopów przyspiesza rozwój Ukrainy. Wzrasta liczba ludności. Rośnie wydobycie węgla nad Donem (Zagłębie Donieckie, Donbas): już w 1897 Ukraina dostarcza 40% węgla całej Rosji.
1871 r. - W Odessie odbywa się jeden z pierwszych pogromów Żydów na obszarze Rosji.
1871 - 1913 r. - Łesja Ukrainka (Łarysa Kozak), sławna ukraińska poetka. Tłumaczka z polskiego i angielskiego.
1875 r. - Rosja likwiduje Unię Brzeską i siłą włącza grekokatolików do Cerkwi prawosławnej.
1876 r. - Car Aleksander II próbuje zlikwidować nienawidzoną przez Rosjan ukraińską odrębność zagrażającą jedności rosyjskiego imperium. Rosjanie obawiają się, że mieszkańcy Ukrainy przypomną wszystkim, że Kijów jest starszym ośrodkiem niż Moskwa i ma prawo do samodzielności.
Bezpośrednią przyczyną decyzji cara jest donos napisany w 1874 r. Jego autor, wicekurator kijowskiego okręgu szkolnego Michaił Jozefowicz, informował Moskwę, że w Kijowie rozwija się ruch ukrainofilski promujący kulturę i tradycję ukraińską w opozycji do rosyjskiej. Powołana potem komisja opracowała zasady zwalczania „ukraińskiego nacjonalizmu”, a car je zaakceptował. Moskiewska władza zakazuje używania języka ukraińskiego, wydawania ukraińskich książek, grania ukraińskich sztuk teatralnych (zakaz zniesiony w 1881 r.) i pisania ukraińskich piosenek. Nie wolno już używać nazwy Ukraina, a mieszkańcy tego kraju zostają uznani za lokalną odmianę Rosjan posługującą się rzekomo ludowym dialektem rosyjskiego. Zamiast Ukraińców są Chechłacy nazwani tak przez Rosjan z powodu chechła, czyli wysoko upiętego czuba z włosów na głowie noszonego przez Kozaków.
Terror, rusyfikacja i bieda powodują zmasowaną emigrację Ukraińców: wkrótce największym ośrodkiem ludności ukraińskiej poza Ukrainą stanie się Winnipeg w Kanadzie.
1883 - 1973 r. - Dmytro Iwanowycz Doncow, prawnik (studia w Petersburgu, Wiedniu i Lwowie), dziennikarz, pisarz i działacz niepodległościowy. W latach 1922-1939 mieszka we Lwowie, potem w Bukareszcie, a od roku 1943 w Pradze, pisząc do niemieckiej prasy artykuły o tematyce ukraińskiej. Po wojnie emigruje do Kanady.
1886 - 1942 r. - Janka Kupała (Jan Lucewicz), pisarz i dramaturg współtwórca literackiego języka białoruskiego.
1892 r. - We Lwowie (w 80% zamieszkałym przez Polaków) powstaje Towarzystwo Naukowe imienia Szewczenki jako przejaw narodowej świadomości Ukraińców.
1907 r. - Po klęsce Rosji w wojnie z Japonią i pod naciskiem sił rewolucyjnych carski rząd formalnie anuluje zakaz używania języka ukraińskiego, chociaż w rzeczywistości kultura ukraińska jest nadal dyskryminowana.
1908 r. - Mikoła Arkas pisze pierwszą pełną historię Ukrainy. M. Hruszewskij zaś wydaje (1898-1937) monumentalną 10-tomową pracę o dziejach Rusi-Ukrainy, budując narodową świadomość Ukraińców.
1909 - 1959 r. - Stepan Andrijowycz Bandera, ukraiński działacz niepodległościowy o poglądach nacjonalistyczno-faszystowskich, od roku 1927 członek Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, a potem OUN i organizator terrorystycznych ataków skierowanych przeciw Polakom i Ukraińcom szukającym porozumienia z Polakami.
Lata 1913, 1915 - Represje katolickiej Austrii wobec unickich i zdecydowanie prorosyjskich Łemków.
1917 r. - Ukraińcy wykorzystują rozpad Rosji i proklamują Ukraińską Republikę Ludową w Kijowie. Bojków i Łemków uznają za Ukraińców, chociaż oba ludy podkreślają swoją odrębność. Godłem ukraińskiego państwa jest tryzub (trójząb), a flaga zawiera dwa poziome pasy: górny niebieski (niebo) i dolny żółty (zboże na polu).
Wilhelm Habsburg, który zakochał się w Ukrainie i stał się Ukraińcem z wyboru (nawet każe się nazywać Wasylem) próbuje organizować monarchię z centrum w Siczy (1918).
Nad Donem zaś Kozacy proklamują państwo, które jednak zostanie rozbite przez bolszewików (1918).
Ukrainą poddaną Niemcom (układ brzeski) rządzi hetman P. Skoropadskij, a Doncow jest szefem biura prasowego jego rządu, przyczyniając się do rozpowszechnienia idei samodzielności Ukraińców. Dyktatura Skoropadskiego upada jednak w grudniu po odbiciu Kijowa przez republikańskie oddziały Semena Petlury. Doncow zostaje wtedy szefem sekcji prasowej Ukrainy w Bernie. W końcu bolszewicy zajmują Kijów (II 1919): ginie ok. 3000 mieszkańców miasta, a niepodległa Ukraina upada. Mimo to ukraińska Cerkiew odrywa się od patriarchatu Moskwy (1919), zaznaczając w ten sposób symboliczną samodzielność Ukrainy.
We Lwowie powstańcy ogłaszają niepodległość, lecz pokonują ich Polacy, którzy mszczą się potem na Ukraińcach, przy okazji dokonując pogromu miejscowych Żydów.
1917 r. - W Jekaterynodarze odbywa się zjazd Kozaków z Kubania, który decyduje o utworzeniu odrębnego państwa Kubańskiej Republiki Ludowej (16 II 1918), która przyłącza się do Ukraińskiej Republiki Ludowej na zasadzie federacji. W kwietniu 1918 roku zbolszewizowane oddziały rosyjskie wracające z frontu tureckiego zajmują Kubań i zamieniają w republikę sowiecką. Walki o Kubań między bolszewikami i białymi z armii Denikina ciągną się przez dwa lata. Przedstawiciele Kubania uczestniczą nawet w pokojowej konferencji w Paryżu. Wreszcie w marcu 1920 roku obszar Kubania zajmuje Armia Czerwona i włącza do Rosji.
1917 - 1918 r. - Część białoruskiej inteligencji chce wykorzystać upadek Rosji, żeby ogłosić niepodległość.
W Mińsku dawni członkowie Hromady proklamują powstanie białoruskiego państwa (w 1918 r.). Godłem państwa jest Pogoń zapożyczona od Litwy, sztandar jest biały z czerwonym poziomym pasem na środku, a stolicą Białorusi zostaje Mińsk. Ludność nie ma jednak poczucia narodowej odrębności.
1918 r. - Huculi buntują się przeciw Austro-Węgrom i tworzą republikę (9 I 1919), którą w lipcu rozbiją Rumuni.
1918 r. - Łemkowscy działacze ogłaszają w Gładyszowie, że Łemkowie wejdą w skład Rosji. Po zwycięstwie bolszewików chcą zaś należeć do Czechosłowacji, aby uchronić się przed komunizmem i uniknąć włączenia do Polski oraz polonizacji. W 1919 r. w Pereszowie zostaje proklamowana proczeska Karpatoruska Rada Ludowa. Władze polskie odpowiadają aresztowaniami, a w 1921 r. stawiają przed sądem w Nowym Sączu księdza D. Chylaka, J. Kaczmarka i M. Gromasiaka oskarżonych o chęć oderwania Łemkowszczyzny od Polski. Zostają jednak uniewinnieni, ponieważ nie istnieją żadne umowy o włączeniu ziem Łemków do Polski, więc nie można było ich złamać.
XII 1918 r. - III 1919 r. - We Florynce działa Ruska Narodowa Republika Łemków.
1919 - 1920 r. - Wschodnia Białoruś znajduje się w obrębie bolszewickiej republiki białorusko-litewskiej
1920 r. - Wojna polsko-bolszewicka.
Generał Bułhak-Bałachowicz organizuje antyrosyjskie powstanie Białorusinów w Słucku, który na mocy Traktatu Ryskiego znalazł się w granicach bolszewickiej Rosji. Po klęsce oddziały generała przechodzą do polskiej części Białorusi, lecz Polacy obawiają się białoruskiego patriotyzmu i rozbrajają jego armię.
Brześć, Pińsk, Lwów, Tarnopol i Kołomyja zostają włączone do Polski. Wilhelm Habsburg popiera bolszewików, bo Polskę uznaje za gorszego wroga ukraińskiej niepodległości. Natomiast ukraiński generał Simon Petlura (1879-1926) współpracuje z Polską przeciw bolszewikom. Jednak po klęsce musi emigrować. Ginie w Paryżu zastrzelony przez żydowskiego poetę i bolszewickiego agenta Szolema Szwarcbarda. Do uwolnienia zabójcy nawołują potem A. Einstein, R. Rolland i A. Kiereński i, co ciekawe, sąd uznaje Szwarcbarda za niewinnego.
Powstają sowieckie republiki zależne od Rosjan - ukraińska (Kijów) i białoruska (Mińsk). W ten sposób Białorusini po raz pierwszy mają swoje państwo, chociaż rządzą nim Rosjanie.
Dla złamania oporu Ukraińców bolszewicy konfiskują żywność, co wywołuje głodową śmierć prawie 2 milionów ludzi.
1921 r. - Założenie uniwersytetu w Mińsku, stolicy sowieckiej Białorusi.
Od 1922 r. - Ukraińcy i Białorusini są reprezentowani w polskim parlamencie, ale ich dążenie do samodzielności prowokuje Polaków do zmiany ordynacji wyborczej i podziału okręgów wyborczych w taki sposób, żeby w większości okręgów najliczniejszą grupę stanowiła ludność polska.
1925 r. - Kołas pisze jedno z pierwszych dzieł literatury białoruskiej zatytułowane Szymon muzykant.
1925 r. - W Polsce powstaje lewicowa, prosowiecka białoruska partia Hromada. Jej celem jest oderwanie zachodniej Białorusi od Polski i przyłączenie do sowieckiej Białorusi wschodniej. Na czele partii staje Bronisłau Taraszkiewicz. W 1927 r. Hromada zostaje zdelegalizowana.
1929 r. - W Wiedniu zostają połączone różne organizacje polityczne z Ukraińską Organizacją Wojskową na czele i powstaje Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Podstawą ideową OUN są nacjonalistyczno-faszystowskie poglądy Dmytro Doncowa głoszącego, że relacje między narodami muszą opierać się na sile. Wartością nadrzędną jest naród prowadzony przez elitę lub wodza, którzy są gotowi do najwyższych poświęceń.
1932 - 1933 r. - Stalin celowo wywołuje wielki głód (hołodomor), konfiskując żywność, aby zlikwidować opór przeciw kolektywizacji rolnictwa i złamać znienawidzoną ukraińską odrębność (zwłaszcza w obliczu planowanej wojny z Zachodem). Ukraińskie wsie są rabowane przez ok. 100 tysięcy komunistycznych aktywistów z Komsomołu, którzy twierdzą, że chłopi ukrywają zbiory. Armia otacza obrabowane wioski, nie pozwalając ich opuszczać, więc ludzie umierają z głodu (w skali całej Ukrainy ok. 25 tysięcy osób dziennie, zwłaszcza dzieci), dochodzi do kanibalizmu, a zwłoki leżące na ulicach Charkowa czy Kijowa nikogo nie dziwią. W miastach powstają państwowe sklepy torgsiny, w których można kupić żywność za złoto i obcą walutę (w 1933 r. będą działały aż 263 torgsiny). Ukraina traci ponad 5 milionów ludzi, których mają zastąpić sprowadzani później rosyjscy osadnicy.
1935/1936 r. - W Polsce odbywa się proces terrorystów z OUN. Za zamordowanie Bronisława Pierackiego, polskiego ministra spraw wewnętrznych, Stepan Bandera zostaje skazany na karę śmierci zamienioną potem na dożywocie. Wyjdzie na wolność po wybuchu wojny polsko-niemieckiej w roku 1939.
1936 - 1938 r. - Seria klęsk spada na Ukraińców i Białorusinów.
Sowieci zaczynają planowe niszczenie Mińska, szczególnie zabytków świadczących o przeszłości miasta oraz budowli sakralnych. Na gruzach ma powstać nowy komunistyczny Mińsk pełen pompatycznych, możliwie dużych budowli, które miałyby świadczyć o potędze Związku Sowieckiego.
W Kuropatach pod Mińskiem w latach 1937-1941 na rozkaz Stalina zostaje zamordowanych i pogrzebanych kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców Białorusi różnych narodowości.
W Polsce prawosławni Ukraińcy i Białorusini są wcielani do Kościoła katolickiego (1938), a co najmniej 167 cerkwi zostaje zburzonych lub splądrowanych, w tym również zabytkowe jak cerkiew w Szczebrzeszynie (Szczebreszin) z roku 1184, w Chełmie (Hołm) z XVI w. i Jarosławcu, też z XVI w.
Związek Sowiecki bezwzględnie zwalcza narodowy ruch ukraiński. W Amsterdamie zostaje zamordowany Jewhen Konowalec (w 1938 r.), przywódca ukraińskiej antykomunistycznej organizacji niepodległościowej na emigracji: sowiecki agent P. Sudopłatow wręcza mu pudełko czekoladek z ukrytą bombą zegarową.
Wilhelm Habsburg, wciąż marzący o ukraińskim królestwie, nawiązuje współpracę z nazistami, którzy wydają się być naturalnym wrogiem Polski i Sowietów.
1939 r. - Aneksja polskich kresów wschodnich (zachodnia Ukraina i Białoruś) przez ZSRS sprzymierzony z Niemcami. OUN rozpada się na dwie frakcje. Na czele frakcji głoszącej chwilowy sojusz z Niemcami stoi prawnik Lew Rebet (1912-1957), a po wyjściu z polskiego więzienia Stepan Bandera. Nieco odmienne spojrzenie prezentuje Andrij Melnyk (1890-1964, umiera w Kanadzie), który uważa Niemcy za strategicznego sojusznika Ukrainy i chce wszcząć powstanie przeciw Polakom. Rebet jednak odmawia, ponieważ to wzmocniłoby sprzymierzonych z Niemcami Sowietów.
1941 - 1942 r. - Po ataku Niemców na ZSRS (22 VI 1941 r.) grupa Bandery ogłasza niepodległość, a premierem ukraińskiego rządu zostaje Jarosław Stećko (1912-1986). Wielu Ukraińców, w tym Kozacy nad Donem, witają Niemców jako wyzwolicieli od komunizmu. Niemcy jednak obalają rząd już po 12 dniach istnienia, a Banderę, Rebeta i Stećkę zamykają w obozie (do 1944 r.). Współpracę z Hitlerem podejmuje natomiast Andrij Melnyk, ale on też zostaje aresztowany i wysłany do obozu na początku 1944 r.
1941 - 1943 r. - 24 czerwca 1941 r. spadają pierwsze niemieckie bomby na Mińsk. Ludność białoruska zwykle przychylnie przyjmuje wkraczające oddziały niemieckie, które przerywają sowiecki terror. Program współpracy z Niemcami głoszą zarówno przedstawiciele białoruskiej prawicy, na przykład Iwan Jermaczenka (1884-1970), jak też centrolewicowy Radosłau Ostrouski (1887-1976).
Gauleiterem Białorusi zostaje Wilhelm Kube (1917-1943) zachęcający Białorusinów do współpracy z Niemcami. Z jego inicjatywy powstaje Białoruska Samoobrona Ludowa, na której czele staje I. Jermaczenka. Organizacja zajmuje się ochroną zdrowia lecznictwem i szkolnictwem (po raz pierwszy w języku białoruskim). Kube chce budować w Białorusi przemysł pracujący dla III Rzeszy oraz białoruską administrację i armię współpracującą z Niemcami przeciw Sowietom. Spotyka się jednak z niechęcią Himmlera lansującego politykę twardej ręki i planującego wytępienie Słowian.
Wiosną 1943 roku Niemcy rozwiązują Samoobronę, oddziały białoruskie zostają rozproszone, a Kube ginie w Mińsku po eksplozji bomby podłożonej przez dwie Białorusinki.
1941 - 1944 r. - Masowe mordy ludności żydowskiej na obszarze Ukrainy i Białorusi dokonywane przez Niemców i Ukraińców, zwłaszcza z ugrupowania Bandery, oraz Białorusinów i Polaków.
1942 r. - Powstaje Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), walcząca z Sowietami, Polakami i Niemcami.
1943 r. - 1 maja i na początku lipca Sowieci prowadzą zmasowane bombardowanie Mińska, ponieważ pod pozorem walki z Niemcami chcą zniszczyć zabytki świadczące o białoruskiej historii i odrębności kulturowej. Sowieckie bomby burzą i palą przede wszystkim obiekty mające wartość historyczną, a niekoniecznie militarną.
Od 1943 r. - Za zgodą Niemców Ukraińcy z UPA realizują plan Bandery. Mszczą się za przedwojenne prześladowania mordując Polaków oraz ugodowo nastawionych Ukraińców i Białorusinów na obszarze Wołynia i Galicji Wschodniej. Pierwszą ofiarą jest polska wieś Parośl wymordowana w lutym. Do początków 1947 r oddziały UPA eksterminują łącznie ok. 100 tysięcy Polaków. Polska AK odpowiada, organizując samoobronę i dokonując mordów na Ukraińcach - łącznie ok. 15 tysięcy osób.
1944 r. - Niemcy potrzebują żołnierzy, więc tworzą Ukraińską Armię Narodową, mającą walczyć z Sowietami, a Stećko, Rebet i Bandera zostają uwolnieni z obozu, a po wojnie osiedlą się Monachium wiedząc, że powrót do Ukrainy oznaczałby śmierć.
Wiosna 1945 r. - Ukraińska Powstańcza Armia i polska Armia Krajowa podejmują rozmowy o sojuszniczej walce przeciw Sowietom, co znajduje odbicie we wspólnych akcjach między innymi w Hrubieszowie, Dubience i Starosielu.
1945 - 1947 r. - Wilhelm Habsburg mieszka w Wiedniu ciągle marząc o niepodległości Ukrainy. W tym czasie jest agentem wywiadu brytyjskiego, a potem francuskiego. W roku 1947 Sowieci potajemnie porywają go z Wiednia i wywożą do Kijowa, gdzie zostanie postawiony przed sądem za antyrosyjską działalność z roku 1918 i zamordowany w 1948 r.
1945 - 1950 r. - Ziemie na zachód od Bugu przypadają Polsce.
Partyzanci UPA walczą z Polską (do 1947 r.) i ZSRS (do 1956 r.). Symbolem polsko-ukraińskich relacji jest los wsi Pawłokoma pod Przemyślem, gdzie UPA porywa 11 Polaków, a AK morduje 366 Ukraińców (III 1945). Kiedy polska armia nie potrafi poradzić sobie z UPA, władze komunistyczne w 1946 r. podejmują decyzję o wysiedleniu Ukraińców z Bieszczad. Za pretekst do rozpoczęcia wysiedleńczej akcji Wisła posłuży zabójstwo polskiego generała Świerczewskiego koło Cisnej w Bieszczadach przypisane żołnierzom UPA.
W ramach akcji Wisła (1947-1950) polskie oddziały wojskowe wypędzają ludność ukraińską, zwykle dając ludziom zaledwie kilka godzin na opuszczenie domu. Część Ukraińców jest bita i mordowana, a ich domy są palone. Ok. 600 przedstawicieli ukraińskiej inteligencji zostaje uwięzionych, a kilkudziesięciu skazano na śmierć. Pod strażą polskiego wojska ok. 140 tysięcy prawosławnych i unitów zostaje wysiedlonych do północno-zachodniej Polski. Jadą kilka dni w wagonach towarowych, zwykle bez jedzenia i wody. Jeszcze gorszy los spotyka ok. 9 tysięcy osób, które trafią do poniemieckiego obozu koncentracyjnego w Jaworznie podlegającego kiedyś głównemu obozowi Auschwitz (w Oświęcimiu). Wzorem niemieckim również Polacy główny zarząd obozów umieszczają w Oświęcimiu, a w Jaworznie sadystyczni strażnicy znęcają się nad uwięzionymi, torturują ich i bezkarnie mordują, a ofiary grzebią potajemnie w zbiorowych mogiłach w lesie. Obóz działa do 1949 r.
Następuje polonizacja okolic Zamościa, Lublina, Chełma i Bieszczad. Zanikają Bojkowie i Łemkowie.
Po 1945 r. - Białoruscy działacze niepodległościowi Ostrouski i Jermaczenka uciekają na Zachód, gdzie nadal będą pracować w organizacjach antysowieckich.
Po 1945 r. - Ukraińskie organizacje narodowe działają przede wszystkim na emigracji w Niemczech. Jedną z najważniejszych postaci jest tam Stepan Bandera ukrywający się pod nazwiskiem Stefan Popiel. Popierają go Amerykanie, którzy nie chcą zrażać do siebie mieszkańców USA mających ukraińskie pochodzenie, a także wywiad brytyjski oraz ukrywający się naziści, w tym organizacja Gehlena. Bandera działa na rzecz oddziałów UPA walczących w Polsce i sowieckiej Ukrainie, lecz jego autorytaryzm i fanatyzm zrażają wielu innych działaczy oskarżających go o faszyzm i dochodzi do rozpadu organizacji OUN na dwie wrogie sobie frakcje. Bandera nie tylko prowadzi akcję propagandową skierowaną przeciw Sowietom i Polakom, lecz także likwiduje swoich przeciwników. Według szacunków niemieckiej policji z rąk banderowców na terenie Niemiec zginęło ok. 100 osób. W 1950 r. Bandera rezygnuje z kierowania swoją frakcją OUN, a w 1956 r. L. Rebet powołuje konkurencyjną, prodemokratyczną Organizację Ukraińskich Nacjonalistów za Granicą.
1947 r. - Głód w Białorusi wywołany przez Sowietów, żeby złamać opór wobec rusyfikacji i komunizmu.
Po bombardowaniach niemieckich a potem jeszcze bardziej niszczycielskich sowieckich 80% zabudowań Mińska jest zburzonych i spalonych. Po wojnie zaś Sowieci planowo wyburzają zabytkowe budowle w Mińsku i zakazują ich fotografowania oraz malowania, żeby całkowicie zniszczyć pamięć o historii i dawnym wyglądzie miasta. Przez następne dziesięciolecia panowania komunizmu na miejscu pałaców, kościołów i mieszczańskich kamienic powstają wielkie, monumentalne, zazwyczaj pompatyczne budynki mające pokazywać siłę Sowietów. Charakterystyczne, że są to domy komunistycznych notabli, siedziby władz politycznych i partyjnych oraz fabryki i szkoły. Na peryferiach zaś powstają głównie drewniane domy, gdzie mieszkają zwykli ludzie.
- Lata 1950. - Sławę zdobywa Nikifor (umiera w 1968 r.) łemkowski malarz-prymitywista, obywatel polski.
Na Białorusi (potem na emigracji) działa Wasil Bykau (Bykow) piszący o II wojnie światowej.
1954 r. - Na polecenie Chruszczowa Krym zostaje włączony do Ukrainy, chociaż mieszkańcy półwyspu to głównie napływowi Rosjanie oraz już nieliczni miejscowi Tatarzy, którzy przetrwali kolejne masowe mordy, represje i wywózki dokonywane przez Rosjan. Niektórzy twierdzą, że Chruszczow chce w ten sposób zrekompensować krzywdy, jakie Sowieci wyrządzili Ukrainie. Inni przypuszczają, że Chruszczow podjął decyzję po pijanemu, bo jest alkoholikiem. Przyłączenie Krymu nie ma jednak większego znaczenia, ponieważ Ukraina nie jest samodzielnym państwem, a wszystko pozostaje w ZSRS i tak zdominowanym przez Rosjan.
1957 - 1959 r. - Wyszkolony do mordowania agent KGB na polecenie Moskwy zabija ukraińskich działaczy narodowych przebywających na emigracji. 12 października 1957 r. za pomocą trującego gazu wystrzelonego w twarz ofiary morduje Lwa Rebeta przed jego mieszkaniem w Monachium. Dwa lata później, 15 października 1959 r., w ten sam sposób i też przed drzwiami mieszkania w Monachium morduje Stepana Banderę. Funkcję przewodniczącego OUN przejmuje wtedy Jarosław Stećko, a po jego śmierci żona Sława Stećko.
Zabójca obu ukraińskich przywódców pozostanie nieznany do 12 sierpnia 1961 r. Wtedy to na jednym z policyjnych posterunków w Berlinie Zachodnim zjawia się Ukrainiec urodzony w 1931 r. pod Lwowem Bohdan Staszynski z żoną Niemką Inge Pohl: prosi o oddanie go w ręce CIA. Przyznaje, że był sowieckim zabójcą, szczegółowo opisuje, jak zamordował Rebeta i Banderę oraz ujawnia, że miał też zabić Jarosława Stećkę. Ostatecznie zostaje skazany na osiem lat więzienia, lecz wychodzi na wolność po czterech i pod nowym nazwiskiem wyjeżdża do USA. W 2011 r. pewien Amerykanin ogłosi, że to on był Staszynskim, a cała historia z jego zdradą w 1961 r. miała być rzekomo zaplanowana przez KGB.
- 1960 r. - W Kijowie rusza pierwsze ukraińskie metro.
Następne miejskie koleje podziemne w Ukrainie powstaną w Charkowie (1975) i Dnieprze (1995).
21 I 1978 r. - Ołeksa Hirnyk (1912-1978) dokonuje samospalenia i wbija sobie nóż w piersi przy grobie Tarasa Szewczenki w Kaniowie, protestując przeciw rusyfikacji Ukrainy. Sowieci ukrywają to wydarzenie.
1984 r. - W stolicy Białorusi Mińsku powstaje metro.
26 IV 1986 r. - W Czernobylu na północy Ukrainy eksploduje elektrownia jądrowa powodując śmierć nieznanej liczby ludzi i radioaktywne skażenie dużego obszaru. Sowieckie władze ukrywają katastrofę, a potem sztucznie wywołują deszcz, żeby chmura radioaktywnego pyłu nie dotarła do Moskwy. W rezultacie pył opada na Białoruś powodując skażenie dużego obszaru i śmierć ok. 20 tysięcy ludzi.
Po katastrofie rejon Czernobyla nad Prypecią zostaje zamknięty, a ludność ewakuowana. Dzięki temu po kilku latach wracają tam dzikie zwierzęta i mimo skażenia odbudowują się naturalne ekosystemy.
1989 r. - Dzięki rozkładowi imperium Sowietów zostaje zalegalizowany ukraiński Kościół unicki (1989), który od 1946 r. był największym, mającym aż 5 milionów wyznawców, zakonspirowanym kościołem na świecie.
1 XII 1989 r. - W referendum 90% mieszańców Ukrainy opowiada się za wyjściem ze Związku Sowieckiego i niepodległością państwa ukraińskiego. Kilka dni później sowieckie imperium ostatecznie się rozpada.
Lata 1990. - Amerykańscy uczeni łemkowskiego pochodzenia Paul R. Magosci i Paul Best głoszą, że Huculi, Łemkowie i Bojkowie to naród Karpatorusinów (Rusini karpaccy). Jednak większość Łemków i Bojków czuje się już Ukraińcami, a na terenie Polski uległa polonizacji. Huculi zaś wtapiają się w Ukraińców i Rumunów.
1991 r. - Ku oburzeniu Gorbaczowa prezydent Białorusi Stanisław Szuszkiewicz i prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk ogłaszają niepodległość. Przystąpią potem do stworzonej przez Rosję Wspólnoty Niepodległych Państw, lecz Ukraina już pod rządami następnego prezydenta Leonida Kuczmy (1994-2005) nie ratyfikuje umowy o członkostwie obawiając się rosyjskiego imperializmu.
Ukraina ma powierzchnię ponad 603 tysięcy km2 i prawie 50 milionów mieszkańców, z czego 8 milionów to Rosjanie. Stolicą jest Kijów. Rząd przywraca godło i flagę z roku 1918. Na terenie Ukrainy pozostało 15% sowieckich ładunków jądrowych, co budzi niepokój zarówno w krajach demokratycznych, jak też w Rosji. W 1994 r. zostaje więc podpisana umowa o przekazaniu Rosji 175 rakiet międzykontynentalnych i 1500 głowic jądrowych (zrealizowana w ciągu siedmiu lat) w zamian za gwarantowaną przez Rosję, USA i Wielką Brytanię nienaruszalność granic Ukrainy, zwłaszcza na Krymie i w Doniecku oraz w Sewastopolu, gdzie wciąż stacjonuje rosyjska flota. Niestety, niedaleka przyszłość pokaże po raz kolejny, ile są warte umowy z Rosją.
W nowych warunkach w Ukrainie wyrasta kilku bardzo bogatych przedsiębiorców, często wywodzących się z kręgów komunistycznych. Wkrótce to oni jako oligarchowie, stają się decydującą siłą polityczną. Za najbogatszego uchodzi Rinat Achmetow. Inny wielki przedsiębiorca, Ihor Kołomojski z Pietropawłowska na wschodzie Ukrainy, zaczął od handlu, a potem zbudował imperium finansowe skupione wokół banku Privat.
Walutą ukraińską jest hrywna stając się symbolem niepodległości. Na przykład na banknocie 5 hrywien znajduje się wizerunek bohatera walki o wolność Ukrainy Bohdana Chmielnickiego.
Ogromnym problemem Ukrainy jest posowiecki system ekonomiczny i mentalność ludzi nienauczonych dobrej pracy. Poza tym Ukraińcy borykają się z groźnymi zanieczyszczeniami pozostawionymi przez Rosjan. Na przykład mieszkańcy miasta Żółte Wody często umierają na nowotwory, ponieważ ich domy i drogi z czasów sowieckich zostały zbudowane z radioaktywnych materiałów pozostałych po wydobyciu uranu. Władze jednak starają się to ukrywać lekceważąc ludzkie tragedie.
Po 1991 r. - W przeciwieństwie do Ukrainy mniejsza Białoruś ze stolicą w Mińsku pozostaje krajem zależnym od Rosji, co wynika między innymi z braku białoruskich tradycji narodowych. Gospodarka Białorusi kontynuująca sowiecki styl myślenia jest skrajnie nieefektywna, co szybko przekłada się na postępujące zubożenie ludności. Walutą państwową jest rubel białoruski.
1993 r. - Jurij Kriwonogow i Maryna Cwigun w Ukrainie przygotowują zbiorowe samobójstwo 700 członków fanatycznej sekty Białe Bractwo, oczekującej biblijnego końca świata. Zostają ujęci zanim doszło do tragedii.
1994 r. - W Mińsku wybory prezydenckie wygrywa Aleksandr Łukaszenka (Łukaszenko), sojusznik Rosji, dawny członek partii komunistycznej deklarujący potem poparcie dla pierestrojki. Prozachodni Szuszkiewicz zyskał minimalne poparcie.
Już w roku 1997 pod naciskiem Moskwy Białoruś ogłasza chęć utworzenia federacji z Rosją i przywraca sowieckie godło i flagę. Jest to o tyle łatwe, że naród białoruski to raczej koncepcja intelektualistów; ponad połowa spośród prawie 10 milionów Białorusinów mówi po rosyjsku, reszta używa mieszanki rosyjsko-białorusko-ukraińskiej, a 1,1 miliona to Rosjanie. Białorusini wzorem Sowietów na ulicach wywieszają zdjęcia „przodowników pracy”, przyznają medale najlepszym czy raczej najlojalniejszym uczniom, robotnikom i rolnikom, a Zachód wciąż postrzegają jako zło i zagrożenie.
Odtąd Łukaszenka przez ponad 20 lat będzie wygrywał kolejne wybory prezydenckie korumpując białoruskich polityków, fałszując wyniki głosowań i terroryzując przeciwników. Tajne oddziały szwadrony śmierci mordują politycznych konkurentów Łukaszenki. W latach 1999-2000 „znikają” opozycjoniści na przykład Juryj Zacharanka, Wiktor Hanczar, Anatol Krasouski czy Dzmitry Zawadski, a ich zwłok nigdy nie odnaleziono.
Na rozkaz Łukaszenki mieszkańcy wsi ewakuowanych po katastrofie w Czernobylu wracają do domów, co ma ukryć fakt, jak rozległy był wywołany sztucznie opad radioaktywnego pyłu. Ok. 2 milionów Białorusinów żyje więc na terenach skażonych radioaktywnie.
Gospodarka Białorusi słabnie coraz bardziej zależna od Rosji (zwłaszcza przez import gazu i ropy naftowej).
2004 r. - Rosjanie próbują otruć dioksynami Wiktora Juszczenkę kandydata na prezydenta Ukrainy, żeby stanowisko zdobył prorosyjski Wiktor Janukowycz. Kiedy na jaw wychodzą próba zabójstwa i fałszerstwo wyborów, wybucha tak zwana pomarańczowa rewolucja nazwana tak od koloru, jakim posługują się zwolennicy Juszczenki. Pod presją masowych protestów Janukowycz musi ustąpić, a prezydentem w latach 2005-2008 będzie uratowany po zatruciu Juszczenko. Ku niezadowoleniu Rosji Ukraina deklaruje chęć stowarzyszenia z Unią Europejską i zaczyna dostosowywać swoją gospodarkę, prawo i administrację do wymogów unijnych. Coraz więcej Ukraińców pracuje na terenie Unii Europejskiej, zwłaszcza w Polsce. Widzą gospodarczy rozwój Europy oraz wolność i relatywne bogactwo jej mieszkańców kontrastujące z zacofaniem i biedą krajów poddanych autorytarnej władzy Rosji.
2006 r. - Za pomocą terroru i fałszowania wyników prorosyjski dyktator A. Łukaszenka wygrywa wybory w Białorusi, co wywołuje protesty pod wodzą Aleksandra Milinkiewicza popieranego przez Unię Europejską. Uzbrojone oddziały rządowe łamią jednak protesty przy użyciu siły.
2006 r. - W kopalni węgla kamiennego Zasiadki w Doniecku dochodzi do wybuchu metanu, w którym ginie 13 osób, a 62 trafiają do szpitala. Ukraińskie kopalnie wciąż działają tak samo, jak w czasach Związku Sowieckiego, zwykle mają przestarzałe procedury i wyposażenie techniczne zabezpieczające pracowników pod ziemią. W rezultacie są zaliczane do najbardziej niebezpiecznych na świecie, a katastrofy górnicze zdarzają się dość często. Nie przypadkowo w 2007 r. w kopalni Zasiadki znów wybucha metan, lecz tym razem ginie aż 101 górników. Dwa lata później w 2009 r. w tej samej kopalni metan eksploduje kilka razy w ciągu dwóch tygodni zabijając łącznie 106 osób. Aby zapobiec kolejnym zapłonom niebezpiecznego gazu, ratownicy zalewają kilka sztolni Zasiadki wodą. Rok 2011 przynosi następne ofiary: 26 górników w Suchodilsku w obwodzie ługańskim i 11 górników w Makiejewce w obwodzie donieckim.
2010 r. - Po wyborach nowym prezydentem Ukrainy zostaje kierowany z Moskwy Wiktor Janukowycz. Trzy lata później ogłasza, że Ukraina odrzuca deklarowaną wcześniej współpracę z Europą i chce stowarzyszyć się z Rosją. Zaskakuje go powszechne oburzenie Ukraińców wyrażone w gwałtownych protestach i ulicznych manifestacjach.
2013/2014 r. - Od listopada 2013 r. mimo zimna, ataków milicji, porwań (ponad 200 osób zaginionych) i morderstw, tysiące ludzi protestują przeciw Janukowyczowi w Kijowie na Majdanie Nezałyżnosti (Plac Niepodległości), we Lwowie, w Tarnopolu i innych miastach. Jedynie wschodnia Ukraina i Krym zamieszkane głównie przez Rosjan, nadal popierają Janukowycza. W lutym 2014 r. ok. 100 osób zostaje zastrzelonych na Majdanie, lecz opór trwa. Janukowycz prosi Rosję o zbrojną interwencję, ale Moskwa odmawia, żeby nie zaogniać stosunków z Europą i USA. W końcu Janukowycz ucieka do Rosji.
Po ucieczce Janukowycza prezydentem zostaje Petro Poroszenko, oligarcha, który zbił majątek na produkcji czekolady, zwolennik współpracy z Europą. Postępuje polityczne zbliżenie do Europy i trwa umacnianie armii.
Jednak ukraińska gospodarka nadal w dużym stopniu opiera się na wzorach sowieckich, jest zależna od rosyjskiego gazu, przeżarta korupcją, energochłonna i zdominowana przez oligarchów, czyli wielkich właścicieli.
W Sewastopolu zaś nadal stacjonuje rosyjska Flota Czarnomorska, a Rosjanie w Ukrainie otrzymują od Moskwy rosyjskie paszporty, żeby w przyszłości dać Rosji pretekst do mieszania się w sprawy Ukrainy.
2014 r. - Wysłane z Rosji uzbrojone bojówki bez oznaczeń wojskowych opanowują ukraiński Krym, a Putin czeka na reakcję Zachodu gotów się wycofać. NATO jednak nie reaguje, więc Rosja organizuje następne terrorystyczne napaści we wschodniej Ukrainie i Odessie. Dopiero zdecydowana akcja ukraińskiej armii powstrzymuje Rosjan w Odessie, ale Donieck i Ługańsk zostają zajęte przez siły kierowane i zaopatrywane z Rosji. Odtąd trwa tam wojna, a 7 lipca 2014 r. rosyjscy terroryści zestrzeliwują malezyjski samolot pasażerski lecący nad okupowaną wschodnią Ukrainą.
Od 2014 r. - Kraje europejskie zaopatrują ukraińską armię w nowoczesną broń i prowadzą szkolenia wojskowych specjalistów, co świadczy o tym, że Zachód spodziewa się kolejnej rosyjskiej agresji.
XII 2015 r. - Rosyjscy hakerzy po sześciu miesiącach przygotowań dokonują cyberataku na ukraiński system informatyczny - na wiele godzin paraliżują energetykę, komunikację i transport.
Unia Europejska nakłada tylko symboliczne sankcje na Moskwę, wciąż traktując Rosję jako państwo, z którym można pokojowo współpracować.
2018 r. - Ukraińska Cerkiew występuje do patriarchy Konstantynopola o przywrócenie jej autokefalii odebranej przez Moskwę w 1686 r.
2019 r. - Ku niezadowoleniu Rosji wybory prezydenckie w Ukrainie wygrywa Wołodymyr Zełensky deklarujący współpracę z Unią Europejską, chęć przystąpienia do NATO i reformowanie Ukrainy.
2020 r. - Pandemia Covid-19 uderza w ukraińską gospodarkę.
W Białorusi zaś Łukaszenka lekceważy pandemię uznając ją za wymysł wrogiego Zachodu.
9 VIII 2020 r. - A. Łukaszenka przegrywa wybory prezydenckie, lecz ogłasza, że otrzymał ponad 83% głosów. Ku jego zaskoczeniu bezczelne kłamstwo wywołuje społeczny wybuch: zaczynają się wielotysięczne manifestacje. Białorusini są przekonani, że wybory wygrała Swiatłana Cichanouska, żona polityka wtrąconego do więzienia przez dyktatora. Cichanouska ucieka do Litwy, a Łukaszenka próbuje stłumić bunt terrorem: setki ludzi jest aresztowanych, rośnie liczba „zaginionych”, a kilkadziesiąt osób zostaje otwarcie zamordowanych. Odpowiedzią są manifestacje i cyberwojna prowadzona w internecie przez informatyków, którzy ośmieszają Łukaszenkę. Jednak po kilku miesiącach liczba manifestacji spada. Łukaszenka każe więzić coraz więcej niewygodnych osób, delegalizuje wszelkie organizacje niepodlegające rządowi, na przykład Związek Polaków w Białorusi, a najbardziej aktywnych oponentów dyktatury stawia przed sądem. Reżim Łukaszenki izolowany na arenie międzynarodowej i znienawidzony przez większość Białorusinów jest całkowicie zależny od Moskwy.
2022 r. - Rosja popierana przez satelitarną Białoruś napada Ukrainę.
Ku zaskoczeniu świata, a zwłaszcza Moskwy, rosyjskie oddziały nie potrafią zająć Kijowa w ciągu trzech dni, jak to było planowane. Ukraińcy, w tym rosyjskojęzyczni, nie witają Rosjan kwiatami, czego oczekiwał Putin, lecz stawiają zaciekły opór. Ukraińcy pragną wstąpić do Unii Europejskiej i nie chcą być w rosyjskiej strefie wpływów, bo to oznacza biedę i zacofanie. Ukraiński prezydent Wołodymyr Zełensky staje na czele oporu, a USA, Europa, Kanada i inne kraje dostarczają Ukraińcom broń. Kilka milionów Ukraińców ucieka za granicę, głównie do Polski.
Rosjanie nie mogąc zająć kraju próbują go sterroryzować: systematycznie bombardują, burzą i palą wsie, miasta, szkoły oraz szpitale, a zwłaszcza elektrownie. Barbarzyńsko mordują ludność cywilną i rabują wyposażenie domów, którego nie mają w Rosji. Wzorem sowieckim rosyjscy żołnierze-bandyci wsławiają się gwałtami na Ukrainkach. Kilkaset matek popełnia samobójstwo, kiedy zobaczyły gwałt na ich dzieciach (czasem zaledwie kilkuletnich). Symbolem ukraińskiego bohaterstwa staje się burzone przez kilka tygodni miasto Mariupol nad Morzem Azowskim, gdzie Rosjanie nie wypuszczają ludności i ostrzeliwują konwoje humanitarne, chociaż wcześniej zgodzili się, aby takie konwoje wyprowadziły cywilów. Schwytanych jeńców zamykają w obozach koncentracyjnych lub mordują. Ponad milion ludzi, w tym dzieci, porywają i wywożą w głąb Rosji. Rosyjskie statki na Morzu Czarnym blokują dostęp do ukraińskich portów i łamią prawo uniemożliwiając pływanie po międzynarodowych wodach, aby wywołać głód w zaopatrywanych przez Ukrainę krajach Afryki i Azji Zachodniej.
2022 r. - Rosyjska organizacja Memoriał sprzeciwiająca się Putinowi, Białorusin Ałaksandr Białacki walczący przeciw Łukaszence oraz ukraińska organizacja Centrum Wolności Obywatelskiej otrzymują Pokojową Nagrodę Nobla za działalność na rzecz praw człowieka i wolności.
2023 r. - Ukraina zyskuje status kandydata do Unii Europejskiej i obietnicę współpracy z NATO.
Ukraińska Cerkiew wprowadza kalendarz gregoriański, aby uwolnić się od wpływu Cerkwi rosyjskiej.