← Irak po upadku Kalifatu Indie, Sri Lanka i Malediwy →

Turcja Osmańska

XII w. - Kolejne plemiona tureckie (Türk) wywodzące się od Oguzów przesuwają się na zachód do Azji Mniejszej zamieszkanej przez Greków i Seldżuków. Przyjmują islam, muzułmańską kulturę i arabski alfabet zaadaptowany do języka tureckiego. Ertogrul, wódz plemienia Kev, zakłada niewielkie księstwo w prowincji Sögüd. Jest wasalem potężnych Seldżuków.
XII - XIII w. - Legendarny mistyk Hadżi Bektaszi Weli zakłada suficki zakon bektaszijja czczący Alego, dwunastu szyickich imamów oraz trójcę: Allaha, Muhammada i Alego. Od XV-XVI w. bektaszijja będzie podstawowym elementem wychowania janczarów. Rozpowszechni się na tureckich terenach w Anatolii i na Bałkanach, a po rozwiązaniu wszystkich tureckich zakonów w 1925 r. duchowe centrum bektaszijja przeniesie się do Albanii.
1288 - 1326 r. - Władca Turków bej Osman, syn Ertogrula, zakłada państwo w Azji Mniejszej w rejonie rzeki Sakarya ze stolicą w mieście Sögüd. Rozpoczyna dynastię osmańską, która będzie panować w Turcji do 1924 r. Organizuje armię złożoną z piechoty i konnicy (spahis). Dużą część wojska stanowią obce oddziały rezerwy. Sławę zdobywają też tureccy łucznicy. Według legendy sam Allah dał muzułmanom łuk i strzały poprzez archanioła Gabriela.
1326 - 1359 r. - Po śmierci Osmana panuje jego syn bej Orchan (Orhan). W 1326 r. przenosi stolicę do miasta Brusa. Rządzi północno-zachodnią Azją Mniejszą wzdłuż wschodnich wybrzeży Morza Marmara. Na jego terytorium znajdują się stare miasta: Nikomedia (turecki Izmir), zdobyta w 1331 r. Nicea (Iznik), Dorylajon (Eskisehir) i Chalcedon w pobliżu Konstantynopola.
1336 r. - Turcja podwaja swój obszar, zdobywając na zachodzie prowincję Karasy na brzegu Morza Egejskiego z miastem Edremit. Sułtan Orchan prowadzi nękającą wojnę z Bizancjum. Ludność grecka ulega stopniowej turkizacji, a dawne greckie miasta zyskują nowe nazwy jak na przykład Hierapolis zostaje nazwane Pamukkale.
1354 r. - Klęska Bizancjum w bitwie na Gallipoli (Gelibolu) nad Dardanelami otwiera Turcji drogę do Europy.
1356 r. - Turecka armia ląduje w bizantyjskiej wschodniej części Bałkanów (Tracja). Zaczyna się wieloletni podbój tych ziem. W 1362 r. pada Adrianopol (Edirne) w Tracji na zachód od Konstantynopola, a rok później Płowdiw (Filibe).
1360 - 1361 r. - Bej Murad I (1359-1389, syn zmarłego w 1359 r. Orchana) zdobywa Ankarę (dawna Ankyra, Angora) w centralnej części Anatolii. Turcja staje się mocarstwem w Azji Mniejszej i wschodnich Bałkanach.
1365 r. - Stolica Turcji przenosi się z miasta Brusa do Edirne (Adrianopol) w Tracji. W tej sytuacji Cesarstwo Bizantyjskie zostaje okrążone przez terytoria tureckie.
1382 - 1390 r. - Opanowanie południowej części Anatolii z miastami Ikonium (Konya), Smyrna (Izmir), Efez i Milet. Granica państwa osiąga południowe wybrzeże Azji Mniejszej. Na wschodzie Turcja obejmuje stare ośrodki Cezarea (Kayseri) i Sebastia (Sivas). Antiochia Syryjska staje się miastem Antakiya (Antakya).
1383 r. - Murad I przyjmuje tytuł sułtana.
1387 r. - Turcy zdobywają i grabią Saloniki.
1388 r. - Zdobycie bułgarskiego miasta Sofia. Okrutne mordy i masowe gwałty mają zastraszyć Bułgarów.
15 VI 1389 r. - Wielka bitwa na Kosowym Polu w Serbii.

Początkowo Turcy cofają się na wieść o śmierci sułtana Murada I. Według legendy serbski rycerz Miloš Obilić podał się za dezertera z armii serbskiej, dostał się przed oblicze sułtana i zabił władcę nożem, zanim straż rozsiekała go szablami. Jednak następca tronu Bajazyd I Błyskawica opanował sytuację: wyszedł na tyły wrogiej armii, schwytał serbskiego monarchę i w ogólnym zamieszaniu rozgromił chrześcijan.

Po pokonaniu Serbów i ich sprzymierzeńców Turcy stają się największą potęgą na Bałkanach. Narzucają Serbii swoje zwierzchnictwo, a przed nimi otwiera się droga w głąb Europy.

1391 r. - Turecka armia szturmuje Konstantynopol. Nie dysponując jednak odpowiednim sprzętem oblężniczym i flotą morską, nie potrafi zdobyć miasta. Zaczyna więc wieloletnie oblężenie, trwające do 1402 r. Konstantynopol utrzymuje jednak kontakt ze światem zewnętrznym dzięki wolnej drodze morskiej i w ten sposób otrzymuje potrzebne zaopatrzenie.
1393 r. - Zdobycie miasta Trnowo, stolicy Bułgarii.
1394 r. - Nierozstrzygnięta bitwa z Wołochami pod Rovine. Po raz pierwszy Serbowie (w tym Stefan, syn Lazara zabitego na Kosowym Polu) walczą po stronie tureckiej.
1396 r. - Turcy rozbijają Bizantyjczyków pod Nikopolis nad Dunajem, ostatecznie łamiąc ich siłę.

Cesarstwo praktycznie przestaje się liczyć na arenie międzynarodowej, stając się jedynie wspomnieniem dawnej potęgi. Zwycięska Turcja opiera swoją granicę o Dunaj, panuje nad Serbią, Tracją, Macedonią i północno-wschodnią Grecją. Hospodarstwo Wołoskie uznaje się za tureckiego wasala.

Istotnym elementem tureckiej potęgi są oddziały janczarów. Janczarzy to mężczyźni wychowani w ślepym posłuszeństwie wobec władcy. Zwykle pochodzą z nietureckich ludów podbitych albo są chłopcami porwanymi na wojnie i zislamizowanymi. Janczarzy słynący z odwagi i waleczności cieszą się przywilejami i powszechnym szacunkiem wśród Turków, a zarazem nienawiścią ludów podbitych z powodu fanatyzmu, bezwzględnego okrucieństwa, popełnianych mordów i gwałtów.

1402 r. - Najazd Timura z Azji Środkowej na Turcję. Jego wojska maszerują przez Sivas i Kayseri do Ankary, gdzie 28 lipca turecka armia zostaje rozbita, a sam sułtan Bajazyd zostaje schwytany i kilka miesięcy później umiera w niewoli. Mongolscy najeźdźcy idą na zachód przez środkową Anatolię do Brusa. Nie mając jednak statków, rezygnują z atakowania europejskiej części Turcji, ale skręcają na południe do Izmiru, aby w końcu zawrócić na wschód. Dzięki temu tureckie państwo przetrwało.
1402 - 1403 r. - Władzę nad częścią Anatolii obejmuje syn Bajazyda Isa.

Potem jego brat Sulejman Czelebi (1402-1411) opanowuje Rumelię, lecz osłabiona Turcja traci południową część Azji Mniejszej i musi przerwać oblężenie Konstantynopola.

1411 - 1421 r. - Synowie Bajazyda, Musa (panuje do 1413 r.) i Mehmed I (panuje do 1421 r.), odbudowują siłę Turcji nadwerężoną przez najazd Timura.
1421 - 1444 r. - Po śmierci Mehmeda I panuje jego syn sułtan Murad II.

Reorganizuje armię i wprowadza artylerię (potężne armaty ułatwią później zdobycie Konstantynopola). Wznawia wojnę z Bizancjum. W 1430 r. odbiera Bizancjum utraconą wcześniej Trację i północną Grecję. Ponownie podbija południową Azję Mniejszą.

1444 r. - Turcy rozbijają wspólną wyprawę Polaków, Czechów, Węgrów i Niemców w bitwie pod Warną nad Morzem Czarnym. Europejczycy zerwali pokój z Turkami, aby uratować Cesarstwo Bizantyjskie, ale ich klęska ostatecznie oddaje inicjatywę sułtanowi, który dzięki temu umacnia się na Bałkanach.
1444 - 1446 r. - Po dobrowolnej abdykacji Murada panuje jego syn sułtan Mehmed II.
1446 r. - Po buncie janczarów Mehmed II oddaje tron Muradowi II, który będzie rządził do śmierci w 1451 r.
1451 - 1481 r. - Mehmed II ponownie jest sułtanem.
29 V 1453 r. - Po miesięcznym oblężeniu i ciężkim ostrzale artyleryjskim burzącym mury Mehmed II Zdobywca (Fatih) zajmuje Konstantynopol, niszcząc ostatecznie Cesarstwo Bizantyjskie. Czterysta lat później dzień 29 maja zostanie uznany za państwowe święto Turcji.

Zwycięstwo Turków nie jest przypadkowe. Wynika nie tylko z zastosowania na dużą skalę artylerii, ale też z doskonałej organizacji. Turecka armia jest oparta na zawodowych żołnierzach janczarach opłacanych przez sułtana i stale gotowych do walki, co daje im przewagę nad europejskim rycerstwem zbierającym się tylko na czas wojny.

Wśród Turków i Arabów Konstantynopol jest znany jako Kostantiniyye lub Istanbul, a w formie skróconej Stambuł. Nazwa Istanbul to przekręcone przez Turków greckie słowa eis ten polin - do miasta, tak bowiem wskazują im drogę greckojęzyczni mieszkańcy Cesarstwa Bizantyjskiego. Co ciekawe, nazwa Kostantiniyye będzie oficjalnie używana przez Turków aż do pierwszej połowy XX w.

Ogromny kościół Hagia Sophia zostaje zamieniony w meczet. Większość ludności Konstantynopola-Stambułu nadal stanowią jednak chrześcijanie, głównie Grecy i Ormianie, którzy cieszą swobodą wyznania. Muzułmanie i Turcy w ciągu następnych pięciu stuleci będą żyć z nimi we względnej zgodzie. Poza tym ludność turecka pochodząca ze środkowej Azji stanowi mniejszość w państwie Osmanów. Dopiero z upływem wieków tureckojęzyczni muzułmanie uzyskają przewagę, kiedy większość miejscowych Greków i Ormian ulegnie turkizacji.

Mehmed II podbija Grecję (Ateny w 1456 r. i Peloponez w 1460 r.), a w roku 1459 zajmuje całą Serbię, czyniąc ją częścią Turcji. Daleko na północnym wschodzie Azji Mniejszej zdobywa Trapezunt nad Morzem Czarnym (1461). W 1463 r. opanowuje Bośnię, w 1479 r. Albanię, a do 1479 r. bizantyjskie wyspy Morza Egejskiego. Co prawda rządzone przez Vlada Impalera Hospodarstwo Wołoskie odpiera bezpośredni atak tureckiej armii, lecz w 1476 r. musi uznać się za lennika Turcji. Mehmed nie potrafi zdobyć tylko potężnie ufortyfikowanego Rodos joannitów oraz należących do Genui wysp Chios i Samos. Ogromne terytorium tureckie jest podzielone na prowincje, a ich zarząd sułtan powierza namiestnikom (gubernatorom), którymi są zaufani dostojnicy oraz synowie władcy.

Sułtan ma kilka oficjalnie poślubionych żon, które muszą być muzułmankami i wiele nałożnic (konkubin), od których nie wymaga się koniecznie wyznawania islamu. Na terenie Turcji i poza nią krążą legendy o haremie, czyli niedostępnych prywatnych apartamentach władcy i jego nałożnic. Jednak wbrew obiegowym opiniom harem nie jest miejscem, gdzie piękne kobiety są jedynie seksualną rozrywką dla władcy. Uczą się tam higieny, śpiewu, tańca i sztuki konwersacji, poznają literaturę i zasady islamu. Ich życie przypomina życie w zakonie, bo tylko nieliczne zostaną dostrzeżone przez sułtana, a jeszcze mniej spośród nich będzie mogło spędzić z nim noc. Harem jest więc polem walki o względy sułtana, wpływy na dworze i w państwie, a czasem miejscem podejmowania ważnych decyzji politycznych.

Dzieci sułtana zyskują tytuł książęcy, jeżeli ich matka jest muzułmanką. Dlatego nałożnice, które zaszła w ciążę, a wyznają inną religię zwykle przyjmują islam. Zgodnie z założeniami tej wiary zarodek otrzymuje duszę ok. 120 dni po zapłodnieniu, czyli do końca czwartego miesiąca matka ma szansę nawrócić się na wiarę Proroka i tym samym zapewnić książęcy tytuł swojemu dziecku.

Pracę potomków sułtana jako namiestników w różnych prowincjach imperium obserwują wyznaczeni padyszachowie, a ich ocena decyduje o przyszłości młodych mężczyzn. Sułtan bowiem nie jest zobowiązany do przestrzegania zasady starszeństwa, według której władzę powinien przejąć najstarszy syn, lecz wyznacza następcę tronu w oparciu o opinię padyszachów i własne zdanie.

Mehmed II Zdobywca formułuje dość bulwersującą wskazówkę dla swoich następców. Nakazuje, aby ten, który zostanie jego następcą na sułtańskim tronie zabił swoich braci. W ten sposób uniemożliwia ewentualne spory o władzę. Z drugiej zaś strony kryje się za tym założenie, że sam Bóg wybrał następcę tronu, a więc innych pretendentów skazał na usunięcie. Ta generalna zasada będzie obowiązywała do końca istnienia sułtanatu w Turcji.

Córki sułtana zaś są wydawane za mąż za tureckich arystokratów, co służy wewnętrznej konsolidacji państwa. Córki sułtana jako księżniczki są jedynymi kobietami, które w patriarchalnej hierarchii Turcji stoją wyżej niż ich mężowie. Zewnętrzną oznaką ich wyjątkowej pozycji jest noszony przy pasie mały, zwykle bogato zdobiony sztylet zwany hançer.

1453 r. - Mehmed II zakłada w Stambule kilka medres, czyli szkół związanych z meczetami.
Ok. 1459 r. - Na polecenie Mehmeda II rusza budowa nowego pałacu (seraju) sułtana w Stambule. Tak powstanie pałac Topkapi, który będzie odtąd siedzibą kolejnych władców Turcji, systematycznie przez kilka stuleci rozbudowywaną i upiększaną.
Ok. 1465 - 1554 r. - Piri ibn Hadżi Mehmed znany jako Piri Reis. Pochodzi z chrześcijańskiej rodziny z Gallipoli, lecz przyjmuje islam i jako pirat służy bejowi Tunisu. Zrażony okrucieństwem swego pana przechodzi potem na służbę sułtana Turcji. Odnosi szereg sukcesów w walce z Hiszpania, Genuą i Wenecją na Morzu Śródziemnym. Jest autorem świetnych map, które komentuje własnymi wierszami. Po klęsce w bitwie z Portugalczykami na Morzu Czerwonym pada jednak ofiarą dworskich intryg i zostaje ścięty, a jego mapy ulegają zapomnieniu.
1475 r. - Turcy zajmują południowy Krym z miastem Kaffa należący (od 1266 r.) do Genui. Chanat Krymski rozciągający się wokół Morza Azowskiego uznaje się za wasala Turcji.
1481 - 1512 r. - Panuje sułtan Bajazyd II, syn Mehmeda II Zdobywcy i Greczynki Gülbahar Hatun.

Na tron wstępuje po pokonaniu swego brata Cema (znanego też jako Dżem lub Jem Sultan).

1484 r. - Podbój prowincji Budziak, czyli ziem między ujściem Dunaju i Dniestru.
Ok. 1485 - 1565 r. - Turgut Reis (w Europie zwany Dragutem), jeden z najlepszych tureckich żeglarzy, specjalista w dziedzinie artylerii i wojownik znany pod przdomkiem Wzniesiony Miecz Islamu. Był synem rolnika nazwiskiem Veli z okolic Bodrum nad Morzem Egejskim. Od dwunastego roku życia poznaje rzemiosło wojskowe. Od 1520 r. współpracownik i przyjaciel sławnego admirała i korsarza Barbarossy. W następnych latach zagarnia wiele statków weneckich, hiszpańskich, francuskich i innych, zdobywa i rabuje kilka nadbrzeżnych twierdz i miast między innymi na Sycylii, w Albanii, na Krecie. Jest gubernatorem Dżerby (od 1539 r.), po schwytaniu przez Genueńczyków przez cztery lata wiosłuje na galerze, a po uwolnieniu zostaje admirałem całej tureckiej floty na Morzu Śródziemnym (1546), bejem Algieru (1548) i Trypolisu. Plądruje wybrzeża południowej Italii, Maltę, Sycylię… W 1560 r. Turgut i Pijal Pasza rozbijają flotę Ligi Świętej pod Dżerbą, udaremniając planowany przez Europejczyków atak na Trypolis. Turgut umiera w trakcie oblężenia Malty.
XVI w. - Stambuł jako religijna stolica islamu, jest miejscem, gdzie znajdują się największe relikwie przechowywane w pałacu Topkapi: płaszcz Proroka, jego sztandar wojenny i dwa miecze, włos z jego brody, ząb i odcisk jego stopy, a nawet rzekomy list Proroka (chociaż Muhammad był analfabetą).
XVI - XVII w. - W Turcji i całym świecie muzułmańskim rozpowszechnia się palenie tytoniu. Od XVI w. rośnie też popularność opium jako leku oraz używki stosowanej zwykle w celach rekreacyjnych. W XVIII w. opium stanie się już dostrzegalnym problemem społecznym Turcji, ponieważ coraz większa liczba osób regularnie zażywa ten narkotyk, wyniszczając swój organizm. Z drugiej zaś strony import opium nie przynosi zysków, a wręcz przeciwnie powoduje odpływ pieniądza za granicę, głównie na wschód.
1501 r. - Hospodarstwo Mołdawskie uznaje się za wasala Turcji.
1503 r. - Bajazyd II proponuje Leonardo da Vinci zaprojektowanie kamiennego mostu przez Złoty Róg, lecz po otrzymaniu projektu rezygnuje. Za to zwraca się z podobną propozycją do Michała Anioła, ale artysta odmawia, ponieważ czuje się obrażony, że sułtan najpierw zaprosił znienawidzonego konkurenta. W rezultacie planowany most nie powstaje.
1512 - 1520 r. - Panuje sułtan Selim I Groźny, syn Bajazyda II.

Bajazyd wyznaczył na swego następcę starszego syna Ahmeda, lecz Selim tej decyzji nie uszanował. W dodatku zbuntowanego Selima popiera chan Krymu Mengli Giraj, ojciec jego nałożnicy (od 1511 r.) Ayşe Hafsa (Aisza Hafza, Ajsza Hafiza). Ostatecznie Selim na czele posłusznych mu janczarów pokonuje i zabija Ahmeda, a Bajazyda II zmusza do abdykacji. Obalony sułtan umiera niedługo później.

Piękna i inteligentna Ayşe Hafsa zdobywa ogromny wpływ na sułtana Selima I, zostaje jego najważniejszą nałożnicą i współuczestniczy w prowadzeniu polityki. Z jej zdaniem liczą się wszyscy arystokraci, a nawet sam sułtan.

1514 r. - Podbój Armenii, części zachodniej Gruzji i Kurdystanu nad górnym Tygrysem.
1516 - 1517 r. - Po zwycięskiej bitwie pod Jerozolimą (1516) Turcja zajmuje Syrię i północny Irak (1516), a rok później Hidżaz i Egipt. W ostatnich latach panowania Selim I podporządkowuje sobie jeszcze Algier. Tureckie imperium obejmuje większość muzułmańskiego świata z wyjątkiem wrogiej mu Persji.
1517 r. - Selim I jako pierwszy władca Turcji ogłasza się kalifem, czyli religijnym przywódcą świata islamu. Czerwona turecka flaga z półksiężycem i gwiazdą staje się odtąd niemal symbolem islamu.

Selim rządzi do śmierci w 1520 r.

1520 - 1566 r. - Szczyt potęgi Turcji za panowania sułtana Sulejmana I Wspaniałego, syna Selima I i Ayşe Hafsy.

Ayşe Hafsa jest pierwszą kobietą noszącą tytuł valide sultan, czyli matki aktualnie panującego sułtana, która ma własny pałac i jest uznawana za drugą osobę w państwie. Z czasem funkcja valide sultan niekoniecznie będzie przywiązana do matki sułtana, lecz zawsze będzie oznaczała, że dana kobieta związana z sułtanem cieszy się szczególnym szacunkiem i ma ogromne wpływy w państwie.

O pozycji Ayşe Hafsy może świadczyć na przykład kariera lekarza o imieniu Muslihiddin Efendi. Sprowadzono go do Stambułu, aby leczył valide, a potem został jednym z najbardziej zaufanych i wpływowych doradców Sulejmana. Ayşe umiera w 1534 r. i zostaje pochowana obok męża Selima I w mauzoleum w meczecie Yavuz Selim w Stambule.

Państwo pod władzą Sulejmana I wchodzi w okres rozkwitu ekonomicznego: rozwija się szeroko zakrojony handel, do kraju napływa pieniądz dzięki eksportowi, a turecke monety - srebrne akcze i złote ałtyny (po turecku ałtyn - złoty) są używane w całej zachodniej Azji. W Turcji Sulejman jest nazywany Prawodawcą, ponieważ porządkuje i ujednolica turecki system prawny.

Stambuł, czyli Konstantynopol, należy do najpiękniejszych miast świata, a wspaniały pałac sułtana nad Złotym Rogiem zwany Topkapi jest jednym z największych na świecie.

Sulejman ma liczny harem nałożnic i cztery oficjalne żony: pierwszą, której imienia nie wspominają kroniki poślubił w roku 1511. Od tego samego roku jego żoną jest też Gülfem, która w 1521 r. rodzi Murada (po kilku miesiącach chłopiec umiera na ospę). Od 1512 r. kolejną małżonką sułtana jest Mahidevran (Piękna po Wsze Czasy) zwana Gülbahar (Wiosenna Róża), a czwartą Hürrem.

1521 r. - Turcy zajmują prowincję Barka w północnej Afryce i serbski Belgrad.
1522 - 1566 r. - Turcy opanowują ostatnie jeszcze niezajęte wyspy Morza Egejskiego: Rodos joannitów (1522), Samos Genui (1550), Chios (1566), również należącą do Genui, oraz wenecką wyspę Naksos.
1523 - 1536 r. - Wielkim Wezyrem jest Ibrahim Pasza, Grek urodzony w 1493 r. w chrześcijańskiej rybackiej rodzinie w Pardze w Republice Weneckiej. Po przyjęciu islamu szybko awansuje, jest świetnie wykształcony, zna osiem języków, jest doskonałym dowódcą i dyplomatą. Jako znawca sztuki kolekcjonuje malarstwo i rzeźbę (w jego pałacu w Stambule powstanie później muzeum malarstwa).

W 1524 r. żeni się z Hatice Sultan, siostrą Sulejmana I Wspaniałego, córką Selima I i Ayşe Hafsy.

Ibrahim Pasza bierze udział w bitwie pod Mohaczem (1526), dowodzi oblężeniem Wiedna (1529) i jest naczelnym wodzem w czasie zwycięskiej wojny z Persją (1534).

Od ok. 1523 r. - Na dworze sułtana rozgrywa się jedna z najbardziej niewiarygodnych kobiecych karier.

Kilka lat wcześniej młoda Rusinka Anastasia/Aleksandra Lisowska (1505/1506-1558), podobno córka popa, została porwana podczas tatarskiego najazdu na jej rodzinne miasto Rohatyn nad Dniestrem niedaleko Stanisławowa na terenie Królestwa Polskiego. Ibrahim Pasza kupił ją potem jako niewolnicę do haremu sułtana. W Stambule zaś mądra i ambitna dziewczyna szybko odkrywa, że uroda nie wystarczy, żeby przyciągnąć uwagę wykształconego i wrażliwego na sztukę Sulejmana, więc pilnie się uczy, a nawet pisze poezje i przyjmuje islam. Chociaż nie jest uderzająco piękna, słynie z wdzięku i wkrótce zyskuje przydomek Hürrem, czyli Radosna. Jej inny przydomek, Róża Kipczacka, wskazuje na pochodzenie ze stepów na północ od Morza Czarnego. Hürrem oczarowuje władcę, stając się nie tylko kochanką i ulubioną nałożnicą, lecz także jego przyjaciółką oraz partnerką do dyskusji o sztuce. Wreszcie w 1530 r. przekonuje sułtana, aby się z nią ożenił, a więc przestaje być tylko jedną z wielu kobiet w haremie. W patriarchalnym społeczeństwie opartym na zasadach islamu zostaje sułtanką coraz wyraźniej wpływającą na politykę. W tureckim imperium jest odtąd znana jako Hürrem Haseki Sultan, a w Europie bywa nazywana Roksolaną (Roxolaną), co oznacza Pochodzącą z Rusi.

Dziećmi Hürrem i Sulejmana są ich najstarszy syn Mehmed, urodzona w wiosenną równonoc córka Mihrimah (Mihrumah, Mihr-i-Mah, Słońce i Księżyc) oraz trzej młodsi synowie Abdullah, (umiera jako trzylatek), Selim, Bajezid (Bayezid) i Cihangir (kaleka, umiera w młodym wieku).

1526 r. - Zdobycie wybrzeży Morza Czarnego na północ od ujścia Dniestru.

W bitwie pod Mohaczem Turcy rozbijają armię węgierską, co decyduje o wejściu Węgier w orbitę oddziaływania tureckiej potęgi. Tureckie wojska podchodzą pod Wiedeń (1527), a w 1529 r. nawet go oblegają, ale bez powodzenia.

Ok. 1530 r. - W Stambule rozpowszechnia się picie kawy, chociaż w 1544 r. sułtan zakazuje spożywania tego napoju podczas pielgrzymki do Mekki (przepis niezrealizowany). Imigranci z Aleppo i Damaszku zakładają w Stambule kawiarnie khava lub khaneh (1554).

Europejczycy przejmą potem kawę od Turków. W 1580 r. botanik z Italii P. Alpin uczy się w Kairze rozpoznawać szlachetne krzewy kawowe (Coffea arabica) nazwane przez niego cauva, a w 1592 r. tworzy pierwszy botaniczny opis tej rośliny.

Od 1531 r. - Turecka armia zajmuje Trypolitanię (1531-1551) i Tunis (1534-1574).
1533 - 1541 r. - Mustafa, syn Sulejmana i Gülbahar, jest namiestnikiem prowincji Manisa w zachodniej Anatolii, gdzie przenosi się razem z matką. Zgodnie z dotychczasową tradycją zarządzanie Manisą zapowiada uznanie namiestnika za kandydata do tronu sułtana.
1534 r. - W wojnie z Persją Turcy zdobywają Bagdad, Irak i zachodni brzeg Zatoki Perskiej.
1536 r. - Intrygi Hürrem Haseki Sultan walczącej o wpływy na dworze doprowadzają do oskarżenia Ibrahima Paszy, wieloletniego przyjaciela sułtana, o zdradę. Ambitnej sułtance chodzi o usunięcie potężnego arystokraty, który pamiętał o jej pochodzeniu i który niegdyś kupił ją dla sułtana. W rezultacie Sulejman każe go stracić. W historii to zdarzenie zostanie uznane za początek „sułtanatu kobiet”, kiedy żona sułtana będzie decydować o tureckiej polityce.

Wraz z mężem Hürrem tworzy niezwykle udany związek nacechowany wzajemną miłością i szacunkiem. Oboje słyną z zamiłowania do szuki, czytają poezje, a Sulejman I pisze dla niej wspaniałe erotyki krążące potem po całym imperium i Europie. Ona zaś odpłaca mu miłością, chociaż jest bezwzględna w walce o pozycję dla swoich dzieci. Doprowadza do usunięcia większości nałożnic, które wydaje za mąż za arystokratów, lub odsyła z pałacu.

Sułtanka słynie jako fundatorka licznych meczetów, medres, klasztorów i łaźni, czym zaskarbnia sobie powszechny szacunek, a ci, którzy ją znają osobiście, opowiadają o jej wdzięku i mądrości.

1539 r. - Mihrimah (1522-1578), córka Sulejmana i Hürrem, poślubia wielkiego wezyra Damata Rüstema Paszę (1505-1561).

Mihrimah nie cieszy się wielką uroda, ale przyciąga uwagę mężczyzn wdziękiem i inteligencją. Księżniczka jest ogromnie energiczna i ambitna. Od lat jeździ z ojcem po całym obszarze Imperium Tureckiego, a nawet bierze aktywny udział w bitwach. Słynie jako patronka sztuki i uczestniczy w politycznym życiu państwa, na przykład zachęcając Sulejmana do ataku na Maltę. Dysponuje dużym osobistym majątkiem, dzięki czemu może ufundować w Stambule dwa meczety zbudowane przez słynnego architekta Sinana: Mihrimah Sultan przy bramie Edirne oraz Mihrimah Sultan zwany też Iskele w dzielnicy Üsküdar.

1540 r. - Pożar starego seraju (pałacu) zmusza harem do przeprowadzki do Topkapi, co jeszcze bardziej zbliża Hürrem do ośrodka władzy.
1541 r. - Siedmiogród i Węgry ostatecznie uznają się za lenników Turcji po udanych kampaniach wojskowych prowadzonych przez Mehmeda, syna Sulejmana i Hürrem.

Natomiast stosunki z Królestwem Polskim, mimo nacisków papiestwa i cesarza, układają się pokojowo dzięki wpływom Hürrem, która nigdy nie zapomniała o kraju swojego pochodzenia.

1541 r. - Niespodziewanie Sulejman oddaje prowincję Manisa w ręce Mehmeda, a jej dotychczasowego namiestnika Mustafę przenosi do prowincji Amasya. To oznacza, że przyszłym sułtanem może być Mehmed. Niestety, dwa lata później Mehmed umiera.
1545 - 1623 r. - Wielki muzyk Hatib Zakiri Hasan Efendi.
1553 r. - Żona sułtana Gülbahar zaniepokojona coraz silniejszą pozycją Hürrem napada ją, wielokrotnie uderza, szarpie za włosy i drapie twarz. Chce w ten sposób odstraszyć rywalkę i zapewnić tron swojemu synowi Mustafie. Wtedy Hürrem żąda ukarania winnej i odmawia spotkań z sułtanem, chociaż to może skończyć się jej śmiercią, bo nieposłuszne żony i nałożnice są zwykle topione w Bosforze. Sulejman jednak decyduje się uspokoić zagniewaną Hürrem i uznaje ją za pierwszą żonę. Ale to jej nie wystarczy, ponieważ wie, że jej syn będzie musiał w przyszłości stoczyć śmiertelną walkę o tron z Mustafą, synem Gülbahar i namiestnikiem w prowincji Amasya. Zleca więc sporządzenie fałszywego listu wysłanego rzekomo przez Mustafę do szacha Persji. List trafia w ręce Sulejmana, który dowiaduje się z niego o spisku i przygotowywanym zamachu. Rozwścieczony sułtan każe wtedy stracić Mustafę.
1553 r. - Po egzekucji Mustafy wybuchają zamieszki w Rumelii (europejska część Turcji), gdzie namiestnikiem jest Bajezid, syn Sulejmana i Hürrem. Co prawda bunt zostaje stłumiony, ale sułtan uznaje, że reakcja Bajezida była zbyt wolna. Narasta konflikt między Bajezidem i Selimem pretendującymi do tronu sułtana.
1558 r. - Umiera Hürrem Haseki Sultan i zostaje pochowana w Meczecie Sulejmana w Stambule.

Sulejman zaś, jak twierdzą kronikarze, nigdy już nie zainteresuje się inną kobietą.

1559 r. - Bajezid niezadowolony z wysłania go do prowincji Amasya, gdzie dawniej rządził Mustafa, podnosi bunt przeciw Sulejmanowi. Zostaje jednak pokonany przez wojska Selima w bitwie pod Konya (29 V) i ucieka do Persji. Tam w 1561 r. poniesie śmierć stracony na polecenie szacha, który spełni w ten sposób prośby Sulejmana i Selima.
1561/1562 r. - Gülfem, druga żona Sulejmana, zostaje oskarżona o próbę zamachu na sułtana i ginie.
1565 - 1578 r. - Podbój terytorium Czerkiesów (1565) i Gruzji (1578).
1566 r. - Powstają zbiory praw Kanun-name oraz Sulejmani. Państwo zostaje podzielone na 21 prowincji (wilajet) i 250 okręgów (sandżak). Chociaż rządzą wyznający islam Turcy, większość podbitych ludów stanowią chrześcijańscy Grecy, Serbowie, Bułgarzy i Wołosi. Chrześcijanie zwani raya są co prawda niższą klasą, ale nie podlegają prześladowaniom religijnym.

Dominuje ludność chłopska poddana wielkim feudałom (zajm, bej) oraz tureckiej szlachcie (tomariot, spahis). Wszyscy płacą liczne podatki służące przede wszystkim utrzymaniu potężnej armii. Rząd traktuje podboje jako składnik ekonomii. Próby zmian w gospodarce lub bunty chłopów spowodowane wyzyskiem i biedą tym bardziej nie skłaniają sułtana do reform, lecz powodują okrutne represje dokonywane przez wojsko i nacisk na podboje.

Turecka armia składa się z oddziałów chłopskich prowadzonych przez swoich panów, lecz jej doborowa część to świetnie wyszkolone oddziały janczarów.

Na Bałkanach powstaje wtedy legenda o królu Marko, który pokonany przez Turków zapadł w sen, ale w odpowiednim momencie obudzi się i kiedyś przyjdzie, aby wygnać najeźdźców.

1566 - 1574 r. - Po śmierci Sulejmana I panuje sułtan Selim II Pijak, syn Sulejmana i Hürrem.

Turcja jest wyczerpana ciągłymi wojnami i tłumieniem kolejnych buntów w podbitych krajach. Słabo rozwijająca się gospodarka zaczyna odczuwać skutki wojowniczej polityki. Sułtan zaś jest monarchą nieudolnym, a realną władzę dzierży wielki wezyr Mehmed Sokolu Pasza (zislamizowany Serb o nazwisku Sokolović). Duże wpływy ma też Nurbanu, druga żona Selima II i valide sultan. Słabnie jednak pozycja Turcji na arenie międzynarodowej i zaczynają się niepowodzenia militarne.

1568 r. - Turcja nieskutecznie atakuje należący do Moskwy Astrachań nad Morzem Kaspijskim.
1571 r. - Turcja ponosi wielką klęskę w morskiej bitwie pod Lepanto.

Flota hiszpańska i papieska pokonują okręty tureckie, po raz pierwszy łamiąc bezwzględną turecką przewagę na Morzu Śródziemnym. Mimo to Selim II zdoła jeszcze odebrać Wenecji Cypr (1573).

Tureccy i podlegli Turcji berberscy piraci nadal panują na Morzu Śródziemnym, atakując obce statki handlowe lub pobierając od nich haracz. W 1662 r. Brytyjczycy zawierają umowę, na mocy której co roku płacą Turkom za prawo pływania po tych wodach: zwą to black mail (przesyłka do czarnych a z czasem szantaż).

1574 - 1595 r. - Panuje sułtan Murad III, syn Selima II.

Walcząc o tron, zamordował pięciu starszych braci. Bezskutecznie próbuje umocnić słabnące państwo. W armii likwiduje przestarzałe oddziały łuczników (1591). Szukając metod konsolidacji kraju, zwraca się ku fanatycznej religijności: na przykład zwalcza zwyczaj picia kawy (właścicieli kawiarni każe nawet torturować), który ma podobno odciągać wiernych od meczetów.

Ogromny wpływ na sułtana i politykę ma jego żona Safije (Czysta), była niewolnica porwana przez piratów i sprzedana do haremu Murada, a potem potężna valide sultan.

Lata 1580. - 1590. - Turcję dotykają kryzys gospodarczy, bunty i powstania biedniejącej, wyzyskiwanej ludności a nawet janczarów.

Na to nakładają się trudności z utrzymaniem w posłuszeństwie poszczególnych namiestników. Na przykład w 1591 r. buntuje się większość prowincji, a ich uspokojenie pochłania sporo czasu i środków. Mimo to gospodarka turecka wciąż jest istotnym elementem na arenie międzynarodowej, a tureckie monety krążą po całej Azji Zachodniej i okolicach Morza Śródziemnego, czego przykładem jest złoty zeri-mahbuh używany jeszcze w XVIII w.

1582 r. - Żona Selima II valide sultan Nurbanu oddaje miastu 124 ha ziemi z własnych posiadłości na przedmieściach Stambułu po azjatyckiej stronie Bosforu. Na jej polecenie powstaje tam nowy cmentarz niezbędny z powodu szybkiego przyrostu liczby mieszkańców. Nurbanu każe go obsadzić cyprysami i wyznacza 13 strażników pilnujących drzew oraz 24 grabarzy. Tak powstaje stambulski cmentarz Karacaahmet zwany też Üsküdar Mekabir-i Muslimini, który będzie nieprzerwanie używany przez następne stulecia. Liczba pochowanych tam do początków XXI w. będzie szacowana na około milion.
1595 - 1648 r. - Turcja przeżywa okres kryzysu gospodarczego, buntów i wewnętrznych walk, co jest związane z wyraźnym ochłodzeniem, które przejawia się słabymi plonami, głodem i niezadowoleniem ludności. Dobitnym przykładem ochłodzenia jest niezwykle surowa zima odnotowana w roku 1621, kiedy w Stambule zamarza Złoty Róg, a nawet część cieśniny Bosfor.
1595 - 1603 r. - Sułtan Mehmed III (syn Murada III, zamordowany) nie potrafi zapobiec skutkom zmian klimatycznych i niepokojom społecznym, więc turecka gospodarka coraz wyraźniej słabnie.

Mimo to w1597 r. Safije, matka Mehmeda III, zaczyna budowę wielkiego meczetu Yeni Cami w Stambule. Po śmierci sułtana budowa jednak stanie, aby dobiec końca dopiero w roku 1663.

XVII - XIX w. - Głównie pod wpływem Turcji pojawia się w Europie fascynacja Orientem (orientalizm). Ogromną popularnością cieszą się tureckie i arabskie stroje oraz plastyka nawiązująca do Persji i Indii, a potem pojawia się oświeceniowe zainteresowanie wschodnimi filozofiami.
1603 - 1617 r. - Panuje sułtan Ahmed I (syn Mehmeda III i walide sultan Handan). Okazuje się władcą nieudolnym, co wynika zarówno z kryzysu gospodarczego, jak też z jego młodego wieku (wstępuje na tron mając 13 lat).

Ogromne wpływy zdobywa za to jego żona Kösem Mahpeyker słynąca z niezliczonych intryg. Była córką greckiego popa ochrzczona jako Anastazja (Nastia). Porwana przez piratów i sprzedana na bazarze w Bośni trafiła do haremu Ahmeda. Kiedy zaszła w ciążę, przeszła na islam przyjmując imię Mahpeyker (Kształt Księżyca), a Ahmed nazwał ją Kösem, czyli Zuchwała. Jest wysoką, smukłą, jasnoskórą pięknością, która dobrze wie, jak rządzić mężem, dworem i haremem. Za jej czasów w haremie panuje powszechna nieufność i nienawiść, kobiety nadużywają opium, dwór bawi się, toczą się turnieje wojowników, a pijackie orgie są częstą rozrywką.

Ahmed I znosi dotychczasową zasadę każącą zabijać braci sułtana, aby zapobiec walkom o tron. W zamian wprowadza instytucję „Klatki”, czyli luksusowego aresztu domowego na terenie haremu. Bracia sułtana muszą tam przebywać do chwili narodzin męskiego potomka sułtana, który ma być następcą tronu. To oznacza, że Ahmed I zapoczątkowuje praktykowaną w innych krajach zasadę senioratu, gdzie następcą tronu jest najstarszy syn aktualnego władcy, lub ewentualnie najstarszy mężczyzna w rodzie. Niestety, w kilku przypadkach życie w Klatce okaże się przyczyną zaburzeń psychicznych przetrzymywanych tam książęcych zakładników.

Ahmed I jest władcą dobrze wykształconym władającym kilkoma językami, znawcą sztuki i fundatorem wspaniałego Błękitnego Meczetu w Stambule (1606-1616, architekt Mehmed Aga), który konkuruje urodą i rozmiarami z Hagia Sophia. W ścianie wspaniałej budowli znajdzie się nawet fragment Czarnego Kamienia z Mekki.

1609 - 1658 r. - Katip Czelebi, sławny turecki uczony. Autor szeroko znanych i cenionych tablic chronologicznych do historii, dzieła kosmograficznego Geografia Uniwersalna i encyklopedii naukowej.
1617 r. - Po śmierci Ahmeda I na ospę tron przejmuje jego brat Mustafa I Szalony, który kilkanaście lat spędził w Złotej Klatce, czyli w domowym areszcie, żeby mu uniemożliwić aktywność polityczną.

Po roku rządzenia Mustafa zostaje odsunięty z powodu choroby psychicznej i intryg Kösem, żony Ahmeda I. Tron obejmuje syn Ahmeda Osman II, który jednak ginie zamordowany przez zbuntowanych janczarów w 1622 r. Znów więc rządzi Mustafa I, lecz po kilku dniach Kösem jeszcze raz doprowadza do jego detronizacji. Obalony Mustafa zostaje zamknięty w lochu, gdzie umrze w 1639 r.

1622 r. - Persja zajmuje Bagdad i północny Irak z Mosulem.
1623 - 1640 r. - Panuje Murad IV (1623-1640), syn Ahmeda I i Kösem.

Początkowo ulega wpływom matki i dworskiej kliki. Jednak w 1632 r. ścina wielkiego wezyra i likwiduje jego stronnictwo. Konfiskuje część wielkich majątków, znosi samowolę janczarów i spahisów i reformuje administrację usuwając część skorumpowanych urzędników. Pod groźbą śmierci zakazuje tytoniu, kawy i alkoholu (chociaż sam jest alkoholikiem). Słynie z okrucieństwa i odwagi: jest ostatnim sułtanem, który osobiście prowadzi wojsko do bitwy.

W 1632 r. próbuje zmontować z Moskwą pakt przeciw Rzeczpospolitej, lecz planowana wyprawa nie dochodzi do skutku. W wyniku wojen z Persją zajmuje Bagdad (1638). W maju 1639 r. podpisuje traktat pokojowy w Kasr-e-Szirin, na mocy którego odzyskuje Irak, a w zamian uznaje władzę Persji nad Azerbejdżanem.

Umiera na marskość wątroby (rezultat alkoholizmu). Tuż przed śmiercią kazał ściąć swojego brata Ibrahima, co oznaczałoby koniec dynastii, lecz rozkaz nie został wykonany.

1640 - 1648 r. - Panuje Ibrahim, syn Ahmeda I i Kösem.

Jego główną żoną jest pochodząca z Ukrainy Turhan Hatice. Jako piękna, niebieskooka, smukła blondynka została porwana przez Tatarów, a gdy miała ok. 12 lat chan Krymu podarował ją Kösem.

1648 r. - Po klęsce w wojnie z Wenecją i nałożeniu nowych podatków sułtan Ibrahim ginie podczas buntu janczarów. Na tron wstępuje Mehmed IV (syn Ibrahima i Turhan Hatice).

Mehmed IV znosi restrykcje wobec rzekomo bezbożnego picia kawy, dzięki czemu powstają liczne kawiarnie. Wraz z wielkim wezyrem Mehmedem Paszą Köprülü uspokaja bunty, porządkuje finanse i wojsko.

Mehmed Pasza Köprülü (ok. 1583-1661) pochodził z albańskiego rodu osiadłego w anatolijskim mieście Köprü. Zaczynał jako dworski kucharz, został urzędnikiem, gubernatorem Damaszku, potem Trypolisu a w 1656 r. wielkim wezyrem. W 1657 r. Köprülü zajmuje wyspy Tenedos i Limnos, a w 1659 r. likwiduje samowolę paszów Syrii i Egiptu.

Jego syn Ahmed (1635-1676) jako wielki wezyr (od 1661 r.) w 1663 r. pustoszy Węgry, Morawy i Śląsk, w 1669 r. zajmuje Kretę, a w 1672 r. zaczyna wojnę z Rzeczpospolitą. Drugi syn Köprülü, Mustafa Fazyl (1637-1691, wielki wezyr od 1689 r.) wsławi się kampanią węgierską i zdobyciem Belgradu (1690).

Turcja walczy z Austrią (1663-1664, 1683-1699), Wenecją (1666-1669), Rzeczpospolitą (1672-1676) i Rosją (1676-1681). Zdobywa niewielkie obszary na Węgrzech, wenecką Kretę (1669) i część Ukrainy należącej do Rzeczpospolitej.

Połowa XVII - XVIII w. - Złoty okres w tureckiej muzyce.

W tym czasie działają słynni kompozytorzy: Hafiz Post (zm.1694), Buhurizade Mustafa Itri (1640-1712), Ejjubi Bekir Aga (1680-1739), Tanburi Isak (1725-1814), Tanburi Mustafa Cawus (1764-1854), Hamamizade Ismail Dede (1778-1846) i Sakir Aga (1779-1841).

Druga połowa XVII w. - Turecki arystokrata, dyplomata i podróżnik Ewlija Czelebi (1611- ok.1683) zwiedza niemal całe imperium osmańskie oraz wiele krajów ościennych. Wrażenia z podróży, często ubarwione elementami fantastycznymi lub wręcz zmyśleniami, spisuje w ogromnym 10-tomowym opracowaniu Seyahatname (Księga podróży), które jest jednym z najważniejszych tego typu dziel w Turcji i całym świecie muzułmańskim.
1670 - 1720 r. - Muhammed Nureddin Cerrahi, założyciel jednego z liberalnych religijnych bractw muzułmańskich.
1683 r. - Wódz Kara Mustafa (po turecku kara - czarny, po arabsku mustafa - wybrać czystość) próbuje zdobyć Wiedeń, lecz musi się wycofać pokonany przez koalicję Austrii i Rzeczpospolitej.

Cztery lata później sułtan Mehmed IV zostanie zdetronizowany po wojennych niepowodzeniach w Austrii i na Węgrzech. Tak zaczyna się odwrót Turków z Europy za Sulejmana II (1687-1691), Ahmeda II (1691-1695) i Mustafy II (1695-1703, obalony przez janczarów).

W 1697 r. armia turecka ponosi wielką klęskę w bitwie z Austrią pod Zentą. Na mocy pokojowego traktatu z 1699 r. Turcja oddaje Austrii Węgry, Wenecji Peloponez i Dalmację (wschodnie wybrzeże Adriatyku), Rzeczpospolitej oraz zajętą wcześniej Ukrainę a Moskwie oddaje wybrzeża Morza Azowskiego (1700).

Sułtanowie chcą umocnić państwo: na przykład likwidują kurdyjskie księstwa, czym jednak zrażają lokalną arystokrację.

Gospodarka Turcji wyczerpana ciągłymi wojnami wyraźnie słabnie, chociaż tureckie ałtyny wciąż są liczącą się walutą. Turcy biją też srebrne piastry odpowiadające talarom oraz srebrne monety zwane kurusz (od roku 1687), których pierwowzorem jest europejski grosz.

1709 r. - Naima Mustafa (1652-1716) zostaje pierwszym historykiem Turcji.
1710 - 1711 r. - Zwycięska wojna z Rosją i odzyskanie Morza Azowskiego za Ahmeda III (1703-1730, obalony przez bunt janczarów).

Sułtan słynie z miłości do tulipanów, na które wydaje ogromne sumy, czym wywołuje niezadowolenie politycznych elit Turcji, zwłaszcza w obliczu rosnących trudności finansowych. W końcu zostaje zmuszony do rezygnacji z tronu.

1715 - 1718 r. - Ponowne zajęcie przez Turków Peloponezu (1714) wywołuje wojnę z koalicją Austrii i Wenecji. Austria zajmuje tureckie posiadłości w Wołoszczyźnie, część Węgier, Serbii z Belgradem i Bośni. Turcja zatrzymuje Peloponez.
1736 - 1739 r. - Mahmud I (1730-1754, syn Mustafy II) odbiera Austrii ziemie utracone w 1718 r.
1754 - 1757 r. - Panowanie sułtana Osmana III (syn Mustafy II).
1768 - 1774 r. - Nieszczęśliwa wojna Mustafy III (1757-1773, syn Ahmeda III) z Rosją.

Sułtan Abüdlhamid I (1773-1789, brat Mustafy III) podpisuje w Kuczuk Kainardżi traktat z Rosją: Turcja traci Morze Azowskie i zwierzchnictwo nad Chanatem Krymskim (Rosja zagarnie go w roku 1783). Turcja ma płacić kontrybucję (karę po przegranej wojnie) i przyznaje rosyjskim statkom prawo swobodnego przepływania przez Bosfor i Dardanele.

1787 - 1792 r. - Przegrana wojna z Rosją i Austrią grozi rozpadem Turcji, czego jednak nie chcą Austria i Wielka Brytania, bo to oznaczałoby oddanie Rosji Cieśnin Tureckich.

Na mocy pokoju w Jassy (Mołdawia) granica z Rosją zostaje ustalona na Dniestrze.

Panują Selim III (1789-1807, syn Mustafy III, obalony przez zbuntowanych janczarów) i Mustafa IV (1807-1808, syn Abüdlhamida I, obalony przez powstańców i ścięty).

Selim III oficjalnie znosi stary zwyczaj odcinania głów zabitym wrogom i wystawiania ich na murach miast. Mimo to będzie on lokalnie praktykowany jeszcze przez niemal 100 lat. Na przykład podczas wojny w roku 1877 tureccy żołnierze obcinają głowy lub nosy wszystkim napotkanym zwłokom Rosjan.

1799 r. - Zostaje ustanowiony Order Półksiężyca, jedno z najwyższych odznaczeń w Turcji.
1804 - 1815 r. - Powstanie w Serbii (1804-1806) oraz wojna z Rosją (1807-1812) doprowadzają do przyznania Serbom autonomii (1812). Sułtan Mahmud II (1808-1839, brat Mustafy IV) ją likwiduje (1813), co wywołuje nowe serbskie powstanie (1815) i przywrócenie autonomii (1817).
Od 1820 r. - Wielkie sukcesy militarne tureckiego paszy Egiptu Muhammada Alego we wschodnim Sudanie: podbój Kurdufanu aż po Bahr al-Arab.
1821 r. - Powstanie w Grecji stłumione dzięki pomocy wojsk egipskich w 1824 r. Jednak po klęsce w wojnie z Rosją (1828-1829) Turcy przyznają Grekom niepodległość, rozszerzają samodzielność Serbii, nadają autonomię Wołochom i Mołdawii, a Rosji oddają deltę Dunaju i część Armenii.
Od 1826 r. - Początek modernizacji państwa znanej jako tanzymat (do 1870 r.) za Mahmuda II.

Sułtan zakazuje handlu niewolnikami i likwiduje słynny targ niewolników w Stambule.

W ramach modernizacji kraju sułtan każe nawet schwytać i wywieźć ze Stambułu wałęsające się bezdomne psy. Zwierzęta wracają jednak na ulice miasta, znów nadając mu wschodni koloryt.

Znosi oddziały janczarów i wprowadza armię poborową zamiast pospolitego ruszenia chłopów pod dowództwem ich panów. W latach 1830-1831 odbywa się pierwszy spis ludności, aby ustalić pobór do wojska i wysokość podatków.

1827 r. - W Stambule powstaje szkoła medyczna Tibbiye.

W latach 1834-1838 Turcja po raz pierwszy wysyła młodzież do europejskich szkół, aby kształciła się zgodnie z nowoczesną wiedzą, a od 1839 r. zakłada własne szkoły niezależne od duchowieństwa i wprowadza wolność wyznania, co wywołuje ostry konflikt z muzułmańskimi konserwatystami.

1831 r. - Powstaje pierwsza turecka gazeta Taghvimi al-Vaghayeh (Kalendarz wydarzeń).
1831 - 1832 r. - Wojna z Egiptem, który dąży do oderwania się od Turcji. Dzięki postawie Rosji Egipt, mimo zwycięstw, uznaje w końcu formalną zwierzchność Stambułu, ale opanowuje Syrię.
1832 - 1891 r. - Ahmed Vefik Pasza. Pisarz i polityk. W 1864 r. wydaje Księgę genealogii Turków o dziejach Turków.
1833 r. - Sojusz wojskowy z Rosją, dążącą do opanowania Morza Czarnego.
1836 r. - Powstaje pontonowy most Galata przez Złoty Róg. Następne, już stałe mosty, pojawią się tu w XX w.
1839 - 1841 r. - Wojna z Egiptem. Co prawda Egipcjanie opuszczają ostatecznie Syrię i uznają zwierzchnictwo Turcji, lecz władza sułtana ulega poważnemu nadszarpnięciu. Mocarstwa europejskie coraz śmielej zaczynają wtrącać się w sprawy tureckie i konkurują ze sobą o wpływy na terenie słabnącej Turcji. Wykorzystują przy tym mniejszości narodowe i religijne, zwłaszcza Ormian i Greków, co wywołuje rosnącą wrogość Turków wobec tych ludów.
1841 r. - Rosja, Wielka Brytania, Austria, Prusy i Francja narzucają Turcji konwencję o cieśninach Bosfor i Dardanele, które zostają zamknięte dla flot wojennych wszystkich państw oprócz Turcji.

W ten sposób Turcja nie może rozporządzać własnymi cieśninami. Uzależnienie Turcji od obcych mocarstw znajdzie też wyraz w decyzji o uprzywilejowaniu prawosławia w Palestynie wymuszonym przez Rosję (1853).

1845 r. - W Stambule powstaje Kuleli, prestiżowa Akademia Wojskowa, gdzie kształcą się największe osobistości kraju.
1845 r. - Rząd wprowadza nową walutę lirę (odpowiednik funta).
Od 1846 r. - Sułtan Abdülmecid I (1839-1861, syn Mahmuda II) unowocześnia państwo.

Mimo protestów konserwatystów całkowicie znosi kontrolę muzułmańskiego kleru nad tureckim szkolnictwem (1846) i powołuje uniwersytet w Stambule (otwarty w 1870 r.) wzorowany na uczelniach europejskich. W 1851 r. wychodzi pierwsza turecka gramatyka, a w 1855 r. powstaje w Paryżu szkoła kształcąca Turków w językach europejskich.

Powstają pierwsze w Turcji linie telegraficzne (1855).

1851 r. - Powstaje pierwsza turecka spółka akcyjna (wartość akcji należących do danego udziałowca decyduje o jego wpływie na losy spółki) zajmująca się morskim transportem przez Bosfor.
1852 r. - Sułtan wprowadza nowe najwyższe osmańskie odznaczenie Order Medżydów (Kiliçli Mecidi Nişani, nazwa od bliskowschodniego określenia pieniędzy) przyznawany za szczególne zasługi dla Turcji. Dziesięć lat później pojawi się drugie najwyższe tureckie odznaczenie Order Osmana w kształcie gwiazdy. Oba zostaną zniesione w 1923 r.
Od 1852 r. - Rosja i Francja spierają się o to, kto ma sprawować opiekę nad ludnością chrześcijańską w Turcji. W rzeczywistości jest to spór o możliwość ingerowania w wewnętrzną politykę Turcji.

Ingerencja mocarstw europejskich przyczynia się do rozpalenia nienawiści muzułmańskich Turków do ludności chrześcijańskiej od wieków mieszkającej na terenie tureckiego państwa.

1853 - 1856 r. - Wojna krymska z Rosją dążącą do opanowania Bosforu i Dardaneli.

Rosja postawiła ultimatum, żądając od Stambułu uznania swojej opieki nad tureckimi chrześcijanami. Kiedy sułtan odmawia, rosyjskie wojska zajmują turecką Wołoszczyznę i Mołdawię. Sułtan wypowiada więc wojnę i nakazuje zaatakować Kaukaz, lecz tureckie wojska zostają wyparte z Zakaukazia, a flota pokonana pod Synopą. Wtedy jednak Turcja uzyskuje pomoc od Anglii, Francji i Sardynii. Zjednoczone siły zajmują Krym i po bardzo długim oblężeniu zdobywają Sewastopol. Wojna kończy się pokojową konferencją w Paryżu: wyparcie Rosjan z Bałkanów, gwarancja niezależności Turcji i neutralności Morza Czarnego oraz zapewnienie o panowaniu Turków nad Serbią, Mołdawią i Wołochami. Z drugiej strony po raz kolejny została ukazana słabość tureckiego państwa, którego istnienie zależy w praktyce od woli kilku mocarstw.

1856 r. - Sułtan ogłasza manifest zapowiadający równouprawnienie wszystkich narodów i religii, reformę administracji, sądu (kodyfikacja praw w 1858 r.) i rządu.

Dekret sułtana z 1856 r. zapowiada powstanie banków, rozwój handlu i dróg.

1861 - 1876 r. - Sułtan Abdul-Asis (syn Mahmuda II).

Trwa reformowanie i unowocześnianie państwa przez ekipę, na czele której stanął wielki wezyr Mustafa Reszid (1800-1858). Za namową Reszida sułtan ogłasza manifest z Gülhane (1839) zapowiadający gruntowne zmiany i akceptuje na stanowiskach ministerialnych Alego, Fuada, Dżewdeta oraz Midhata, którzy uczynią najwięcej dla naprawy państwa.

Turecki bank państwowy emituje papierowe pieniądze.

1863/1864 r. - Rząd zakłada w Stambule uczelnię Darülfünun, czyli Dom Nauk, odpowiadającą europejskiej politechnice. W 1870 r. stanie się ona jednym z głównych wydziałów Darülfünun-u Osmani, Uniwersytetu Osmańskiego (od 1912 r. jako Uniwersytet Stambulski). Założyciele uczelni dumnie, aczkolwiek mylnie podają, że uniwersytet ma początki w roku 1453, kiedy sułtan założył kilka medres w zdobytym Konstantynopolu.
Od 1866 r. - Rozwój tureckich linii kolejowych.
1867 r. - W Paryżu powstaje Stowarzyszenie Młodoturków, które chce przekształcić Turcję w republikę.

W tym samym roku Młodoturcy zawiązują nieudany spisek na życie sułtana Abdul-Asisa, który po śmierci wielkich reformatorów nie potrafi rządzić krajem. Seria niepowodzeń (wojna, długi i nieurodzaj) wywołuje biedę i bunty, na przykład w Hercegowinie i Bośni (1875) oraz w Bułgarii (1876).

Powoduje to wzrost nastrojów nacjonalistycznych wśród Turków i coraz wyraźniejszą ich niechęć do nietureckiej i niemuzułmańskiej ludności państwa.

1869 - 1944 r. - Mehmed Emin Tordakul, twórca nowej literatury tureckiej.

Rozwój kultury sprzyja podkreślaniu tureckości i umacnianiu poczucia tożsamości. Na przykład profesor Fuad Mehmed Köprülü (ur. 1890) zakłada Instytut Turkologiczny, pisze o historii tureckiej literatury i uczestniczy w tworzeniu niemieckojęzycznej Encyklopedii islamu (1913-1938).

1876 r. - Młodoturcy więżą sułtana, który w końcu popełnia samobójstwo, podcinając sobie żyły.

Jego następca Murad V (1876, syn Abdülmecida) również nie wytrzymuje napięcia i po załamaniu nerwowym rezygnuje z tronu. Władzę obejmuje sułtan Abdülhamid II (1876-1909, syn Abdul-Asisa), a pod koniec roku Turcja otrzymuje konstytucję i wprowadza parlament.

Europejskie państwa żądają specjalnych praw w prowincjach zamieszkanych przez chrześcijan, ale turecki parlament odrzuca te projekty, co wywołuje agresję Rosji w 1877 r.

1877 - 1878 r. - Przegrana wojna z Rosją kończy się podpisaniem pokoju w San Stefano.

Na mocy ustaleń kongresu w Berlinie Turcja oddaje Rosji Kars, Ardagan i Batumi. Wielka Brytania zajmuje Cypr, a Austria Bośnię i Hercegowinę. Na Bałkanach Rumunia, Serbia i Czarnogóra uzyskują niepodległość, a wasalna Bułgaria zostaje autonomicznym księstwem.

Sułtan zawiesza konstytucję w 1878 r. Musi walczyć z buntem islamskich fanatyków pod wodzą Alego Suaviego, którzy chcą przywrócić tron Muradowi V wierząc, że przyczyną klęsk jest odejście od zasad islamu.

Sułtan zgadza się na turystyczne zwiedzanie haremu (seraju) w stambulskim pałacu za ogromną opłatą 3000 piastrów.

1877 - 1960 r. - Teolog Said Nursi (Saidi Kurdi). Chce stworzyć jedno ponadnarodowe państwo painislamskie.
1879 r. - Ustanowienie Orderu Zasługi, jednego z najwyższych tureckich odznaczeń państwowych.
1881 - 1938 r. - Mustafa Kemal Pasza od 1934 r. znany jako Atatürk (po turecku Ojciec Turków). Pochodzi ze średnio zamożnej rodziny. Ma jasną skórę, niebieskie oczy i blond włosy, co wskazuje, że wśród jego przodków byli nie tylko Turcy: niektórzy badacze wskazują na Albańczyków, inni na Słowian lub Ormian. Zgodnie z wolą matki Kemal zaczyna edukację w szkole religijnej, lecz później ojciec przenosi do innej szkoły, a w 1893 r. zostaje wysłany do szkoły wojskowej w Salonikach. Wiąże się z ruchem Młodych Turków.
Od 1882 r. - Niemiecki C. F. von der Goltz modernizuje turecką armię. W latach 1914-1916 będzie generałem w tureckiej armii.
1888 r. - Niemcy budują kolej znad Bosforu do Ankary (1892) i Konyi (1896) a planują dotrzeć do Zatoki Perskiej, co wywołuje konflikt z Brytyjczykami, Francją i Rosją. Ostatecznie budowę skończą w Basrze Turcy, Irakijczycy i Francuzi w latach 1934-1941. Tak powstanie słynna Kolej Bagdadzka.
1892 r. - Arcybiskup Izmiru ogłasza, że w Efezie znajduje się dom Marii, matki Jezusa, która miała tu rzekomo przebywać po śmierci syna. W ten sposób oficjalnie akceptuje ludową legendę oraz wizje niemieckiej mistyczki Katheriny Emmerich (1774-1824) i sankcjonuje od dawna odbywające się pielgrzymki pobożnych chrześcijan do tego miejsca.
1894 - 1896 r. - Ormianie organizują szereg antytureckich powstań w nadziei na uzyskanie autonomii. Jednak po klęskach na Bałkanach Turcy czują się coraz bardziej zagrożeni przez inne narodowości mieszkające na terenie imperium oraz chrześcijan. Dotyczy to zwłaszcza dobrze zorganizowanych, często bogatych i świadomych swojej odrębności Ormian. Poza tym Młodoturcy budują narodową świadomość Turków i dążą do stworzenia państwa narodowego, co oznacza, że nie ma w nim miejsca dla obcych. Tak więc turecka armia brutalnie pacyfikuje zbuntowane rejony. Przez Imperium Osmańskie przetacza się pierwsza fala mordów popełnianych na Ormianach zarówno przez wojsko, jak też ludność cywilną.
1896 - 1897 r. - Zwycięska wojna z Grecją popierającą antytureckie powstanie na Krecie.

Mimo to, pod naciskom mocarstw Turcja uznaje w końcu autonomię Krety (1898). Osłabienie Turcji i coraz wyraźniejsza przewaga Zachodu ożywiają religijny fanatyzm, ponieważ muzułmanie szukając odpowiedzialnych za kryzys wskazują przede wszystkim na innowierców. Turcy i muzułmanie w tym czasie stanowią zaledwie około połowy mieszkańców stolicy, a reszta to prawosławni Grecy (głównie potomkowie dawnych mieszkańców Bizancjum), Ormianie i inne ludy. Narasta turecki nacjonalizm, a w Grekach Turcy upatrują tych, którzy mogą ewentualnie sięgnąć po władzę. Wybuchają zamieszki przeciwko mniejszościom narodowym, zwłaszcza Grekom, Ormianom i Kurdom.

1897 r. - Po terrorystycznym ataku Ormian na Bank Osmański Turcy organizują szereg pogromów ludności ormiańskiej, w których ginie ok. 50 tysięcy osób.
1908 r. - Rewolucja Młodoturków zmusza sułtana do przywrócenia konstytucji.

Bułgaria ogłasza niepodległość, Kreta zostaje opanowana przez Grecję, a Bośnia i Hercegowina zajęte przez Austrię.

1908 r. - Oficjalną walutą Turcji zostaje lira (= 100 kuruszy).
1909 r. - Detronizacja sułtana Abdülhamida. Na tron wstępuje Mehmed V (1909-1918, syn Abdul-Asisa).
1911 - 1912 r. - Utrata posiadłości w Trypolisie i Cyrenajce zajętych przez Włochy.

Idea panturkizmu staje się narodową ideologią Turcji. Lansuje ona wspólną turecką ojczyznę od Ałtaju do Anatolii oczywiście pod wodzą Osmanów.

1912 r. - Powstanie w Albanii obala rząd Młodoturków i wymusza na Turcji uznanie niepodległości tego kraju.
1912 - 1913 r. - Pierwsza przegrana wojna bałkańska z Bułgarią, Serbią, Grecją i Czarnogórą. Turcja traci wiele europejskich posiadłości. Częściowo odzyska je po drugiej wojnie bałkańskiej (1913), lecz muzułmańscy Turcy czują się coraz bardziej zagrożeni przez niepodległościowe ambicje chrześcijańskich ludów niegdyś podporządkowanych sułtanowi. Krystalizuje się idea oczyszczenia Anatolii z ludności niemuzułmańskiej i nietureckiej. To w praktyce oznacza plan wymordowania Ormian, którzy są najliczniejszą i kulturowo najbardziej rozwiniętą mniejszością na obszarze Anatolii, a we wschodniej części stanowią większość. Nie bez słuszności Turcy obawiają się, że wzorem innych ludów również Ormianie zechcą się wyrwać spod władzy Stambułu.
1913 r. - Na czele Turcji stają trzej militaryści i nacjonaliści głoszący hasła panturkizmu. Tworzą tak zwany „triumwirat paszów”. Wielkim wezyrem Turcji jest Mehmed Talaat Pasza (1874-1921), ministrem floty Ahmed Cemal Pasza (1872-1922), a ministrem wojny wykształcony w Niemczech zawodowy żołnierz i przedstawiciel Młodoturków Ismail Enver Pasza (1881-1922).
1914 r. - Ismail Enver Pasza podpisuje tajny pakt z Niemcami, który zdecyduje o udziale Turcji w I wojnie światowej po stronie Niemiec (setki niemieckich oficerów będą dowodzić częścią tureckiej armii). Enver Pasza studiował sztukę wojenną w Niemczech i z pomocą Niemiec chce odzyskać Bałkany, ale Brytyjczycy i Francuzi uznają to potem za pretekst do rozbioru imperium.
1914 r. - Korzystając z wojennego zamieszania Turcja organizuje bandy przestępców wypuszczonych z więzień, aby napadały i mordowały Ormian i Greków, którzy zagrażają jedności słabnącego tureckiego państwa.
22 XII 1914 - 17 I 1915 r. - Rosja rozbija osmańską armię pod Sarikamis (na zachód od Karsu). Tysiące tureckich żołnierzy umiera już po bitwie z wyczerpania i z zimna. Pokonany Ismail Enver Pasza wraca do Stambułu z zamiarem wskazania winnych. Uznaje, że za tą klęską stoi nie jego nieudolność jako ministra wojny i dowódcy, lecz wroga działalność Ormian. Za bezpośredni dowód zaś uznaje tysiące ormiańskich ochotników, którzy uczestniczyli w bitwie po stronie rosyjskiej.

24 IV 1915 r. Mehmed Talaat Pasza w porozumieniu z Ismailem Enver Paszą i Ahmedem Cemal Paszą wydaje rozkaz rozpoczęcia masowej eksterminacji Ormian na terenie Turcji. Zaczyna się od aresztowania przedstawicieli ormiańskiej inteligencji, burżuazji i duchowieństwa. Tylko w Stambule w ciągu pierwszych dni po decyzji Talaat Paszy zostaje aresztowanych 2345 osób i większość z nich trafia na szubienicę.

1915 r. - Brytyjski komisarz do spraw Egiptu, Henry MacMahon, obiecuje Arabom wyzwolenie spod władzy Turków.

Mark Sykes stworzył w Kairze brytyjską siatkę szpiegowską ze sławną podróżniczką, tłumaczką z perskiego i arabskiego oraz dyplomatką Gertrudą Bell (1868-1926), aby przygotować arabską rewoltę przeciw Turcji, a potem brytyjski podbój.

1915 - 1916 r. - Władze we współpracy z niemieckimi wojskowymi (akcją kieruje podpułkownik Sievert) przeprowadzają eksterminację około miliona Ormian (planowe ludobójstwo, tortury, masowe gwałty i wypędzenia), aby Turcję uczynić państwem narodowym, czyli jednolitym etnicznie i religijnie. Rząd Niemiec godzi się na to, chcąc utrzymać wojskowy sojusz z Turcją. Masowa zbrodnia jest apogeum tureckiego nacjonalizmu, który narasta wraz z upadkiem siły państwa, ponieważ zdaje się być środkiem obrony tureckiego narodu. Poza tym idea panturkizmu obejmująca ludy od Ałtaju po Bosfor doskonale maskuje słabość Turcji Osmańskiej i ma usprawiedliwiać eksterminację Ormian.
1916 r. - Brytyjczycy i Francuzi podpisują układ Sykes-Picot (Georges Picot jest ambasadorem w Londynie) o podziale Żyznego Półksiężyca. W 1917 r. Brytyjczycy obiecują utworzenie państwa Żydów i odbierają Turcji Jerozolimę.
Do 1918 r. - Postępuje upadek tureckiej ekonomii za władzy „triumwiratu paszów”: koszty wojny osłabiają gospodarkę, pogromy i starcia etniczne niszczą infrastrukturę, upada gospodarka, a inflacja sięga 1600%. W wielu rejonach ludność wręcz głoduje.
1918 - 1922 r. - Panuje sułtan Mehmed VI. Po rozwiązaniu sułtanatu w 1922 r. wyjeżdża z kraju. Umrze w San Remo w 1926 r.
30 X 1918 r. - Zawieszenie broni oznacza dla Turcji koniec I wojny światowej.

Kilka dni wcześniej podali się do dymisji odpowiedzialni za agresywną politykę Turcji Mehmed Talaat Pasza i Ahmed Cemal Pasza. Niemiec L. Von Sanders rezygnuje z dowodzenia częścią tureckiej armii, a jego stanowisko do listopada obejmuje Mustafa Kemal Pasza, protegowany sułtana Mehmeda VI.

Dwa dni po zawieszeniu broni odchodzi skompromitowany Ismail Enver Pasza, który wkrótce wyjedzie do bolszewickiej Rosji.

2 XI 1918 r. - Trzy dni po zawieszeniu broni, a więc wbrew zasadom prawa międzynarodowego, brytyjskie oddziały wkraczają na należące do Turcji tereny kurdyjskie w rejonie Mosulu i włączają je do Iraku.
1919 r. - Mustafa Kemal Pasza, który od listopada poprzedniego roku pracował w ministerstwie wojny w Stambule, w lipcu odchodzi z wojska. Zostaje zaocznie skazany na karę śmierci za zdradę. W odpowiedzi zwołuje kongres tureckich patriotów do Sivas (4 IV 1919 r.).
1920 r. - Mustafa Kemal Pasza zakłada Wielkie Zgromadzenie Turcji (23 IV) w Ankarze jako parlament niezależny od rządu w Stambule. Powstaje więc system dwuwładzy.

Tymczasem Brytyjczycy obejmują protektoratem Mezopotamię (Irak), Transjordanię i Palestynę, a Francuzi Syrię i Liban. Natomiast etniczne ziemie tureckie na mocy umów zawartych przez rząd w Stambule mają być podzielone między Wielką Brytanię, Armenię i Grecję.

Konkurencyjne wobec Stambułu Wielkie Zgromadzenie Turcji w Ankarze rezygnuje ze zwierzchnictwa nad ziemiami arabskimi, ale żąda utrzymania terenów zamieszkanych przez Turków. Na czele rządu rezydującego w Ankarze staje Mustafa Kemal Pasza.

Jako świetny dowódca Kemal zaczyna ofensywę przeciw Brytyjczykom i po kilku zwycięstwach wypiera brytyjską armię z Turcji. Jesienią zaś w porozumieniu z rosyjskimi bolszewikami atakuje Armenię. W rezultacie Turcy zajmują zachodnie prowincje Armenii z historycznymi ośrodkami Ormian wokół góry Ararat i jeziora Wan, a bolszewicy opanowują resztę Armenii.

1920 - 1921 r. - Ormianie przeprowadzają odwetową operację Nemezis, której celem jest zabicie organizatorów masakry Ormian. Główny architekt zbrodni Mehmed Talaat Pasza zostaje zabity w Berlinie, a Ahmed Cemal Pasza w Tbilisi.

Ismail Enver Pasza nie doczekał się sprawiedliwości: w latach 1921-1922 przebywa w Moskwie, a potem w Azji Środkowej. Ginie z rąk bolszewików koło Buchary, gdzie działał na rzecz utworzenia wymarzonego państwa wszystkich ludów tureckich. W 1996 r. szczątki Enver Paszy zostaną przewiezione do Stambułu i pogrzebane na cmentarzu Sisi (Şişi). Dla wielu Turków jest to bohater, lecz inni pamiętają o jego wojennej karierze i uznają go za zbrodniarza.

1921 r. - Zwycięska wojna Kemala Paszy z Grecją próbującą wyprzeć Turków z Europy i zająć Stambuł, czyli dawny grecki Konstantynopol. 15 października walczące strony zawierają rozejm. Ostatecznie wschodnia Tracja pozostaje tureckim przyczółkiem w Europie. Stambuł zaś nadal jest miastem łączącym Azję i Europę nie tylko ze względu na jego położenie po dwóch stronach Cieśniny Bosfor jako szlaku między Morzem Śródziemnym i Czarnym, lecz przede wszystkim z punktu widzenia kultury, związków ekonomicznych i politycznych oraz świadomości mieszkańców. Symbolem wyjątkowości Stambułu jest górująca nad miastem i cieśniną kopuła Hagia Sophia, początkowo chrześcijański kościół, a potem meczet i muzeum.
13 - 17 IX 1922 r. - Wielki pożar niszczy trzy chrześcijańskie dzielnice Izmiru.
1922 - 1924 r. - Ostatni z dynastii Abdülmecid II (syn Abdul-Asisa) nie ma już władzy politycznej, lecz pełni rolę wyłącznie przywódcy religijnego jako kalif. Po rozwiązaniu kalifatu zostaje wygnany. Umrze w Paryżu w 1944 r.
24 VII 1923 r. - Traktat z Lozanny stwierdza, że Turcja pozostaje niepodległa, choć ograniczona już tylko do Azji Mniejszej.

Następuje likwidacja sułtanatu. Majątek sułtana zostaje przejęty przez państwo, a rodzina sułtana ma zaledwie kilka dni, aby opuścić granice Turcji zabierając ze sobą tylko najniezbędniejsze przedmioty. Likwidacja haremu obalonego władcy rodzi nowe problemy. Część kobiet z haremu dzięki bardzo dobremu wykształceniu może objąć posady urzędnicze, lub trafia do szkół jako nauczycielki. Część znajduje sobie mężów, czasem nawet należących do nowych tureckich elit. Wiele jednak pozostaje bez środków do życia, ponieważ nie ma żadnego zawodu, nierzadko więc stają się kurtyzanami.

Stolica Turcji zostaje przeniesienie ze Stambułu do Ankary położonej w centrum Anatolii. Pierwszym prezydentem państwa jest Kemal Pasza. Rządzi do 1938 r. jako ukochany wódz narodu, którego wszyscy mają czcić (kult jednostki analogiczny do sowieckiego). Wszędzie znajdują się ogromne portrety Kemala, jego zdanie jest uznane za ostateczne, a przeciwników dotykają represje. Od 1931 r. nosi przydomek Gazi, czyli Zwycięski, a od 1934 r. występuje jako Kemal Atatürk - Ojciec Turków. Oczywiście, wszystkie partie polityczne poza kemalistowską zostają zakazane.

Konstytucja z 1924 r. pisana pod dyktando Kemala znosi kalifat, oddziela państwo od religii (tworzy Urząd do Spraw Religii) i likwiduje wielożeństwo. Znakiem nowej polityki stanie się przekształcenie stambulskiej świątyni Hagia Sophia z meczetu w muzeum.

Władze Turcji wprowadzają alfabet łaciński, zamiast arabskiego i kalendarz gregoriański. Kemalistowski rząd promuje kulturę europejską (od 1932 r. działają Domy Ludowe służące szerzeniu zachodnich idei) i ostro zwalcza tradycje muzułmańskie. Turecki przywódca jako skrajny nacjonalista chce bezwzględnej turkizacji wszystkich ludów na terenie Turcji, a zwłaszcza Kurdów, którzy stanowią większość ludności na wschodzie. Kemal Pasza i Lenin blokują powstanie państwa Kurdów. Niemal połowa Kurdystanu pozostaje w granicach Turcji, a kurdyjskie ziemie w rejonie Mosulu i Kirkuku Brytyjczycy włączają do swoich posiadłości w Iraku.

Ważną rolę w budowie tureckiego państwa odgrywają Czerkiesi; ponad połowa bojowników o niepodległość odznaczonych przez władze tureckie to właśnie Czerkiesi i nieczerkiescy uciekinierzy z Kaukazu.

1923 r. - Po ponad czterech latach bezowocnych negocjacji z Brytyjczykami w sprawie Mosulu Atatürk zwraca się do Ligi Narodów o rozsądzenie sporu. Brytyjczycy jednak stosują sprytny wybieg, podsycając w Mosulu religijny fundamentalizm i postawy ekstremistyczne. W 1925 r. zapada wyrok pozostawiający Mosul pod kontrolą brytyjską, co ma gwarantować utrzymanie pokoju.
1924 r. - Szejk Said staje na czele spisku islamistów tureckich i kurdyjskich, którzy planują przewrót, żeby obalić kemalistów i przywrócić tradycyjne muzułmańskie wartości, na których opierała się Turcja. Rewolta zostaje stłumiona przez armię wierną Kemalowi.
Od 1924 r. - W Stambule jest wydawana ważna centrolewicowa gazeta dziennik Cumhuriyet (Republika).
4 X 1926 r. - Turcja przyjmuje świeckie prawo państwowe odrębne od panującego wcześniej prawa islamskiego. Kobiety zostają formalnie zrównane w prawach z mężczyznami.
1927 r. - Kemal Atatürk wygłasza słynną 36-godzinną mowę Nutuk (wydana potem w kilku tomach) o nowej organizacji Turcji i jej orientacji na Zachód, co wywołuje wściekłość kleru i tradycjonalistów.
1927 r. - Rebelia Kurdów w prowincji Agri stłumiona zbrojnie po kilku latach.
1930 r. - Wyrazem tureckiego nacjonalizmu, który rozkwitł po rozpadzie wielonarodowego imperium, jest między innymi oficjalna zmiana wciąż funkcjonującej nazwy Kostantiniyye (Konstantynopol) na Istanbul, czyli Stambuł. Władze zmieniają regulacje pocztowe, wymuszając używanie nowej nazwy i wysyłają oficjalne pisma do rządów innych państw z informacją o wprowadzonej zmianie.
30 IV 1930 r. - Rząd Turcji zawiera z Grecją umowę o poszanowaniu granicy ustalonej w wyniku ostatniej wojny. Dzięki temu oba kraje będą współpracowały ze sobą przez następne dziesięciolecia.
1930 - 1935 r. - Pięcioletni plan gospodarczy Atatürka rozwija turecki przemysł i handel według wzorów europejskich. Atatürk rządzi autorytarnie, ale dzięki temu możliwa jest przebudowa tureckiego społeczeństwa, gospodarki i kultury. Z upływem lat rośnie rola liberalizmu, bez którego nie ma wolnego rynku. W 1930 r. zostaje przywrócony system wielopartyjny.

W tym nurcie mieści się Celal Bajar (1883-1986), ekonomista, zwolennik i liberał, a od 1932 r. minister gospodarki wskazany przez Atatürka.

1934 r. - Turcja jako pierwszy kraj muzułmański, przyznaje kobietom prawa wyborcze.

Jest to zasługa Atatürka, który wysoko ocenia kobiety i działa na rzecz ich emancypacji, co w kraju tradycyjnie muzułmańskim nie jest dobrze widziane. W ciągu swego życia wiąże się z kilkoma kobietami. Adoptuje 13 dzieci, w tym 12 dziewczynek. Jedna z nich to Sabiha Gökcen (1913-2001), pierwsza w Turcji kobieta-pilot oraz pierwsza na świecie kobieta latająca na wojskowych myśliwcach.

W 1935 r. w tureckim parlamencie liczącym 395 osób 18 to kobiety. Mimo że ta liczba wydaje się mała, i tak jest kilkakrotnie większa w muzułmańskiej Turcji niż liczba kobiet w parlamentach Wielkiej Brytanii (9 kobiet na 615 posłów) czy Stanów Zjednoczonych (6 kobiet na 435 deputowanych) uznawanych za kolebkę demokracji.

1936 r. - Międzynarodowa konwencja podpisana w Montreux daje Turcji prawo do kontrolowania wszystkich okrętów wojennych płynących przez Dardanele.
1938 r. - Śmierć Kemala Atatürka z powodu marskości wątroby. Jego ciało zostaje zabalsamowane jako narodowa relikwia.
1939 r. - Trzęsienie ziemi w Erzingan zabija 37 tysięcy ludzi.

Podobne trzęsienie w Anatolii w 1940 r. zabije 32 tysiące osób.

1939 - 1945 r. - Neutralność podczas II wojny światowej za prezydentury (do 1950 r.) gen. Ismeta Inönü (1884-1973) współpracownika Kemala. Turcja wypowiada wojnę Niemcom dopiero w 1945 r. i jest pierwszym państwem, które po wojnie pomaga Niemcom w odbudowie. Tysiące Turków osiedlają się wtedy w Niemczech, uciekając przed biedą we własnym kraju.

Istotnym czynnikiem decydującym o emigracji bywa też reżim, który dość brutalnie zwalcza islam i tradycję, narzucając sekularyzację życia społecznego w duchu kemalistowskim, na co wielu Turków nie chce się zgodzić.

1946 r. - Sowieci żądają od Turcji zerwania układu z Montreux (1936), prawa do swobodnego przepływania przez Dardanele oraz współudziału w kontrolowaniu tej cieśniny. Turcja odmawia, a przed bezośrednią napaścią ze strony Sowietów chroni ją poparcie Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii.
1948 r. - W Stambule powstaje jeden z głównych dzienników Turcji Hürriyet (Wolny).
1952 r. - Przystąpienie Turcji do NATO, a potem do ANZUS (1955-1979).
1955 r. - Brytyjczycy wycofują się z Cypru, który wbrew woli Turcji zostaje uznany za niepodległe państwo.

Tajni agenci tureccy podkładają wtedy bombę pod domem Atatürka w Salonikach, aby stworzyć wrażenie, że Grecy chcą napaść Turków. Podburzeni przez władze mieszkańcy Stambułu zbierają się na placu Taksim i stąd ruszają na domy i sklepy Greków i Ormian, plądrując je, burząc i paląc. Te szowinistyczne ekscesy są w istocie wyrazem bezradności Turków wobec nowej sytuacji politycznej, kiedy niedawne imperium okazało się krajem słabym i zacofanym.

Konsekwencją tych wydarzeń i powtarzających się potem na mniejszą skalę aktów wrogości Turków wobec ludności niemuzułmańskiej będzie zmiana etnicznej struktury Stambułu. Dotychczas około połowy ludności miasta stanowili Grecy, Ormianie i inne ludy nietureckie żyjące tu co najmniej od pięciuset lat. Do początku XXI w. zdecydowana większość z nich opuści Stambuł w obawie przed represjami.

1960 r. - Wojskowy zamach stanu obala prezydenta Celala Bayara (sprawował urząd od 1950 r.). Odtąd Turcja będzie rządzona przez kolejne junty wojskowe, które zwykle przejmują władzę w drodze przewrotu. Przez kilkadziesiąt lat wojsko prowadzi laicyzację państwa w duchu Kemala, chociaż większość muzułmańskiej ludności jest temu przeciwna.

Na dziesiątki lat kształtuje się front politycznego sporu. Z jednej strony występuje nacjonalistyczna partia kemalistowska, która żąda bezwzględnej walki z islamem i narzucenia kultury tureckiej wszystkim mieszkańcom Turcji. Grupa ta walczy też o utrzymanie przywilejów, jakie otrzymała za czasów Kemala, zwłaszcza niemal absolutnej władzy w państwie. Druga strona jest nazywana islamistami, ponieważ chce utrzymania roli religii, lecz niekoniecznie przymusowej turkizacji wschodniej części kraju, gdzie dominują Kurdowie. Co ciekawe, islamiści okazują się bardziej demokratyczni od kemalistów i obie grupy są nastawione na współpracę z Europą.

1960 r. - Kolejny tragiczny wypadek na Bosforze: dwa duże tankowce z ropą naftową zderzają się w cieśninie, powodując ogromną eksplozję i pożar. Bosfor co kilka lat jest miejscem podobnych katastrof, kiedy wielkie okręty uderzają w nabrzeża, niszczą budynki mieszkalne lub zderzają się ze sobą. W końcu jest to jeden z najbardziej ruchliwych morskich szlaków.
Od 1964 r. - Turcja (ok. 60 milionów mieszkańców) jest stowarzyszona z Europejską Wspólnotą Gospodarczą.
1973 - 1974 r. - W Stambule powstaje Most Bosforski (1,56 km), łączący Azję i Europę ponad cieśniną Bosfor.
1974 r. - Opanowanie północnego Cypru po antytureckich ekscesach cypryjskiego rządu.

Wywołuje to konflikt z Grekami stanowiącymi większość ludności wyspy i dominującymi w życiu społecznym.

1980 r. - Przewrót gen. Kenana Evrena na trzy lata oddaje władzę wojskowym i przeciwnikom islamistów. Oznacza to ostry kurs przeciw Kurdom na wschodzie i Grekom na Cyprze.

Rządy parlamentarne wracają w latach 1983-1984, po demokratycznych wyborach. Premierem (a od roku 1989 prezydentem) zostaje Halil Turgut Özal (1927-1993), zwolennik liberalizmu, prywatyzacji gospodarki i współpracy z Europą.

Sprzyja to zbliżeniu z Unią Europejską, do której Turcja chce wstąpić. Istotną przeszkodą jest stan gospodarki, zaprzeczanie ludobójstwu popełnionemu na Ormianach, wciąż trwający konflikt cypryjski oraz działalność przestępczych organizacji (mafii) Maffya i muzułmańskich fundamentalistów, czego przykładem jest wspólnota założona przez Sulejmana Hilmiego Tunahana (1888-1959) i organizacja stworzona w Niemczech przez Cemaleddina Kaplana w 1985 r. Jako przeciwnik europeizacji Turcji jest przedstawiana także islamska Partia Dobrobytu Refah Partisi (legalnie działa w latach 1983-1998), chociaż trudno ją nazwać fundamentalistyczną; żąda raczej szacunku dla islamu i tureckiej tradycji.

Trwa wojna domowa z Kurdami, którzy stanowią 25% ludności Turcji - rząd nie może zgodzić się na oderwanie Kurdystanu, a Kurdów uparcie zwie Turkami górskimi.

1988 r. - W Stambule powstaje most nazwany imieniem Mehmeda II Zdobywcy, drugi most przez cieśninę Bosfor.
1989 r. - Stambuł otrzymuje pierwszą linię metra.

Kolejnymi tureckimi metropoliami wyposażonymi w podziemną kolej miejską będą: Ankara (1997), Izmir (2000), Bursa (2002) i Adana (2010).

1992 r. - W kopalni węgla kamiennego Zonguldak wybucha metan. Jest to największa dotąd katastrofa górnicza w dziejach Turcji: ginie 263 górników. Tureckie kopalnie słyną z dużej ilości metanu oraz przestarzałego sprzętu. Podobne eksplozje metanu, chociaż z mniejszą liczbą ofiar, powtarzają się co kilka lat, na przykład w 2004 r. w kopalniach koło Gediz (17 ofiar) i Odakay (17 ofiar), w 2009 r. w Mustafakemalpasza (19 ofiar), w 2010 r. koło Zonguldak (28 ofiar).
1999 r. - Silne trzęsienie ziemi w północno-zachodniej Turcji zabija ok. 20 tysięcy ludzi w Izmirze.
2005 r. - Początek rozmów o przyjęciu Turcji do Unii Europejskiej, mimo oporu chrześcijańskich konserwatystów w Europie, którzy nadal widzą w Turkach wrogich i rzekomo dzikich muzułmanów.

Jednocześnie trwa konflikt muzułmańskich konserwatystów i tureckich intelektualistów ciążących ku Europie. Wręcz symbolem jest twórczość Orhana Pamuka, który w kolejnych powieściach (od 1982 r.) przedstawia starcie tradycji z nowoczesnością. Na przykład w powieści Śnieg opisuje tragikomiczną rewolucję w prowincjonalnym Karsie, zacofanie islamistów i naiwność reformatorów zwalczających czarczafy, czyli czadory postrzegane jako symbol islamu. Oburzenie wśród konserwatystów wywołuje przyznanie mu literackiej Nagrody Nobla (2006) odebrane jako akt polityczny.

Równie wrogo islamiści i nacjonaliści traktują pisarkę Elif Safak, ponieważ ośmiela się wspominać o masakrze Ormian.

2007 r. - Wybory wygrywa islamska, umiarkowanie konserwatywna partia AKP (Sprawiedliwość i Rozwój) nastawiona na zbliżenie z Europą i demokratyzację kraju, czyli zniesienie uprzywilejowanej pozycji kemalistów.

W 2008 r. władze dokonują aresztowania członków skrajnie nacjonalistycznej, kemalistowskiej organizacji Ergenekon, która jest oskarżana o przygotowywanie zamachu stanu. Przed sądem staje między innymi prawnik Kemal Kerincsiz, który wsławił się niegdyś procesami przeciw liberalnym działaczom i myślicielom oskarżanym o obrazę tureckiej dumy narodowej. Postępuje oddolna liberalizacja społeczeństwa Turcji. Parada równości w Stambule w roku 2003 zgromadziła 30 tysięcy homoseksualistów i biseksualistów oraz wszystkich tych, którzy odrzucają moralny dyktat tradycji i religii. 10 lat później w podobnej paradzie uczestniczy już 100 tysięcy ludzi.

Niestety, rządzący Turcją politycy z AKP trzymają się islamu, więc w roku 2012 odrzucają propozycję wprowadzenia przepisów prawnych chroniących mniejszości seksualne przed prześladowaniami. Turecka armia jako jedyna w NATO nie dopuszcza do służby osób o orientacji innej niż heteroseksualna. Tak zwane zabójstwa honorowe, czyli mordy popełniane przez rodzinę na homoseksualistach i nieposłusznych kobietach w imię konserwatywnej moralności i wiary, zwykle są traktowane przez sędziów łagodnie. Jednak w roku 2013 tureckie media nagłaśniają proces ojca, który zamordował syna-homoseksualistę, chcąc go „wyleczyć”. Okazuje się wtedy, że tureccy intelektualiści w większości nie uznają homoseksualizmu za chorobę. W roku 2014 po raz pierwszy polityk startujący w wyborach, Can Çavusoglu, ogłasza, że jest gejem.

2009, 2014 r. - W Stambule powstają dwa największe w Turcji centra handlowe Forum Istanbul i Mall of Istanbul
2014 r. - W kopalni węgla w Somie, na północ od Izmiru, wybucha pożar, w którym ginie ponad 300 górników. Okazuje się, że właściciele kopalni zaniedbali środki bezpieczeństwa, żeby obniżyć koszty wydobycia.
Od 2014 r. - Prezydent Recep Tayyip Erdoğan zmienia turecką politykę. Widząc, że Unia Europejska nie zamierza przyjąć Turcji, przerywa proces dostosowywania tureckiego prawa do standardów Europy i w większym stopniu zwraca się ku islamistom. Ostro sprzeciwia się rosyjskim próbom militarnej ingerencji w strategiczny rejon cieśnin między Morzem Kaspijskim i Czarnym. W 2016 r. udaremnia zamach stanu organizowany przez wojsko pod hasłami powrotu Turcji do idei państwa świeckiego i proeuropejskiego. To pozwala mu zdobyć pozycję niemal dyktatora. Symbolem powrotu do islamu jest ponowne przekształcenie Hagia Sophia (dotychczas muzeum) w meczet w 2020 r.
2020 r. - Pandemia Covid-19 największe żniwo zbiera w Ankarze i Stambule.
2022 r. - Turcja dostarcza broń Ukrainie broniącej się przed Rosją. Szczególnie cenione są tureckie drony, które z powietrza lokalizują oddziały wroga i mogą zaatakować bronią rakietową.
Lato 2023 r. - Globalne ocieplenie daje o sobie znać, kiedy podczas wyjątkowo suchego i gorącego lata wybucha kilkanaście wielkich pożarów niszczących tysiące hektarów lasu oraz wiele wsi i miasteczek.

← Irak po upadku Kalifatu Indie, Sri Lanka i Malediwy →