Chorezm
- VIII - VII w. p.n.e. - Jednym z najważniejszych ośrodków rolniczych Azji Środkowej jest rozległa oaza Chorezm na południe i wschód od Jeziora Aralskiego. Jej nazwa w języku awestyjskim zapisana jako Chwairizem, a po staropersku Huwarazmisz jest rozmaicie tłumaczona. Jedna z prawdopodobnych interpretacji odnosi się do perskiego słowa chwar - niski lub chor - błota oraz zam - ziemia. Oaza chorezmijska jest faktycznie krainą leżącą niżej od otaczających ją ziem i względnie wilgotną. Dzięki temu możliwy jest szybki rozwój rolnictwa opartego na zaawansowanej irygacji: sieć kanałów pokrywa duże obszary, zapewniając znaczne nadwyżki w produkcji żywności.
Osiadła rolnicza ludność musi zabezpieczać się przed najazdami koczowników i dlatego z cegieł suszonych na słońcu buduje miasta-twierdze w kształcie koła utworzonego przez domy zestawione razem w ten sposób, że zewnętrzne ściany pozbawione okien tworzą jednolity mur względnie łatwy do obrony. W środku zaś powstaje plac przeznaczony dla owiec i bydła.
Warowne, ceglane miasta tej epoki to między innymi Ałtyn-depe, Namazga-depe i Uług-depe. Uwidacznia się rozwarstwienie na bogatą arystokrację, kapłanów oraz niższe warstwy rolników, rzemieślników i kupców.
Religią panującą jest początkowo politeizm zbliżony do indyjskiego braminizmu. Zostaje on jednak zreformowany i przekształcony w monoteizm przez proroka Zoroastra (Zaratusztrę), który według tradycji znalazł schronienie na dworze króla Wisztaspy. W świętym tekście zoroastryzmu Aweście pojawia się nazwa państwa Arianam Wajdża, które odpowiada Chorezmowi rządzonemu przez dynastię Wisztaspy. Chorezm staje się ośrodkiem religii, która wkrótce rozprzestrzeni się w całej Azji Środkowej i utrzyma dominującą pozycję aż do przybycia islamu.
- VI w. p.n.e. - Achemenidzi podbijają Chorezm do rzeki po grecku zwanej Oxus (Oxos, Amu-daria). Perskim zarządcą podbitych obszarów zostaje Bardija znany też jako Wisztaspa, syn Cyrusa II Wielkiego, w greckiej historiografii znany pod imieniem Smerdis.
Bardzo bliskie związki Chorezmu z Persją potwierdza Chorezmijczyk Al-Biruni, przytaczając legendę o Sijawuszu, synu irańskiego władcy o imieniu Kej-Kaus. Według tradycji Sijawusz został władcą Chorezmu już w XIII wieku p.n.e. ale zginął zamordowany, a tron objął jego syn Kej-Chosrou. W każdym razie język chorezmijski faktycznie jest bardzo bliski perskiemu, na co również zwraca uwagę Al-Biruni.
Dynastie panujące w Chorezmie aż do X w. n.e. będą się powoływały na Sijawusza jako swojego protoplastę.
522 r. p.n.e. - Śmierć Bardiji, perskiego zarządcy Chorezmu i pretendenta do władzy nad całą Persją zamordowanego na rozkaz swojego przyrodniego brata.
VI/V w. p.n.e. - Na Kyzył Kum (w językach tureckich Czerwone Piaski) na północny wschód od oazy chorezmijskiej powstaje wielka świątynia ku czci bogini Anahity reprezentującej płodność, życie i światło. Świątynia ma kształt koła symbolizującego jedność i nieskończoność i jest otoczona potężnymi ceglanymi murami biegnącymi wokół wzgórza nazwanego potem Koj-kryłgan-kała.
Ok. V w. p.n.e. - W Azji Środkowej kształtuje się charakterystyczna forma miasta na planie prostokąta lub owalu zorientowanego według kierunków świata i przeciętego głównymi drogami biegnącymi wzdłuż linii wschód-zachód oraz północ-południe. Jest to symboliczny obraz kosmosu, którego powtórzenie na Ziemi ma zapewnić stabilność.
Nad Amu-darią powstaje potężna twierdza Kyrkmołła z towarzyszącą jej osadą, która z czasem zyska nazwę Kunia Urgencz.
Na lewym brzegu Syr-darii w środkowej części jej biegu rozwija się rolnictwo oparte na irygacji i gromadzeniu wody w sztucznych zbiornikach. W tym rejonie powstają warowne osady z największym miastem Szanszar-depe na obszarze oazy Otrar w delcie rzeki Arys wpadającej do Syr-darii.
Od V/IV w. p.n.e. - Osłabienie Achemenidów pozwala częściowo uniezależnić się perskim satrapiom w Azji Środkowej.
V/IV w. p.n.e. - Chorezm rządzony przez perskiego satrapę o imieniu Bess odrywa się od Persji i staje samodzielnym państwem.
IV w. p.n.e. - Kilka kilometrów na północ do Amu-darii funkcjonuje twierdza Kojkiriłgan Kała, gdzie są grzebani władcy Chorezmu. Miejsce to jest również ośrodkiem obserwacji astronomicznych i astrologicznych oraz badań nad kalendarzem.
328 r. p.n.e. - Kiedy Aleksander Macedoński najeżdża Azję Środkową, nie podbija Chorezmu, lecz władca tego kraju ofiaruje mu rękę swojej córki. Macedończyk zajmuje zaś Sogdianę i Baktrię w górnym biegu Amu-darii.
Na polecenie Aleksandra Patrokles prowadzi wyprawę z Morza Kaspijskiego w górę rzeki Oxus, czyli Amu-darii natykając się przy tym na szereg ośrodków starożytnej cywilizacji rozłożonych wzdłuż drogi wodnej łączącej Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie. W tym czasie jest to obszar w dużej części podmokły, bagienny i zielony.
II w. p.n.e. - III w. n.e. - Chorezm pozostaje względnie niezależny mimo dominacji Partów.
I w. n.e. - Królestwo wojowniczych Kuszanów dominuje w Azji Środkowej, lecz Chorezm utrzymuje względną samodzielność, choć formalnie jest kuszańskim wasalem.
Trwa szybki rozwój miasta Szanszar-depe w oazie Otrar związany z rolnictwem oraz handlem między Wschodem i Zachodem. Aż do VIII wieku miasto stale się rozrasta i bogaci.
Strategiczne położenie Chorezmu na Szlaku Jedwabnym przekłada się na ogromne zyski z handlu i znaczenie polityczne tego kraju.
II w. n.e. - W Chorezmie jest używana lokalna forma pisma wywodząca się z alfabetu aramejskiego.
Początek IV w. - Miejscowa dynastia Afrygidów obejmuje władzę nad Chorezmem.
Al-Biruni pisze, że arabska nazwa dynastii pochodzi od zniekształconego perskiego określenia abriz, które znaczy „gdzie płynie woda” i ma się odnosić do warunków panujących w Chorezmie. Inni wskazują jednak na dużo starszy aryjski źródłosłów, według którego ap-air-ig oznaczające, że coś jest aryjskiego pochodzenia zostało później zniekształcone w nazwę Afrygidów.
Według tradycji spisanej przez Al-Biruniego Afrig, założyciel dynastii, zaczyna panowanie w roku 305, a obok stolicy Chorezmu Kath buduje twierdzę Fil (Fir). Bezpośrednim następcą Afriga jest jego syn Bagra.
IV - VIII w. - Według relacji Al-Biruniego w Chorezmie panują kolejni Afrygidzi, lecz historyk nie podaje żadnych dat, ani też nie opisuje ich czynów. Po Bagrze tron obejmuje Sahhasak, a potem rządzą kolejno: Askajamuk I, Azkajwar I, Sahr I, Szausz, Hangari, Buzgar, Arsamuh, Sahr II, Sabri i Azkajwar II.
Koniec VII w. - Sporadyczne ekspedycje wojskowe muzułmanów na pogranicze Chorezmu i Chorasanu nie zmieniają sytuacji politycznej. Afrygidzcy szachowie szukają sojuszu z perskimi książętami, Sogdianą i Turkami, żeby przeciwstawić się muzułmańskiej ekspansji.
711 - 712 r. - Inspirowany ideami mazdakizmu antyfeudalny bunt chłopów pod wodzą Chorrazada, brata szacha. przeradza się w wojnę domową między niższymi warstwami i arystokracją. Szach zwołuje podległych mu wasalnyck książąt, żeby ustalić wspólną politykę wobec coraz silniejszych powstańców. W końcu zwraca się do Arabów po pomoc, co daje im pretekst do wmieszania się w wewnętrzne sprawy Chorezmijczyków.
Arabski wódz Kutajba ibn Muslim wkracza do Chorezmu z zamiarem narzucenia mu władzy kalifa i rozbija Chorrazada. Po pierwszej arabskiej wyprawie Chorezmijczycy wracają do dawnej religii i próbują odbudować niezależność, co jednak ściąga na nich drugi, znacznie gorszy najazd.
Kutajba planowo rujnuje ośrodki przedislamskiej cywilizacji, likwiduje ośrodek piśmiennictwa w Kunia Urgencz, każe wymordować miejscowych uczonych i pali zabytki literatury. W ten sposób chce przyspieszyć islamizację i arabizację Chorezmijczyków. W wyniku tych barbarzyńskich działań zniszczeniu ulega niemal cała kultura Chorezmu.
Według tradycji rzeź przeżywa zaledwie siedmiu zoroastryjskich kapłanów, którzy przechowają szczątki dawnej kultury. Jednym z ich potomków będzie słynny myśliciel Al-Chwarizmi zwany al-madżusi, co oznacza osobę z rodu magów.
W ciągu VIII i IX wieku spada znaczenie wielu dawnych ośrodków jak na przykład miasta Szanszar-depe w oazie Otrar, które zmniejsza się i traci 1/3 ludności. W następnych wiekach Otrar niemal całkowicie utraci dawne znaczenie, chociaż oaza pozostanie zamieszkana i będzie wykorzystywana rolniczo jeszcze w XXI wieku.
- Po 712 r. - Afrygidzi uznają się za wasali Arabów i przyjmują islam, o czym pośrednio świadczą arabskie imiona niektórych szachów Chorezmu w VIII i IX wieku.
Według Al-Biruniego mniej więcej w tym okresie panują: Askajamuk II, Sawaszfan, Torkasbatha, Abdallah ibn Torkasbatha (syn Torkasbathy), Mansur ibn Abdallah (syn Abdallaha) i Eraq ibn Mansur (syn Mansura).
Chorezm ma w tym czasie dwa ośrodki władzy: Kuth, gdzie rezydują afrygidzcy szachowie i Kunia Urgencz jako siedziba arabskich namiestników (emirów), w istocie kontrolujących szachów.
820 r. - Arabski wódz Tahir ibn al-Husajn zostaje namiestnikiem Kalifatu w Azji Środkowej.
872 - 907 r. - Upadek Tahirydów otwiera drogę Saffarydom i Samanidom, którzy konkurują o panowanie w Azji Środkowej.
X w. - Na tronie Chorezmu zasiada Afrygida Muhammad ibn Eraq (syn Eraqa ibn Mansura), o czym w roku 922 zaświadcza muzułmański prawnik, abbasydzki dyplomata i podróżnik Ahmad ibn Fadlan. Afrygidzi są wasalami Samanidów, a ci formalnie reprezentują Kalifat. W rzeczywistości Samanidzi są już praktycznie samodzielni.
Połowa X w. - W Chorezmie panuje szach Abu Said Ahmad (syn Muhammada ibn Eraqa).
973 - 1051 r. - Chorezmijczyk Abu Rajhan Biruni znany jako Al-Biruni, jeden z największych uczonych świata. Zajmuje się historią, teologią, astronomią i astrologią, matematyką oraz geografią. Od roku 1017 przebywa w Ghazni (Ghazna).
Koniec X w. - W południowej części Chorezmu panuje afrygidzki szach Abu Abdullah Muhammad (syn Abu Saida Ahmada), wasal Samanidów.
W części północnej zaś rządzi Mamun I Ibn Muhammad, lokalny namiestnik Samanidów z siedzibą w mieście Kunia Urgencz.
995 r. - Mamun I Ibn Muhammad najeżdża ziemie Afrygidów, więzi szacha Abu Abdallaha Muhammada, a potem każe go zabić. W ten sposób kończy się dynastia Afrygidów, która panowała nad Chorezmem przez 690 lat.
995 - 997 r. - Mamun I Ibn Muhammad rządzi zjednoczonym Chorezmem.
Stolicą jest Kunia Urgencz, ważny ośrodek handlu na Szlaku Jedwabnym. W tym czasie jest to drugie największe miasto Azji Środkowej po Bucharze. Kunia Urgencz to również centrum kultury, gdzie na miejscowej uczelni działają między innymi Ibn Sina i Al-Biruni.
997 r. - Po śmierci Mamuna I Ibn Muhammada władzę w Kunia Urgencz i nad całym Chorezmem przejmuje jego syn Abu al-Hasan Ali. Dynastia Mamunidów jest wasalem Karachanidów.
Ok. 1009 - 1017 r. - Po śmierci Abu al-Hasana Alego w Chorezmie panuje jego brat Abu al-Abbas Mamun II.
1017 r. - Mamun II zostaje zamordowany przez spiskowców, którzy nowym szachem Chorezmu ogłaszają Abu al-Haritha Muhammada, bratanka Mamuna II. To jednak przyciąga uwagę Mahmuda z Ghazni, szwagra Mamuna II. Mahmud z Ghazni najeżdża i zajmuje Chorezm, więzi Abu al-Haritha Muhammada (koniec dynastii Mamunidów) i mści się na winnych śmierci Mamuna II.
1017 - 1032 r. - Kipczak Ałtun Tasz jest namiestnikiem Mahmuda z Ghazni jako gubernator Chorezmu.
Jego następcą jest syn Harun.
1034 r. - Harun buntuje się przeciwko dominacji Ghaznewidów i ogłasza się samodzielnym szachem Chorezmu. Zawiera sojusz z Karachanidami i Seldżukami przeciwko Ghaznewidom. Po śmierci Haruna w roku 1035 Chorezm dostaje się pod władzę Seldżuków.
1077 - 1098 r. - Kipczak Anusztekin rządzi w Chorezmie jako seldżucki gubernator a zarazem szach. Jest uważany za założyciela Imperium Chorezmijskiego, ponieważ to on zaczyna terytorialną ekspansję.
1098 - 1127 r. - Qutb Ad-Din Muhammad I (syn Anusztekina) jest szachem Chorezmu i nadal wasalem Seldżuków, chociaż seldżucka władza wyraźnie słabnie.
Z dynastią chorezmijską wiąże się pewna legenda. Podobno jeden z szachów miał piękną żonę Fatimę. Kiedy jednak dowiedział się, że go zdradziła, skazał ją na dożywotnie więzienie w wieży w Kunia Urgencz. Fatima zaś próbowała uciec po długim sznurze uplecionym z psiej sierści i spuszczonym z okna. Sznur jednak okazał się zbyt słaby i Fatima zginęła. W tym momencie pojawił się Szejtan (Szatan), bo to on był tajemniczym kochankiem Fatimy i zapowiedział, że odtąd co roku wybrana dziewica z miasta musi upleść sznur z psiej sierści na pamiątkę Fatimy, albo szach i jego rodzina umrą na zarazę. Nic dziwnego, że kolejni szachowie Chorezmu co roku nakazują dziewczętom z Kunia Urgencz pleść sznury z psiej sierści.
XII - początek XIII w. - Miasto Kunia Urgencz przeżywa największy rozkwit w swojej historii, czerpiąc ogromne dochody z handlu między Wschodem i Zachodem. Wielkością ustępuje jedynie Bucharze, a skutecznie konkuruje z Merwem.
1110 r. - Dżurdżani pisze w Chorezmie wielkie dzieło o leczeniu i farmakologii.
Po 1141 r. - Klęska zadana Seldżukom przez Kara Kitaj zmienia sytuację szachów Chorezmu. Kipczacki Chorezm staje się lokalną potęgą, chociaż przez większą część stulecia uznaje formalne zwierzchnictwo Kara Kitaj.
W tym czasie Chorezmem rządzą Ala Ad-Din Atsyz (1127-1156, syn Muhammada I), Tadż Ad-Dunja Arsłan (1156-1172, syn Atsyza, od 1166 r. nosi tytuł sułtana) i Dżalal Ad-Dunja Sułtanszach (1172-1193, syn Arsłana) odsunięty przez swojego brata Takasza.
Od 1156 r. - Chorezm stopniowo poszerza swoje granice kosztem Seldżuków.
1158 r. - Chorezmijski szach Tadż Ad-Dunja Arsłan podporządkowuje sobie Karachanidów, którzy formalnie są wasalami Kara Kitaj. Dopiero w roku 1165 armia Kara Kitaj przerwie władzę Chorezmu nad Karachanidami.
1170 r. - Szach Tadż Ad-Dunja Arsłan odmawia płacenia trybutu Kara Kitaj, a następnie odpiera najazd, kiedy przerywa tamę na Syr-darii i blokuje marsz sił interwencyjnych.
1172 - 1200 r. - W Chorezmie panuje szach Takasz (Tekesz, syn Arsłana), który zdobył tron dzięki pomocy Kara Kitaj w walce o władzę z bratem Sułtanszachem. W roku 1187 przyjmuje tytuł sułtana.
1194 r. - Takasz pokonuje Seldżuków i odbiera im Irak oraz zachodni Iran.
Z czasem Takasz stabilizuje sytuację w państwie i buduje solidne zaplecze polityczne oraz militarne, co pozwala mu odrzucić karakitajskie zwierzchnictwo. Swoistą prowokacją jest zabicie posła z Kara Kitaj. Dochodzi wtedy do zbrojnej interwencji, której celem jest osadzenie na tronie Sułtanszacha, lecz wojska Kara Kitaj zostają zatrzymane przez wody Syr-darii wylane po przerwaniu tamy.
Mimo tego zwycięstwa Chorezm jest zagrożony przez Ghorydów, więc w ostatnich latach panowania Takasz znów formalnie uznaje się za wasala Kara Kitaj.
- XIII w. - Ostatni wielcy twórcy i intelektualiści działający w Azji Środkowej przed mongolskim najazdem.
Dżalal Ad-Din Rumi (1207-1272) jest poetą z Balch głoszącym sufizm. Muslih Ad-Din Saadi Szirazi (zmarły w roku 1292) - zwiedza Hidżaz, Maghreb i Irak, autor poetyckich utworów Gulistan i Bustan. Muhammad Aufi ucieka z Buchary przed Mongołami i w Indiach tworzy pierwszą antologię poezji tadżyckiej. Tadżycki matematyk Nasir ad-Din at-Tusi z Chorasanu zdobywa sławę jako twórca rozwiniętej trygonometrii i funkcji opisujących zależności trygonometryczne.
- 1200 - 1220 r. - Chorezmem rządzi szach Ala Ad-Din Muhammad II (syn Takasza), formalnie wasal Kara Kitaj.
Dzięki pomocy armii Kara Kitaj w roku 1206 odpiera groźny najazd Ghorydów.
Wykorzystuje bunty w różnych częściach Kara Kitaj,żeby umacniać własną pozycję. Na przykład w roku 1207 tłumi powstanie w Bucharze, która była wasalem Kara Kitaj i narzuca jej własne zwierzchnictwo.
Spiskuje z karachanidzkim władcą Samarkandy przeciwko Kara Kitaj, co doprowadza do wojny w roku 1210. Co prawda armia Kara Kitaj wkracza do Samarkandy, ale szybko ją opuszcza, żeby opanować bunt we wschodniej części państwa. Ostatecznie zachodni chanat Karachanidów wraz z Samarkandą staje się wasalem Chorezmu.
Muhammad II odbiera Seldżukom Iran i Ghazni.
Ok. 1215 r. - Imperium Chorezmijskie staje u szczytu potęgi, rozciągając swoje panowanie od Syr-darii i Azerbejdżanu po Zatokę Perską i Dolinę Indusu.
1220 - 1221 r. - Panuje Dżalal Ad-Din Mangüberti (syn Muhammada II), ostatni niezależny szach Chorezmu.
Po podboju Kara Kitaj przez Mongołów szach próbuje zatrzymać najeźdźców w otwartej walce, ale przegrywa i Chorezm wraz z całą Azją Środkową dostaje się pod władzę mongolską.
Mongołowie w okrutny sposób mordują ponad milion mieszkańców Chorezmu; dokonują między innymi planowej rzezi ludności w Kunia Urgencz. Co prawda później miasto zostanie odbudowane, ale już nigdy nie odzyska dawnej świetności. Dżalal Ad-Din ucieka do Afganistanu: rozbija mongolski pościg pod Parwaną (1221) i przepływa konno Indus. Podobno umiera lub zostaje zamordowany w roku 1231.
Terytorium starożytnego Chorezmu zaś będzie potem kolejno częścią imperium mongolskiego, Ułusu Dżöcziego a właściwie Batu-chana, państwa Timura, a potem Persji i Chanatu Chiwy. W XIX w. zajmie je Rosja, a w XX w. zostanie podzielone między Uzbekistan, Turkmenistan i Kazachstan. Do tego czasu indoeuropejski język Chorezmijczyków ostatecznie zaniknie, a miejscowa ludność będzie się odtąd posługiwała językami tureckimi.