Moluki i Aru
VII/VIII w. - Kupcy z imperium Śriwidżaja handlują cennymi rodzajami drewna jak tekowiec, oraz przyprawami na przykład goździkami, imbirem i gałką muszkatołową, które sprowadzają z Moluków, niewielkich wysp między Sulawesi i zachodnim krańcem Nowej Gwinei.
Do połowy XIII w. - Zgodnie z legendą w północnej części Moluków koło zachodnich wybrzeży wyspy Halmahera funkcjonuje organizm polityczny, dla którego głównym źródłem dochodu jest handel morski.
Tradycja głosi, że od władców tego państwa wywodzą się cztery późniejsze dynastie rządzące Molukami. Na wyspie Ternate powstaje najstarsza monarchia Gapi. Potem będą z nią konkurować monarchie na wyspie Tidore, na półwyspie Dżailolo (Jailolo) stanowiącym część Halmhery i na położonych najdalej na południu wyspach Bacan (do roku 1972 znane jako Batjan).
1257 r. - Baab Mashur Malamo znany w historii również pod imieniem Cico (panuje do 1277 r.) zakłada monarchię Gapi na wysepce Ternate (właściwie szczyt wulkanu) u zachodnich wybrzeży Halmahery, największej wyspy Moluków. Zapoczątkowuje dynastię, która będzie trwać jeszcze w XXI w. Ludność wyspy to głównie Papuasi i Malajowie, lecz w porcie na wschodnim wybrzeżu Ternate osiedlają się również kupcy z Indii, zachodniej Azji i Chin.
Do końca XIII w. - Dzięki dogodnej lokalizacji przy zachodnim brzegu wyspy Halmahera na skrzyżowaniu morskich szlaków z Moluków, Nowej Gwinei, Sulawesi i południowych Filipin królestwo Gapi staje się wielkim ośrodkiem handlu. Państwo bogaci się między innymi na eksporcie przypraw oraz cennych odmian drewna pozyskiwanych na Ternate i okolicznych wyspach.
Z czasem władcy Gapi przenoszą swoją siedzibę do osady (później miasto) Ternate, której nazwa przechodzi na całe państwo. Do końca stulecia w królestwie Ternate rządzą władcy noszący oficjalny tytuł kolano: Poit (1277-1284), Komala (1284-1298) i Bakuku znany też jako Kalabata (1298-1304).
- XIV w. - Kolejni królowie kolano stopniowo przekształcają Ternate w główną potęgę wschodniej części Archipelagu Malajskiego.
Według dynastycznej listy władców w Ternate rządzą: Ngara Malamo (1304-1317), Patsaranga Malamo (1317-1322), Cili Aiya (1322-1331), Pandżi Malamo (1331-1332), Szach Alam (1332-1343), Tulu Malamo (1343-1347), Kie Mabidżi (1347-1350), Ngolo-ma-Kaya (1350-1357), Mamoli (1357-1359), Gapi Malamo (1359-1372), Gapu Baguna I (1372--1377), Komala Pulu (1377-1432).
- XIV - XV w. - Kilka kilometrów na południe od Ternate na wysepce Tidore kształtuje się monarchia rządzona przez lokalną dynastię, którą zapoczątkowuje Sah Dżati. Tidore próbuje konkurować z Ternate o dominację na szlakach handlowych.
Legendarna historia królestwa Tidore wymienia siedmiu kolejnych władców Tidore o imionach Busamuangi, Suhu, Balibungah, Duhu Madoya, Kie Matiti, Sele oraz Matagena.
Od XV w. - Za pośrednictwem kupców, przybywających z zachodu osadników i misjonarzy na Molukach szerzy się islam przyjmowany zwykle przez wyższe klasy społeczne i władców. Nowa wiara bywa traktowana jako wyznacznik wyższego statusu. Większość ludności jednak pozostaje przy dawnych formach kultu łącząc szamanizm, hinduizm oraz elementy islamu.
Druga połowa XV w. - Ternate stanowi dominującą siłę w północnych Molukach, a w początkach XVI w. nawet królestwo Gorontolo w północnym Sulawesi uznaje się za wasala wschodniego sąsiada.
Koniec XV w. - Nasila się islamizacja Moluków.
Panujący w Ternate w latach 1432-1486 Marhum (Gapi Baguna II) popiera islam widząc w nim ideologię konsolidującą państwo oraz nośnik zaawansowanej cywilizacji. Następny władca rządzący w latach 1486-1500 Gapi Buta, syn Marhumy, oficjalnie wprowadza muzułmańskie prawo i rezygnuje z tradycyjnego tytułu kolano. Występuje odtąd jako sułtan Zainal Abidin.
W tym czasie islam przyjmuje władca królestwa Tidore Ciri Leliati, czyli sułtan Dżamaluddin (Jamaluddin).
- Koniec XV w. - Dżafar Sadik, legendarny król wysp Bacan na zachód od południowego krańca Halmahery, przechodzi na islam, zakładając sułtanat Bacan i lokalną muzułmańską dynastię.
Politykę islamizacji kontynuuje potem Muhammad Bakir, jego syn i następca na tronie Bacan.
- Pierwsza połowa XVI w. - Sułtanat Ternate prowadzi systematyczny podbój Moluków, współzawodnicząc z władcami Tidore. Wpływy Ternate sięgają wysp Buru, Ambon i Seram w południowych Molukach.
Na tronie Ternate zasiadają w tym czasie: Bayanullah (1500-1522), Hidayatullah (1522-1529), Abu Hayat (1529-1533), Tabaridżi (1533-1534).
W konkurencyjnym Tidore zaś rządzą sułtanowie Al Mansur I (panuje do 1526 r.) i jego syn Amiruddin Iskandar Dul Karnain (do 1560 r.).
- Pierwsza połowa XVI w. - Półwysep Dżailolo (Jailolo) na zachodnim brzegu Halmahery staje się ośrodkiem niewielkiego organizmu politycznego wzorowanego na sułtanacie Ternate znajdującym się ok. 20 km na południe.
Tradycja przechowuje listę pierwszych władców Dżailole, która jednak tylko w pewnym stopniu jest zgodna ze źródłami historycznymi: Kaicil Daradżati, Fataruba, Tarakabun, Nyiru, Kaicil Yusuf I, Dias, Bantari, Sugi, Hasanuddin, Kaicil Husain, Kaicil Yusuf II, Doa i Kaicil Gugu Alam (potomek Kaicil Yusufa II).
Dane historyczne wskazują, że pierwszy władca o imieniu Kaicil Yusuf rządzi do 1521 r., a następcami są jego syn Kaicil Firuz Alauddin (do 1536 r.) i Katarabumi (do 1552 r.).
1511 r. - Portugalski admirał Albuquerque wysyła z Malakki statki na poszukiwanie Wysp Korzennych, czyli Moluków, skąd pochodzą najcenniejsze przyprawy.
1512 r. - Wyprawa Antonia D’Abreu przepływa Morze Banda między Małymi Wyspami Sundajskimi i Molukami, czyli Wyspami Korzennymi (Abreu umrze potem w drodze do Portugalii). Statek Francisca Serrão zaś rozbija się na przybrzeżnych skałach wyspy Seram. Kiedy wieść o rozbitkach dociera do sułtana Bayanullaha, władca sprowadza ich do Ternate, aby nawiązać kontakt z Portugalią.
Za przyzwoleniem sułtana Bayanullaha A. de Miranda de Azevedo zakłada portugalskie faktorie handlowe w Batjan i Ternate (1513), których głównym celem jest eksport „korzeni” (przypraw).
- 1521 r. - Działający w imieniu Hiszpanii ludzie Magellana dopływają do Moluków na dwóch statkach Trinidad i Victoria. Zawierają umowę handlową z sułtanem Tidore Al Mansurem I, wrogiem sułtanatu Ternate, który już wcześniej zawarł sojusz z Portugalczykami. Jest to próba usadowienia się Hiszpanów na Malajach.
Oba statki zostają załadowane cennymi przyprawami, lecz Trinidad osłabiony przez świdraki okrętowe nie wytrzymuje obciążenia i pęka korpus statku. W rezultacie 21 grudnia Victoria wypływa sama kierując się na zachód w stronę Oceanu Indyjskiego.
Karawela Trinidad zaś zostaje naprawiona i później wyrusza w podróż powrotną, lecz zostaje przechwycona przez Portugalczyków. Kapitan Espinoza oraz towarzyszący mu trzej marynarze wrócą do Hiszpanii dopiero w 1527 r.
- 1522 r. - Portugalczyk Antonio de Brito buduje na południowym wybrzeżu wyspy Ternate niewielką twierdzę nazwaną Kastello (Kastela), aby zabezpieczyć portugalskie interesy w tym rejonie, co oczywiście zaczyna niepokoić sułtana Hidayatullaha. Zwłaszcza że Portugalczycy dali się już poznać jako brutalni i chciwi awanturnicy. Jest to o tyle zrozumiałe, że głównie awanturnicy decydują się na ryzykowne dalekie wyprawy, gdzie mają nadzieję zdobyć majątek. W dodatku Portugalczycy podejmują próby szerzenia chrześcijaństwa, co oczywiście jeszcze bardziej zaognia wzajemne relacje.
W latach 1522-1525 Brito jest pierwszym oficjalnie mianowanym portugalskim gubernatorem Moluków, chociaż Portugalczycy realnie nie opanowali archipelagu. Mimo to kolejni gubernatorzy działający w imieniu Portugalii będą wyznaczani do 1605 r., kiedy Moluki przejdą formalnie pod władzę Hiszpanii.
1526 r. - Santa Maria de la Victoria, ostatni galeon z ekspedycji Garcii Jofre de Loaísy dociera na Moluki i grzęźnie na plaży. Ocaleni żeglarze nie mają, jak wrócić do Hiszpanii. Dopiero w 1536 r. zabiorą się wraz z Indyjską Armadą Portugalczyków.
1529 r. - Hiszpanie wysyłają swego przedstawiciela do Tidore, potwierdzając w ten sposób swoją obecność na Molukach.
1534 - 1535 r. - Portugalczycy porywają do Goa w Indiach i nawracają na katolicyzm rządzącego w Ternate sułtana Tabaridżiego, który przyjmuje imię Dom Manuel. Jako władca Tabaridżi ofiaruje swojemu ojcu chrzestnemu Jordão de Freitas wysepkę Ambon w południowych Molukach.
W 1545 r. Portugalczycy spróbują wykorzystać Tabaridżiego do zawładnięcia Ternate i wyślą go z Goa, aby przejął tron jako prawowity władca. Ku ich rozczarowaniu jednak niedoszły katolicki król Ternate i wasal Portugalii dociera tylko do Malakki i tam umiera.
Do połowy XVI w. - W sułtanacie Bacan panuje Zainal Abidin, syn Muhammada Bakira. Państwo podlega coraz silniejszej presji ze strony Ternate sprzymierzonego z Portugalczykami oraz Tidore współpracującego z Hiszpanami.
1558 r. - Panujący na wyspach Bacan sułtan Bayansirullah (syn Zainala Abidina) uznaje zwierzchnictwo Portugalczyków.
Władza Portugalczyków na terenie Moluków zostaje ograniczona do Bacon i wyspy Ambon na południu.
1569 r. - G. Pereira Marramaque zakłada portugalski fort na wyspie Ambon, gdzie rezydują portugalscy gubernatorzy Moluków.
1579 r. - Angielskie statki po raz pierwszy odwiedzają Ternate.
1599 r. - Frank van der Does zostaje pierwszym holenderskim gubernatorem Moluków.
Od XVI/XVII w. - Europejskie potęgi kolonialne - Portugalia, Hiszpania i Holandia - próbują chrystianizować Moluki. W ciągu następnych trzech stuleci wyznawcy rozmaitych form chrześcijaństwa staną się znaczącą mniejszością religijną na Molukach.
1605 r. - W maju Holendrzy zajmują portugalski fort na wyspie Ambon i usuwają ostatniego 30. portugalskiego gubernatora Moluków Pedro Alvaresa de Abreu (sprawował urząd od 1602 r.). To oznacza wypchnięcie Portugalczyków z Moluków.
Po umowie hiszpańskiego jezuity M. Hurtado z filipińskim sułtanatem Buayan Ternate zostaje osamotnione w walce z europejskimi potęgami kolonialnymi.
Po klęsce Portugalczyków Hiszpanie uznają się za panów Moluków i wyznaczają Juana de Esquivela na pierwszego hiszpańskiego gubernatora archipelagu.
1606 r. - Holendrzy docierają do wysp Aru przy południowo-zachodnich wybrzeżach Nowej Gwinei. W 1623 r. założą tam swoją pierwszą osadę.
1606 r. - Sprzymierzone siły Hiszpanów i sułtana Mole Madżimu rządzącego Tidore w latach 1599-1627 zdobywają miasto Ternate oraz dawny portugalski fort. Władca Ternate sułtan Said Barakat dostaje się do niewoli razem z dworem i rodziną. Hiszpanie wywożą go do Manili na Filipinach.
Po 1606 r. - Po pokonaniu Ternate sułtanat Tidore na krótko staje się najsilniejszym państwem Moluków, panując nad Dżailolo, południową Halmaherą i małymi wyspami koło Nowej Gwinei. Wpływy Tidore rosną też w południowych Molukach dotąd zdominowanych przez Ternate.
Po 1606 r. - Władca Dżailolo, panujący do 1613 r. sułtan Dua raz jego następca Radża Buka uznają zwierzchność Tidore.
1607 r. - Holendrzy budują swój fort w Ternate, aby wesprzeć sułtana Muzaffara Szacha I (panuje w latach 1607-1627) przeciwko sojuszowi Hiszpanii i Tidore.
1609 r. - Holendrzy zakładają handlową faktorię na obszarze wysp Bacan.
Od 1627 r. - Ternate pod rządami sułtanów Hamzaha (1627-1648) oraz Mandara Syaha (1648-1675) panuje nad Molukami i stanowi główną siłę wschodnich Malajów, chociaż państwo trwa w nierównym sojuszu z Holendrami, co oznacza, że jest do pewnego stopnia kontrolowane przez holenderską Kompanię Wschodnioindyjską. Sułtan Mandar Syah podporządkowuje sobie Dżailolo.
Od 1627 r. - Kolejni władcy Ngarolamo (panuje w latach 1627-1634, syn Mole Madżimu), Gorontalo (1634-1639, bratanek Mole Madżomu) i Saidi (1640-1657, syn Ngarolamo) próbują umacniać sułtanat Tidore, mimo rosnącego nacisku ze strony potęg kolonialnych. Wykorzystują sprzeczność interesów między Hiszpanami, Portugalczykami i Holendrami.
1629 r. - Holendrzy odwiedzają wyspy Tanimbar, a 10 lat później ogłaszają je swoją posiadłością. W rzeczywistości jednak nie zajmują ich, więc miejscowa ludność składająca się głównie z Papuasów oraz pewnej liczby Malajów pozostanie niezależna jeszcze przez niemal 300 lat.
Za to uzależnią od siebie lokalny sułtanat Sulabesi na wysepce Sanana (mały archipelag Sula między Sulawesi i Nową Gwineą).
1657 - 1689 r. - W Tidore rządzi sułtan Saifuddin (Golofino), syn Gorontalo, umiejętnie lawirując między Hiszpanami, którzy popierają Tidore oraz antytidoriańskim sojuszem Ternate i Holendrów. Sułtan nie uzależnia się od hiszpańskiej pomocy wojskowej, lecz samodzielnie buduje armię w oparciu o zyski z opłat za handel przyprawami. Co ciekawe, głównym płatnikiem jest holenderska Kompania Wschodnioindyjska. Dzięki temu nawet po wycofaniu się Hiszpanii z Moluków (1663), Tidore pozostaje silnym i niezależnym państwem, a sułtan Saifuddin rozciąga swoje wpływy aż na południowe Moluki, które formalnie należą do Ternate. Traci jednak władzę nad Dżailolo, które zostaje podporządkowane Ternate.
1658 r. - Holenderska Kompania Wschodnioindyjska zajmuje wyspę Buru na południu Moluków, skąd eksportuje potem między innymi drewno tekowe, przyprawy, kokosy i sago.
1663 r. - Holendrzy ostatecznie wypierają Hiszpanów z Moluków i usuwają Francesco de Atienza Ibañeza jako ostatniego hiszpańskiego gubernatora archipelagu.
Odtąd głównymi partnerami Holendrów na Molukach są coraz bardziej zależny od Holendrów sułtanat Ternate i względnie samodzielny Tidore oraz Portugalczycy na południowo-wschodnim krańcu Malajów.
1667 r. - Holenderska Kompania Wschodnioindyjska podporządkowuje sobie sułtanat Bacan dawniej związany z Portugalią. Sułtan Alauddin II (panuje w latach 1660-1706), reprezentant dynastii wywodzącej się od Dżafara Sadika, zostaje wasalem Holendrów. Kolejni władcy Bacan pozostaną wasalami Holandii aż do połowy XX w.
Lata 1680. - Regent Dżailolo Kaicil Alam poślubia córkę sułtana Ternate. Dżailolo pozostanie pod władzą Ternate do 1797 r.
1683 r. - Ambitny sułtan Sibori (rządzi w latach 1675-1689) podejmuje próbę odbudowania dawnej potęgi Ternate poprzez odrzucenie holenderskiej kontroli. Okazuje się, jednak, że nie dysponuje dostatecznie silną armią i przegrywa w starciu z lepiej wyposażonymi oddziałami, które bronią interesów holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. W rezultacie Ternate traci status sojusznika Kompanii i oficjalnie staje się jej wasalem.
Przez ponad 100 lat w Ternate panują kolejni sułtanowie podlegający władzom holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej: Said Fathullah (1689-1714), Amir Iskandar Zulkarnain Saifuddin (1714-1751), Ayan Szach (1751-1754), Syah Mardan (1755-1763), Dżalaluddin (1763-1774), Harun Szach (1774-1781), Achral (1781-1796), Muhammad Yasin (1796-1801).
- XVIII w. - Holendrzy prowadzą rabunkową eksploatację Moluków i osłabiają sułtanaty Tidore oraz Ternate, zawierając z nimi umowy, które pozwalają wycinać lasy dla pozyskania cennego drewna. Władcy obu państw tracą w ten sposób swoje naturalne zasoby i są coraz bardziej zależni od handlu z holenderską Kompanią Wschodnioindyjską.
Co więcej, Holendrzy świadomie wyniszczający zasoby Tidore zakładają własne plantacje drzew i upraw korzennych na wybranych wyspach, aby przejąć kontrolę nad produkcją i eksportem drewna oraz przypraw.
Na tronie Tidore zasiadają w tym czasie: Hamza Faharuddin (1689-1705, syn Saifuddina), Abdul Falali Mansur (1705-1708, syn Hamzy), Hasanuddin (1708-1728, wnuk Gorontalo), Amir Muiduddin Malikulmanan (1728-1757, syn Abdula), Amir Muhammad Masud Dżamaluddin (1757-1779, wnuk Saifuddina) oraz Gajdżira (1779-1780, wnuk Hamzy).
1780 r. - Rządzący Tidore sułtan Patra Alam (syn Gajdżiry) zostaje zmuszony do oficjalnego przyjęcia protektoratu holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej. Mimo to dynastia Tidore utrzyma się na tronie do 1905 r.
1797 r. - Panujący w Tidore sułtan Nuku znany też jako Muhammad al-Mabus Amiruddin Syah (rządzi w latach 1797-1805) odbiera Dżailolo sułtanatowi Ternate.
1797 - 1806 r. - Na tronie Dżailolo zasiada Muhammad Arif Bila początkowo jako wasal Tidore.
1799 - 1802 r. - Brytyjska armia okupuje Tidore i Dżailolo, aby uniemożliwić wkroczenie armii napoleońskiej.
1800 r. - Po likwidacji holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej podlegające jej Ternate przechodzi pod kontrolę sformowanego przez władze napoleońskie Rządu Moluków i formalnie przestaje być sułtanatem.
1803 r. - Tytularny sułtan Ternate Muhammad Dżasin (panuje w latach 1801-1807) podporządkowuje sobie Dżailolo.
1807 - 1821 r. - Następca Muhammada Dżasina, sułtan Muhammad Ali, formalnie odnawia dynastię rządzącą Ternate. Niestety zarówno on, jak też kolejny sułtan Muhammad Sarmoli (panuje w latach 1821-1823) i ich następcy są władcami jedynie tytularnymi, ponieważ realną władzę w państwie sprawują holenderscy urzędnicy.
Od 1808 r. - Na tronie Dżailolo zależnego od Ternate zasiadają kolejno Muhammad Asgar (1808-1818), jego brat Muhammad Hadżuddin Syah (1818-1825) i Dano Baba Hasan (1875-1878).
1810 - 1814 r. - Brytyjczycy okupują holenderskie Moluki, aby zapobiec zajęciu ich przez napoleońską Francję.
Od 1824 r. - Miasto Ternate jest centrum holenderskiej administracji dla wyspy Halmahera, zachodniego wybrzeża Nowej Gwinei i wschodniej części Sulawesi.
Formalnie nadal istnieje dynastia tytularnych sułtanów Ternate, chociaż realnie nie mają już żadnej władzy: Muhammad Zain (panuje w latach 1823-1859), Muhammad Arsyad (1859-1876), Ayanhar (1879-1900), Muhammad Ilham (1900-1902), Hadżi Muhammad Usman Szach (1902-1915), Iskandar Muhammad Dżabir Szach (1929-1975), Hadżi Muzaffar Szach II (1975-2015) i Szarifuddin Szach.
1867 r. - Po zajęciu zachodniej Nowej Gwinei Holandia dołącza zdobyte terytorium do obszaru podlegającego centrum w Ternate. Potem jednak stopniowo do 1922 r. przekazuje poszczególne uprawnienia ośrodkowi w Ambon.
1905 r. - Sułtanat Tidore przechodzi spod protektoratu holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej pod bezpośrednią kontrolę Holandii. Miejscowa dynastia zostaje odsunięta od władzy.
1942 - 1945 r. - Japońska okupacja podczas II wojny światowej.
1950 r. - Kiedy Indonezyjczycy proklamują Republikę Indonezji, Holandia z częścią Molukańczyków ogłaszają powstanie Republiki Południowych Moluków ze stolicą w Ambon. Jednak pół roku później armia indonezyjska zdobywa wyspę i miasto Ambon oraz wyspy Buru i Seram, a molukański rząd ucieka do Holandii.
Jedynie prezydent zlikwidowanej Republiki Południowych Moluków Chris Soumokil nadal prowadzi partyzancką wojnę na wyspie Seram. Zostanie schwytany w 1962 r. i stracony cztery lata później, lecz walki molukańskich separatystów nie ustaną przez wiele lat.
- 1952 r. - Holandia uznaje niepodległość Republiki Indonezji łącznie z Molukami.
Lokalne sułtanaty Ternate, Tidore i Bacan zostają włączone do Indonezji, lecz nadal bywają wybierani tytularni władcy, którzy oczywiście nie mają realnej władzy. Na przykład w Tidore od 1947 do 1967 r. „panuje” dziedzic dawnych sułtanów Zainal Abidin Alting.
- Lata 1970. - Szczególne nasilenie walk między separatystami na Molukach i armią Indonezji.
Emigracyjny Rząd Republiki Południowych Moluków nadal istnieje w Holandii.
1999 r. - Indonezyjska prowincja Moluki zostaje podzielona na Moluki Północne z wyspami Halmahera, Obi i Sula z centrum w Ternate oraz Moluki obejmujące wyspy Buru, Ambon, Seram, Kai, Aru i Tanimbar z centrum w mieście Ambon.
1999 r. - Na Molukach wybucha wojna domowa między muzułmańską większością i chrześcijanami. Do 2002 r. ginie ok. 5000 osób, głównie chrześcijan, inni uciekają na Małe Wyspy Sundajskie, a blisko 1000 osób przechodzi na islam, aby uniknąć śmierci.