Egipt klasyczny do końca Starego Państwa
- Do 4. tysiąclecia p.n.e. - W Dolinie Nilu stanowiącej wielką oazę funkcjonują neolityczne kultury rolników. W Dolnym Egipcie rozwija się kultura Fajum (ok. 5200 lat p.n.e.) i Maadi (ok. 4000-3200 lat p.n.e.).
Natomiast kultury Badari (ok. 4400-4000 lat p.n.e.), Nagada I (4000-3500 lat p.n.e.) i Nagada II (3500-3200 lat p.n.e.) w Górnym Egipcie kontynuują tradycje kultur rolników i hodowców z pustynniejącej Sahary: kult Bogini-Matki i świętej krowy, kamienne groby-kopce (kult przodków). Powstają lokalne ośrodki władzy politycznej, na przykład na zachodnim brzegu Nilu osada Abydos (Abdżu) należącą do kultury Nagada II. Znane jest proso (potem główne zboże Afryki jako arabska durra lub włoskie sorgho) i pszenica z zachodniej Azji. Dużą rolę odgrywa myślistwo (oszczep, łuk, bumerang) w zaroślach nad Nilem i rybołówstwo (harpuny i sieci).
Na coraz większą skalę rozwija się irygacja: sztuczne kanały odprowadzają i gromadzą wody z cyklicznych wylewów Nilu, aby nawadniać pola. Wymaga to współpracy wielu ludzi i ich organizacji; w ten sposób powstają lokalne wspólnoty sepat (po grecku nom).
Rolę przywódców przejmują (lub są wybierani) myśliwi, pasterze bydła i najlepsi wojownicy. Przekształcają się w arystokrację i władców sepat jako lokalnych księstw, czyli stają się monarchami-kapłanami reprezentującymi plemienne totemy. Rolnicy zaś stopniowo stają się ludnością podległą.
- Druga połowa 4. tysiąclecia p.n.e. - Niektóre sepat podbijają słabszych sąsiadów.
Powoli kształtuje się monarchia Dolnego Egiptu.
Konkurencyjny, choć niekoniecznie wrogi, ośrodek kultury Nagada III działa w Górnym Egipcie w Nekhen (po arabsku nazwa oznacza czerwone wzgórze). Tak zwana 0. Dynastia (od ok. 3200 r. p.n.e.) jednoczy Górny Egipt, który wchłania kultury This i Nagada II, a okresowo opanowuje nawet Dolny Egipt.
W Nekhen powstaje pałac 0. Dynastii: gliniane i drewniane ściany, dach z mat rozpiętych na słupach oraz otaczające go zabudowania dworu i służby.
Władcy z Nekhen są grzebani w bogatych drewnianych mauzoleach otoczonych palisadą. Wraz ze zmarłym królem do grobu trafiają jego żony, ulubieni dworzanie, dzieci oraz konie z wozami. Dodatkowo teren mauzoleum jest strzeżony przez zwierzęta rytualnie zabite i pochowane z honorami na obrzeżach: pawiany, hipopotamy, słonie, krokodyle reprezentujące dzikość natury. Ich schwytanie przez ludzi, przetrzymywanie w niewoli i ostateczne złożenie w ofierze dla zmarłego władcy jest znakiem zwycięstwa człowieka i ludzkiego porządku nad chaosem świata zewnętrznego. Władca symbolicznie przejmuje siłę zwierząt, lecz zarazem narzuca im swoją wolę.
Łowienie żywych zwierząt, przewożenie ich czasem z odległości kilkuset kilometrów oraz karmienie w niewoli wymaga oczywiście dużych nakładów. Na przykład słoń musi zjeść kilkaset kilogramów roślin dziennie. Koszty utrzymywania swoistego ogrodu zoologicznego w Nekhen okazują się w końcu tak wielkie, że wybucha bunt. Zwłoki ostatniego władcy pogrzebanego ze zwierzętami zostają wywleczone z grobu i spalone, co oznacza, że nie będzie mógł wejść do krainy umarłych. „Ogród zoologiczny” w Nekhen przestaje istnieć. Totemiczne zwierzęta już nie będą realnie przetrzymywane w niewoli jako znak potęgi władcy, lecz przekształcą się w bóstwa o cechach hybryd łączących zwierzęce głowy i ludzkie ciała.
Ostatni władcy z 0. Dynastii są grzebani na nekropolii Umm al-Kaab koło Abydos: Iry-Hor, czyli Należący do Horusa (jego dwukomorowy ceglany grobowiec jest jednym z najstarszych w Umm al-Kaab) i ego następca Ka znany też jako Sechen.
Koniec 4. tysiąclecia p.n.e. - Powstaje pismo obrazkowe do spisywania podatków i kalendarz z trzema porami: wylew Nilu, sianie i zbieranie plonów. Postępuje specjalizacja pracy: pasterze, z których wywodzi się większość arystokratów i wojowników, rolnicy zależni od wylewu Nilu użyźniającego pola, rybacy, myśliwi i rzemieślnicy (dostarczają narzędzi, odzieży, biżuterii itp.), którym patronuje bóg Ptah.
Koniec 4. tysiąclecia p.n.e. - Wraz z rozwojem gospodarczo-politycznym postępuje ewolucja religii. Nil (Hapi) utrzymujący kraj przy życiu jest święty. Animistyczne bóstwa nabierają bardziej uniwersalnego charakteru, choć ludowy politeizm utrzyma się aż do czasów chrześcijańskich. Władcy z Nekhen często przyjmują imiona totemicznych zwierząt, na przykład skorpiona i krokodyla. Rozwój kultu wymaga klasy kapłanów strzegących religijnych przepisów, interpretujących je i tworzących nowe.
Według rozpowszechnionego mitu zapisanego na przykład w Papirusie Turyńskim pierwszym władcą Egiptu był bóg Ptah. Jego następcy to Re, który odszedł do nieba, Szu, następnie Geb a później Ozyrys, syn Geba i mąż swojej siostry Izydy.
Kiedy żądny władzy Seth, brat Ozyrysa, zabił władcę, jego ciało umieścił w skrzyni i wrzucił do wody, Ozyrys jako pierwsza istota, która poznała śmierć, został panem świata umarłych. Na szczęście Izyda odnalazła ciało Ozyrysa i ożywiła. Wtedy Seth ponownie go zabił i poćwiartował - głowa trafiła do Abydos, późniejszego centrum kultu i symbolicznego grobu Ozyrysa zbudowanego przez Setiego I. Jednak Izyda znów zebrała szczątki i z Anubisem zabalsamowała (według mitu pierwsza mumifikacja), na krótko przywracając mu życie. W tym czasie spłodziła z Ozyrysem Horusa, którego ukryła na bagnach Chemmis. Kiedy zaś Horus osiągnął wiek dojrzały, stanął do walki z Sethem. Mimo że stracił oko, Horus w końcu usunął Setha i został władcą. Izyda zaś przywróciła mu brakujące oko. Odtąd oko Horusa jest potężnym talizmanem, wszystko widzi, zapewnia zdrowie i nieśmiertelność. Co ciekawe, Horus zabijający Setha przedstawianego w postaci krokodyla staje się pierwowzorem dla chrześcijańskiego św. Jerzego zabijającego smoka.
Następni boscy władcy Egiptu wymieniani w mitach założycielskich to Thot i Maat.
Zmieniają się zwyczaje. Piwo (w I w. p.n.e. zwane zythum) z fermentujących ziaren zbóż (proso, jęczmień) staje się codziennym składnikiem egipskiego posiłku. Wśród najwyżej cenionych gatunków piwa ogromnym powodzeniem cieszy się trunek z browarów Tell el-Farcha na wschodnim krańcu Delty Nilu. Tell el-Farcha jest w tym czasie bogatą osadą handlową na szlaku karawanowym łączącym Egipt, Mezopotamię i Syrię.
Według legendy piwo wynalazł sam Ra, który wylał trunek na ziemię, aby upić Hathor (boginię krowę, patronkę życia i śmierci). W ten sposób zapobiegł wytępieniu rodzaju ludzkiego, kiedy tłumiła bunt ludzi przeciw bogom.
Mocniejsze od piwa wino pozostaje trunkiem szlachetnym (specjalny urzędnik nadzoruje jego jakość) i raczej niedostępnym dla plebsu. Alkoholizm jest częstym zjawiskiem, zwłaszcza wśród arystokracji i faraonów. Powszechnie używane są również środki halucynogenne (na przykład z lotosu lub grzybów) oraz narkotyki z roślin miejscowych (opium z maku) i importowanych (nikotyna z azjatyckiego tytoniu i haszysz z konopi indyjskich). Przez tysiąclecia Egipt będzie centrum produkcji narkotyków, a jego elity będą używać ich w ilościach zaskakujących inne ludy (świadczą o tym słynna narkomania Ramzesa II oraz wzmianka w Odysei Homera).
Silnie zaznacza się odmienność kultury między Deltą Nilu na północy i terenami na południe od niej (Dolny i Górny Egipt), która będzie decydującym czynnikiem w całej historii Egiptu.
4./3. tysiąclecie p.n.e. - Egipcjanie wprowadzają sochy ciągnięte przez zwierzęta, co usprawnia rolnictwo.
Od 4/3. tysiąclecia p.n.e. - Kot upowszechnia się w Egipcie jako zwierzę chroniące żywność przed gryzoniami i maskotka. Wypiera hodowaną dotychczas mangustę egipską (Herpestes ichneumon). W krótkim czasie staje się zwierzęciem świętym, a ciała martwych kotów są mumifikowane i grzebane podobnie jak ludzkie zwłoki.
Przed 3000 r. p.n.e. - Menes (Manes, Meni, Narmer) rządzi Górnym Egiptem z Tinis (okres tinicki). Kontynuuje tradycje 0. Dynastii z Nekhen i Abydos.
Żeni się z Neithotep, córką królowej Dolnego Egiptu, a po jej śmierci podbija Dolny Egipt, powołując się na prawo do tronu tego kraju. Zakłada 1. Dynastię, a na granicy między Górnym i Dolnym Egiptem powstaje miasto Ineb Hedż (Biały Mur) jako znak zjednoczenia kraju i siedziba władcy. Według relacji Herodota Menes buduje tamę zabezpieczającą Ineb Hedż przed zalaniem wodami Nilu.
Powstaje zjednoczony Egipt zwany po egipsku Chem lub Kemet - Czarna Ziemia (od żyznego czarnego mułu) a po babilońsku Hikuptah. Grecy będą go nazywali Aigyptos nawiązując do mitu o królu Ajgyptosie bracie króla Etiopii Cefeusza (Kepheus) oraz Danaosa, który obawiając się Ajgyptosa uciekł do Argos na Peloponezie i tam został królem. W rzeczywistości słowo Aigyptos jest tłumaczeniem egipskiej nazwy Hut-ka-Ptah, czyli Świątynia Ptaha, która odnosiła się do miasta Ineb Hedż (Men Nefer, Memfis). Grecką nazwę kraju nad Nilem przejmą potem Rzymianie, a łacińska forma Aegyptus stanie się wzorcem dla wielu innych języków.
Zjednoczony Egipt jest potęgą dzięki sile gospodarki oraz armii złożonej z żołnierzy uzbrojonych w długie dzidy i wysokie tarcze, idących do walki nie jako pojedynczy wojownicy, lecz w trudnym do zaatakowania zwartym szeregu.
Symbolami zjednoczenia kraju są święty skarabeusz związany z kultem Słońca i Horus-jastrząb, którego wcieleniem jest faraon. Przez tysiąclecia skarabeusz będzie szczęśliwym talizmanem nie tylko w Egipcie, ale nad całym wschodnim Morzem Śródziemnym (przez Egipcjan zwanym Wielkim Zielonym) i w północnej Afryce.
Ujawnia się dualizm myślenia: jasny Horus (Dolny Egipt) i ciemny Seth (Górny Egipt) są patronami kraju (zwycięży Horus z Dolnego), pan całego Egiptu, czyli faraon (tytuł używany dopiero od XIV w. p.n.e.) jest władcą i najwyższym kapłanem, człowiekiem-wcieleniem Horusa (syna Ozyrysa), nosi dwa imiona (pierwsze tożsame z Horusem). Faraon nosi też podwójne nakrycie głowy sechemti (korona): biały hedżet symbolizuje Górny Egipt, a czerwony deszeret z kobrą (ureuszem, okiem Słońca) - Dolny. Inne atrybuty nawiązują do pasterskich korzeni faraonów: długa, zagięta laska „dobrego pasterza”, bicz Ozyrysa i chroniąca głowę chusta nemes drapowana w fałdy po bokach twarzy.
Z czasem powstanie hierarchia: faraon-arcykapłan na szczycie, poniżej kapłan miasta Ineb Hedż (Memfis), pierwszy prorok boga, czyli arcykapłan Amona w Waset i naczelny kapłan (zwany największym z widzących) miasta Junu, czyli Heliopolis. Powstaje tyrania (despotyzm) jako orientalny sposób rządzenia przez władcę absolutnego. Z drugiej jednak strony lokalni książęta i arystokraci zachowują dawną pozycję, o ile akceptują zwierzchnictwo władzy centralnej. Na przykład w starym centrum Tell el-Farcha nadal funkcjonuje dawny system władzy i powstają bogate groby (mastaby) arystokratów (archeolodzy odkryją osadę w roku 1987).
Rozwija się hierarchia urzędnicza (biurokracja) i pismo (hieroglify, według legendy wynalezione przez Thota). Pisarze jako posiadacze wiedzy, są jedną z najwyższych klas. Ich bóstwa opiekuńcze to Thot i bogini Seszat, patronka kronikarstwa.
Powstaje narodowa świadomość Egipcjan, łączących kulturę śródziemnomorską i afrykańską. Poczucie odrębności i wyjątkowości Egipcjan jest po części związane z warunkami naturalnymi, które odróżniają Egipt od krajów ościennych. Granice najżyźniejszej części kraju, czyli Delty Nilu określają rozgałęzione koryta wielkiej rzeki. Najważniejszym punktem jest ujście wschodniego odgałęzienia Nilu do Morza Śródziemnego, gdzie z czasem powstanie pograniczna osada i twierdza zwana Peremoun lub Sin (po aramejsku Seyan).
Wąski pustynny przesmyk między Azją i Afryką przecinają Jeziora Gorzkie stanowiące naturalną granicę. Od zachodu Egipt, a swój kraj jako centrum świata przeciwstawiają innym zwanym pogardliwie Czerwonymi Ziemiami (od barwy Sahary). Jednocześnie jednak są dość tolerancyjni (wielość religii, akceptacja karłów, duża swoboda kobiet, możliwość posiadania majątku przez niewolników), co zadecyduje o ogromnej trwałości egipskiej kultury.
Menes tak usilnie zabiega o przychylność podbitej Delty (choćby kult Horusa), że doprowadza do buntu własnej arystokracji w Górnym Egipcie. Na granicy między prowincjami buduje więc potężną twierdzę w Ineb Hedż (Białe Mury) jako ostoję swej władzy. Rozwija gospodarkę kraju. Jedną z największych jego inwestycji jest budowa wielkiej kamiennej tamy w Kosheish (przetrwa kilkaset lat), aby zabezpieczyć święte miasto Ineb Hedż przed powodziami. Powstają stawy, czyli sztuczne baseny (jeziora) do hodowli ryb. Rozwija się budownictwo świątyń i grobowców.
Władcy i arystokraci są grzebani w grobach szybowych (pionowe korytarze) wykuwanych w skale w Sakkara (nazwa od boga zmarłych Sokarisa-Ptaha) i na nekropolii Umm al-Kaab w wiosce Abydos koło Tinis. Nad grobami buduje się mastaby, czyli prostokątne struktury o płaskich szczytach. Wokół grzebie się służbę idącą na śmierć (dobrowolnie bądź nie) wraz ze swoim panem. Ciała prostych ludzi są składane w grobach w piasku lub w niszach skalnych. Rozwija się mumifikacja, ponieważ Egipcjanie wierzą, że trwanie zwłok zapewnia trwanie ducha człowieka. Początkowo mumifikacja opiera się na suszeniu zwłok w pustynnym klimacie. Potem jednak przeprowadza się odwadnianie zwłok za pomocą sprowadzanego z głębi Afryki natronu (NaCl, Na2CO3). Proces odwadniania trwa 40 dni. Balsamowanie (zwłaszcza ciał arystokratów) za pomocą olejków i żywic nakładanych na zwłoki oraz usuwanie wnętrzności i wypchanie zwłok ziołami, między innymi pokrzywą i azjatyckim tytoniem, zajmuje jeszcze 30 dni. Następnie mumia jest zawijana w bandaże i umieszczana w trumnie, najlepiej wykonanej z lekkiego i trwałego drewna sykomory. Mumie zaopatruje się w przedmioty potrzebne za grobem, stają się więc cennym łupem dla rabusiów; stąd liczne talizmany i klątwy zabezpieczające groby. Jeszcze w XX w. nieszczęścia spotykające archeologów będą często przypisywane egipskim talizmanom i czarom.
Manes ginie w podeszłym wieku zabity przez hipopotama, święte zwierzę Egipcjan, a na tron wstępują kolejni faraonowie 1. Dynastii: wojowniczy Aha (Teti), potem słynący z podbojów i wiedzy medycznej Dżer, następnie Dżet, Den, Anedżib, Semerchet i Ka.
Władcy są chowani na nekropolii Umm al-Kaab w Abydos wraz z łodzią (lub łodziami) niezbędną do pośmiertnej podróży, wieloma potrzebnymi przedmiotami i liczną świtą ludzi, którzy mają służyć władcy w zaświatach. Na przykład Dżerowi towarzyszy ok. 300 osób, które zostały zabite i pochowane wraz z władcą. Ten zwyczaj zaniknie na przełomie 4. i 3. tysiąclecia, a ludzi składanych do grobu władcy zastąpią figurki zwane uszebti.
Co ciekawe, w czasach Średniego Państwa upowszechni się przekonanie, że w grobowcu Dżera (imię Dżer oznacza, że Horus przyjdzie z pomocą) został pochowany sam Horus i miejsce stanie się celem pielgrzymek.
3. tysiąclecie p.n.e. - Zaczyna się sztuka wytwarzania niebieskiego lub zielonkawego fajansu, z którego są wykonywane figurki i biżuteria. Egipski fajans będzie ceniony daleko poza granicami Egiptu.
3. tysiąclecie p.n.e. - Broniąc się przed napływem obcej ludności szukającej w Egipcie dobrobytu, Egipcjanie tworzą pierwszy w dziejach urząd imigracyjny koło 1. katarakty na granicy z ludami nubijskimi. Chcą w ten sposób kontrolować napływ obcych plemion, a zwłaszcza Murzynów. Jest to jedna z pierwszych w historii ustaw rasistowskich i świadectwo, że powstaje poczucie narodowej odrębności Egipcjan. Z drugiej strony uszczelnienie granicy zapobiega przemytowi, czyli przywożeniu do kraju niepożądanych towarów poza kontrolą władz.
Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Miasto Per-Bast (Dom Bastet, później po grecku zwane Bubastis) w Delcie Nilu jest centrum kultu Bastet i celem pielgrzymek. Podczas dorocznego święta bogini miłości odbywają się tu orgiastyczne zabawy i ofiarowanie bóstwu figurek kotów symbolizujących Bastet. Elementem tych zabaw jest picie piwa, z którego Egipt słynie i które eksportuje do Azji głównie przez Tell el-Farcha we wschodniej części Delty Nilu. Tell el-Farcha zaczyna jednak podupadać, ponieważ po zjednoczeniu Egiptu coraz więcej towarów jest przewożonych statkami po Nilu i Morzu Śródziemnym, a trudniejsze lądowe szlaki karawanowe są mniej używane. Centrum handlu staje się oddalona o kilkanaście kilometrów portowa osada Mendes.
Od ok. 2900 r. p.n.e. - Egipcjanie organizują handlowo-łupieżcze wyprawy na Synaj podbity przez Dżera i do Nubii. Na pustynnym Półwyspie Synaj działają kopalnie, gdzie co roku w porze deszczowej Egipcjanie wydobywają miedź i turkusy.
Egipskie kopalnie rudy miedzi funkcjonują także w odległej dolinie Ar-Araba. Tam jest wytapiana miedź potrzebna do wyrobu narzędzi, broni i ozdób. Cenne szmaragdy zaś Egipcjanie wydobywają w kopalniach Sikait i Zabara w Górnym Egipcie między Nilem i Morzem Czerwonym. Te kopalnie będą używane przez kilka tysiącleci. Niebieski lapis lazuli importują pośrednio aż z Afganistanu, co powoduje, że jest to kamień niebywale ceniony i drogi.
W Egipcie znane jest złoto (jedna z pierwszych map górniczych pokazująca kopalnie złota na wschodniej pustyni pochodzi z XIV w. p.n.e.). Szczególnie cenione jest srebro, i srebro, których używa się do wyrobu biżuterii i dzieł sztuki. a Egipcjanie nie posiadają kopalni tego kruszcu. Upowszechnia się stop as z 75% złota i 25% srebra (analogia z mezopotamskim elektrem), z którego są wyrabiane między innymi insygnia władzy - korony i berła królewskie. As jest wyraźnie twardszy od czystego złota.
Ok. 2850 r. p.n.e. - Po ponad 20 latach rządów faraona Ka reprezentowana przez niego 1. Dynastia upada, a kraj znów dzieli się na Egipt Dolny i Górny. Dopiero po kilku latach walk jednoczy go Hetepsechemui z Tinis, ale swoją drugą rezydencją czyni Ineb Hedż. Zaczyna 2. Dynastię rządzącą przez następnych 150 lat.
Ok. 2825 - 2810 r. p.n.e. - Faraon Reneb rozwija kult Re.
Jego następca Nineczer wprowadza spis ludności co 2 lata, aby ocenić wysokość zbieranych podatków.
XXVIII w. p.n.e.- Bunt na północy obala kult Horusa: faraon Sechemib ogłasza się czcicielem Setha, zmienia imię na Peribsen i przenosi się do Abydos. Jednak pod naciskiem kapłanów faraon-reformator musi przywrócić starą religię, a więc wraca kult obu bogów Horusa i Setha.
Do ok. 2707 r. p.n.e. - Faraon Chasechemui (po egipsku przybywają dwaj potężni) odnawia dualistyczny kult Horusa i Setha. Później jednak Seth zostanie uznany za bóstwo upadłe i symbol wszelkiego zła.
Ok. 2707 - 2629 r. p.n.e. - Nebka I, syn Chasechemui, zakłada 3. Dynastię zaczynając zarazem okres Starego Państwa. Stolicą tej linii władców jest Ineb Hedż.
XXVII w. p.n.e. - Jeden z najbardziej znanych władców 3. Dynastii Dżeser rozszerza granice do dolnej Nubii. Przyjmuje tytuł Złoty Horus.
XXVII w. p.n.e. - Imhotep, wszechstronny erudyta, pisarz, rzeźbiarz, architekt, astronom, wezyr i lekarz uznany potem za egipskiego boga medycyny. W Sakkara buduje pierwszą piramidę schodkową (rozwinięcie megalitycznych grobowców i kopców) dla Dżesera. Jego zasługą jest też reforma kalendarza.
XXVII w. p.n.e. - Po śmierci Dżesera krótko rządzi Sehemchet (syn Dżesera), a potem władzę obejmuje Kahedżet. Kolejny pan Egiptu Huni (lub Kerferes) będzie panował długo, bo aż 24 lata.
XXVII w. p.n.e. - Gizeh (Giza) nad dolnym Nilem rozrasta się w duże miasto i port, do którego dopływają statki z Morza Śródziemnego.
XXVII w. p.n.e. - Na wyspie Elefantynie powstaje świątynia Chnuma, który kieruje wylewami Nilu. Wraz z nim cześć odbierają tam jego żona Satis i córka Anuket. Elefantyna jest od dawna centrum obserwacji Nilu i ośrodkiem kultu. Tam też powstanie później nilometr, czyli szereg schodów schodzących do rzeki, dzięki którym można określać wysokość wody i prognozować czas wylewu.
Ok. 2660 r. p.n.e. - Egipcjanie wypierają plemiona murzyńskie znad górnego Nilu poza 2. kataraktę.
Ok. 2629 r. p.n.e. - Snofru (Snefru, syn Huni) zakłada 4. Dynastię. Prowadzi podboje w Nubii, Cyrenajce i na Synaju, jest miłośnikiem literatury i bohaterem ludowych legend. Dużo buduje, w tym trzy piramidy.
Potem od ok. 2604 r. p.n.e. przez ponad 20 lat rządzić będzie jego syn Chufu (skrót od Chnum-chuefui co oznacza Chnum Mnie Chroni, a po grecku Cheops), znany miłośnik magii. Legenda głosi, że pewnego razu Chufu wezwał do siebie znawcę magii i zapytał o drogę do królestwa Thota. Faraon chciał zapanować nie tylko nad światem, w którym już był najpotężniejszym władcą, lecz także nad światem podziemnym, gdzie mieszkają zmarli i bogowie. Mędrzec odparł jednak, że drogi do krainy Thota w żaden sposób nie można odnaleźć. Wtedy faraon postanowił problem obejść i zbudować drogę w zaświaty. Na jego rozkaz wezyr i architekt Hemiun buduje dla Chufu białą (krytą wapieniem), najwyższą (146 m) piramidę w Gizeh. Umieszcza w niej meteoryt żelazny (jako święty amulet przysłany z nieba przez bogów), a szczyt pokrywa złotem symbolizującym Słońce, boskość i wieczne życie. We wnętrzu piramidy biegną proste, wąskie kanały jako drogi dla ducha faraona skierowane na szczyt nieba w Pasie Oriona, siedzibę Ozyrysa iniezmienną Gwiazdę Polarną, skąd bogowie rządzą światem. Z zachodu, starym szlakiem przez Dahla i Kufrah, Hemiun sprowadza barwnik mefat, według zapisków niezbędny do ozdobienia piramidy. Grobowce kolejnych faraonów znane jako domy miliona lat mają odtąd kształt regularnych ostrosłupów na planie kwadratu. W pobliżu ogromnej piramidy zostaje zakopana wielka barka, na której faraon ma po śmierci odpłynąć do świata bogów.
Po śmierci Chufu tron zdobywa drugi z jego synów (Chufu miał wiele żon) Dżedefre (Jestem Synem Re, Dżedefra, Redżedef), a nie najstarszy Kauab. Według amerykańskiego archeologa G. Reisnera, badacza płaskowyżu Gizeh (lata 1930.), Dżedefre rzekomo usunął swego brata.
Dżedefre chce umocnić władzę faraona osłabioną przez kosztowne (wielka piramida) rządy ojca. Ogłasza się wcieleniem słonecznego boga Ra (Re): odtąd faraonowie przyjmują trzecie (oprócz miana tożsamego z Horusem i własnego) imię symbolizujące Ra. Na wzgórzu Abu Roasz (Abu Rawash) Dżedefre każe zbudować piramidę wyższą od piramidy Chufu: stosuje przy tym rampę - pochylnię ułatwiającą transport, którą potem będą naśladować inni budowniczowie. Ostatecznie jednak jego piramida zostanie zburzona. Koło piramidy ojca zakopuje dwie ogromne łodzie symbolizujące słoneczną barkę (archeolodzy odnajdą je dopiero po czterech tysiącach lat w roku 1955).
- Od ok. 2570 r. p.n.e. - Panuje Chefren (Chaefre - Niech Re Objawia się w Chwale), przyrodni brat Dżedefre.
Znakiem jego potęgi jest ogromna piramida (architekt Ibis-Ra) w Gizeh oraz wykuty w wapieniu posąg Wielkiego Sfinksa (w odróżnieniu od sfinksów z Mezopotamii jest bezskrzydły) z twarzą Chefrena. Piramida jest niebywałym osiągnięciem technicznym: ogromna sterta przemyślnie ułożonych kamieni została pokryta z zewnątrz płytami, które w ciągu około roku ręcznie wygładzono, aby piramida lśniła. Wewnątrz powstało wiele precyzyjnie zaplanowanych korytarzy i sal. Drogę do komory grobowej zamknęli od wewnątrz robotnicy, wybijając drewniane stemple spod kamiennych bloków ustawionych w wielkiej sali i spuszczając te bloki do pochyłego korytarza wejściowego. Oni sami wyszli przez wąski kanał pod piramidą.
Chefren reformuje administrację, dzieląc kraj na sepat (podział utrzyma się przez kilka tysięcy lat). Powstaje szereg małych piramid w Dahszur, Sakkara i Gizeh.
Za 4. Dynastii rozwija się handel z Synajem i Libanem, skąd sprowadza się cedrowe drewno. Egipcjanie opanowują szlak handlowy przez Morze Czerwone na Sokotrę i dalej do Indii. Próbują też opanować Nubię.
- Od ok. 2546 r. p.n.e. - Po śmierci Chefrena rządzą synowie Chufu: Dżedefhor, Nebka i Baure a potem Menkaure (Trwała Jest Moc Duszy Re, po grecku Mykerinos) pobożny syn Chefrena i fundator trzeciej największej piramidy, a następnie Szepseskaf i Tamftys. Walki o władzę i zamieszki wyzyskiwanej ludności doprowadzają do upadku powagi faraona, który przestaje być najwyższym bogiem, zostając zaledwie synem Ra.
Centrum kultu (i środkiem świata) jest Junu (biblijne On, greckie Heliopolis) ze świętym kamieniem Benben w kształcie ściętej piramidy i słupa na szczycie (gnomon pokazujący drogę Ra). Benben wyłonił się z pierwotnego chaosu lub spadł z nieba (być może meteoryt, a według fantastów rzekomy pojazd kosmitów). W Junu znajduje się też drzewo życia Iszed z losami świata zapisanymi na liściach. Według mitu pod tym drzewem Izyda karmiła małego Horusa, przyszłego zbawiciela i pana świata. Do mitu o drzewie nawiązuje też kolumna dżed z czterema pierścieniami u szczytu, która symbolizuje wieczność i cztery etapy życia człowieka - dzieciństwo, młodość, dojrzałość i starość. Junu staje się pierwszym ośrodkiem naukowym, gdzie uczą się zarówno Egipcjanie, jak też obcokrajowcy.
- Od ok. 2504 r. p.n.e. - Userkaf wywodzący się z rodu faraonów odsuwa od władzy braci Sahure i Neferirkare i zakłada 5. Dynastię.
Sahure, który zdobędzie tron po śmierci Userkafa ok. 2496 r. p.n.e. wsławi się zwycięskimi wyprawami do Cyrenajki, Azji i na Półwysep Somalijski. Oazy Siwa, Bahariya i Farafra zwana Ta-ihw lub Ziemią Krowy na cześć bogini Hathor należą do Egiptu.
Po Sahure na tron Egiptu wstępuje Neferirkare I (ok. 2483), który zapoczątkowuje zwyczaj tytułowania faraonów Synami Ra.
- XXV/XXIV w. p.n.e. - Słabnie władza faraona uszczuplana przez nomarchów: za panowania Menkauhora powstaje urząd gubernatora Górnego Egiptu niemal równorzędny z faraonem.
Faraon Dżedkare (2405-2367) zaczyna stałe handlowe kontakty z krainą Punt (rozlewiska Nilu między rzekami Atbara i Gasz na południe od 5. katarakty znane jako Wielka Zieleń).
Jego następcą jest Unis (Onnos) z bocznej linii wywodzącej się z Cyrenajki, a zamieszkałej w Fajum. Unis walczy między innymi z beduinami na Synaju. Jako pierwszy faraon każe we wnętrzu swojej piramidy w Sakkara umieścić święte teksty, które mają mu służyć jako przewodnik po zaświatach. Będą to Teksty Piramid znane też pod nazwą Księgi Umarłych (spisane ok. 2450 r. p.n.e.), zawierające między innymi prastare modlitwy i zaklęcia.
- Ok. 2347 r. p.n.e. - Po śmierci Unisa, ostatniego faraona poprzedniej dynastii, tron zdobywa Teti. Żeni się z Iput, córką Unisa i zakłada 6. Dynastię. Po niezbyt długich rządach faraon ginie zamordowany w wyniku pałacowego spisku (2337), a tron przejmuje Weserkere (Userkare) nienależący do panującego rodu. Uzurpator otacza się ludźmi, którzy zasłużyli się jako jego wierni zwolennicy, a jednym z najbardziej zaufanych jest Merefnebef, w nagrodę uczyniony wielkim wezyrem.
Dumny Merefnebef buduje sobie w Sakkara wspaniały grobowiec niemal dorównujący grobowcom władców.
- 2335 - 2285 r. p.n.e. - Syn Tetiego Pepi I usuwa Weserkere, przejmuje tron i karze zabójców ojca. Imiona Weserkere oraz większości jego współpracowników zostają wymazane w napisów, a oczy, usta i nos na wizerunkach dworzan uzurpatora są niszczone, aby zamknąć im drogę do życia wiecznego.
Rośnie rola kapłanów i arystokratów (na przykład wezyr Fefi ok. 2300 r. p.n.e. jest w Egipcie najpotężniejszą osobą po faraonie), a ich grobowce w Sakkara dorównują grobom faraonów.
Pepi I jest najpotężniejszym faraonem 6. Dynastii. Wbrew woli kapłanów żeni się z dwoma córkami dostojnika Chui. Walczy w Palestynie (wódz Uni), odzyskuje kopalnie na Synaju i zajmuje część Nubii. Od jego wielkiej piramidy Men Nefer, czyli Niezmienna jest Piękność nową nazwę zyska miasto Ineb Hedż zwane odtąd Men Nefer (Memfis).
- 2285 r. p.n.e. - Po Pepim I władzę przejmuje jego syn Merenre I.
Merenre wysyła wyprawy do Nubii (wódz Har-chuf) i Punt. Pigmeje sprowadzani z Punt pracują jako tancerze i klowni. Żeglarze przywożą też pawiany płaszczowe (Papio hamadryas) uznawane za zwierzęta święte reprezentujące Słońce. Pawiany bowiem mają zwyczaj siadania twarzą do Słońca w pozycji sugerującej modlitwę. W rzeczywistości chodzi o wystawienie brzucha na promienie słoneczne, ponieważ to pobudza aktywność flory bakteryjnej w jelitach i usprawnia trawienie.
- 2279 r. p.n.e. - Merenre I umiera w młodym wieku i nawet nie ma czasu na dokończenie budowy swojej piramidy w Sakkara.
Tron obejmuje Pepi II (panuje do 2219 r. p.n.e.), brat Merenre I. Faraon wykazuje znaczne zainteresowanie Nubią. Dwukrotnie wysyła tam wojska pod wodzą Pepinachta, który z dumą pisze o pokonaniu miejscowych władców, wymordowaniu arystokracji i jej potomstwa oraz wzięciu do niewoli wielkiej liczby ludzi.
- Ok. 2216 - 2025 r. p.n.e. - Pierwszy Okres Przejściowy zapoczątkowany za czasów 7. Dynastii.
Postępuje osłabienie państwa związane z wieloletnią suszą, która dotyka nie tylko Egipt, lecz całą północną Afrykę i zachodnią Azję. Kraj pustoszą najazdy z zewnątrz i konflikty wewnętrzne. Rośnie znaczenie kapłanów. Egipt rozpada się w końcu na szereg małych państewek.
- 2182 r. p.n.e. - Władzę przejmuje 8. Dynastia rządząca konfederacją kilku państewek w Górnym Egipcie. W Delcie panują w tym czasie ludy pustyni.
Źródła pisane podają imiona faraonów z 8. Dynastii jak na przykład Neferkare, Horus Cha, Kakare Ibi, Neferkauhor Kapuibi i kilku następnych, lecz w istocie to tylko lokalni nomarchowie, którzy uznają się za faraonów i otaczają się ceremoniałem przynależnym faraonom, a swoje imiona umieszczają w kartuszach naśladując panów całego Egiptu. Maneton wymienia 27 władców, Lista Królów z Abydos 17, a Papirus Turyński tylko 7. To jednoznacznie wskazuje na chwiejność i płynność władzy oraz istnienie kilku konkurencyjnych ośrodków walczących o dominację.
Wyrazem upadku państwa są rabunki w grobach faraonów wcześniejszych dynastii. Kilku złodziei wchodzi do grobu Chufu: przez wiele tygodni odsuwają kolejne bloki zamykające korytarze i odnajdują ukryte przejścia. W końcu przebijają dziurę w ostatnim, najcięższym bloku w wejściu do komory grobowej, aby wynieść ukryte tam skarby.
2180 r. p.n.e. - Abutiu (imię oznacza Ze Sterczącymi Uszami), ukochany pies faraona, zostaje zmumifikowany i uroczyście pochowany w osobnym sarkofagu. Cmentarze dla zwierząt istnieją w Egipcie już od dawna, a większość jest rozmieszczona wzdłuż Nilu. Czasem zaś zwierzęta są grzebane razem z ludźmi. Najczęściej są mumifikowane święte byki, koty, pawiany, czasem psy i przedstawiciele innych gatunków.
Ok. 2170 r. p.n.e. - Książę Meribre z Herakleopolis pokonuje swoich przeciwników i przyjmuje tytuł króla Dolnego i Górnego Egiptu jako Cheti I i zakłada 9. Dynastię. Men Nefer (Memfis) przestaje być stolicą państwa.
Ok. 2160 - 2040 r. p.n.e. - Dynastie 9. oraz 10. rezydują w Herakleopolis. Seria wyjątkowo niskich przyborów Nilu, susze i ekspansja Sahary podkopują gospodarkę, wywołując głód i zamieszki. Egipt praktycznie rozpada się na państewka nomarchów. W dobie chaosu rośnie znaczenie armii. Do podzielonego Egiptu napływają obce ludy i rozwijają się nowe mistyczne ruchy religijne. W takiej atmosferze powstaje utwór Przestrogi Ipuwera żądający odrodzenia dawnej religii, aby odbudować Egipt.
Ok. 2150 r. p.n.e. - Odbywa się wielka wojskowa wyprawa na południowy zachód przeciwko ludom Temeh (Berberowie), ustawicznie niepokojącym Egipt. Egipska armia napotyka jasnoskórych a nawet nordyckich Berberów oraz ciemnoskórych chamitów.
Druga połowa XXII w. p.n.e. - Górny Egipt rządzony przez miejscowe rody arystokratów zostaje zdominowany przez królestwo Koptos.