Sao, Kanem, Bornu, Wadai, Bagirmi, państwo Rabbaha, Niger, Czad

  • VIII w. - Z Kusz przybywają Sao i zajmują ziemie wokół jeziora Czad (Hausa przesuwają się dalej na zachód). Sao są znani z wysokiego wzrostu charakterystycznego dla ludów kuszyckich. Przynoszą rozwiniętą rzeźbę i sztukę obróbki brązu. Dzięki wyższej technologii podbijają miejscowe plemiona i zakładają osady, późniejsze miasta jako samodzielne organizmy polityczne. Żyją z rolnictwa i hodowli, rybactwa oraz handlu na trasie pomiędzy Nigrem i Nilem przez Tibesti, oazę Bilma (jedyna studnia w okolicy) i Agadez.

  • IX w. - Na północ od jeziora Czad powstaje państwo Kanem ze stolicą w Njimi. Tworzy je lud pochodzący od Sao i kontynuujący tradycje tych plemion. Panująca dynastia Sajfawa (Saif) wywodzi się od Araba Sajf ben Dhi Jazana z Jemenu.

  • XI - XIV w. - Sao, podobnie jak Hausa, budują rzemieślnicze i handlowe samodzielne miasta-państwa. Na całym obszarze sudańskich sawann znane są ich terakotowe rzeźby i wyroby z brązu.

  • 1085 - 1097 r. - Houme (Hume) rządzi Kanem. Przyjmuje islam, chcąc zyskać ideologię jednoczącą państwo.

  • XII w. - Kanem rządzą muzułmańscy władcy, choć lud na ogół zachowuje starą wiarę: Dunama I (panuje w latach 1098-1150), Biri I (panuje w latach 1150-1176), Bikoru (panuje w latach 1176-1193) i Abd al-Dżel Selma (panuje w latach 1193-1210).

  • 1210 - 1224 r. - Dunama II Dibbalemi znacznie rozszerza terytorium Kanem. Według tradycji osiąga nawet Nil.

Trwają walki z innymi miastami Sao. Jednak koszty ekspansji i dążenie do centralizacji władzy powodują bunty lokalnych władców. Wyczerpuje to siły państwa bardziej, niż wojny zewnętrzne. W XIII w. stolicą kraju zostaje Kano na zachód od jeziora Czad.

  • XIII w. - Szczyt potęgi i bogactwa państwa Kanem.

W tym czasie panują sułtanowie Kade, Kachim Biri, Dżil i Dari. Polityczne wpływy Kanem sięgają Nigru (miasto Bussa przy wodospadach), Dar Fur na wschodzie, gór Adamawa na południu i Tibesti na północy.

Kraj utrzymuje kontakty handlowe i kulturalne z Doliną Nilu i Morzem Śródziemnym. Handluje niewolnikami, złotem, kością słoniową, wyrobami z brązu i terakoty.

  • 1288 - 1304 r. - W Kanem panuje sułtan Ibrahim. Za jego rządów dochodzi do groźnego buntu plemienia Bulala. Długotrwała wojna domowa kończy się wygnaniem muzułmańskiego władcy i rozpadem państwa na małe monarchie.

Linia najwyższych władców Kanem (począwszy od Abdullaha I) nadal istnieje, lecz jest pozbawiona realnej władzy.

  • 1307 - 1343 r. - Muzułmanin Tsamija d’an Szekarau, dziewiąty władca miasta Kano, niszczy sanktuarium Dala (ścina drzewo Szamus), a lojalnym miejscowym arystokratom nadaje ziemię, aby zakończyć konflikt z podbitą ludnością.

  • XIV w. - Plemię Bulala zdobywa dominującą pozycję w Kanem i rządzi aż do końca XV w.

  • XIV w. - Początek państwa Wadai (na wschód od jeziora Czad i na północ od rzeki Szari) utworzonego przez lud Maba. w okresie osłabienia Kanem. Jego wschodnie granice opierają się o góry Dar Fur.

  • 1349 - 1385 r. - W Kano rządzi Jadżi d’an Tsamija.

Za jego czasów wangara, czyli kupcy z plemion Mande, upowszechniają islam. Na rozkaz władcy koło dawnego sanktuarium na wzgórzu Dala powstaje pierwszy meczet. Wywołuje to opór „pogan” nadal czczących duchy iskooki (liczba pojedyncza iskaa) i najwyższego boga Ubangidżi. Klan Dżigawa czci opiekuńczego ducha Gadżimare, żyjącego na dnie studni w postaci węża przynoszącego deszcz i pojawiającego się jako tęcza. Jeszcze w XX w. Hausańczycy zwani Maguzawa będą czcili duchy bori w okolicach Kano, Katsina i Maradi.

  • 1389 - 1421 r. - Biri II zaczyna nową linię Sajfawa z siedzibą w Bornu, na wschód od jeziora Czad.

  • 1390 - 1410 r. - W Kano rządzi Kanadżedżi d’an Tsamija. Formalnie jest muzułmaninem lecz, przegrywając w wojnie z miastem Zaria, prosi o pomoc dawnych bogów. Za radą kapłanów 40 razy rytualnie okrąża święte drzewo Szamus na znak oddania się pod opiekę miejscowych bóstw i potem faktycznie pokonuje wrogów.

  • Ok. 1480 r. - Sułtanowie Omar II, Mohammed IV i Ali Gazi miasto Bornu czynią centrum odbudowywanego Kanem.

Plemię Bulala zostaje pokonane, a państwo Kanem-Bornu wyrasta na główną potęgę środkowego Sudanu.

  • XVI w. - Wadai ulega islamizacji.

  • XVI - XVIII w. - Miasta Sao powoli słabną z powodu konkurencji ze strony Kanem-Bornu, które zajmuje brzegi Czadu.

  • 1522 - 1536 r. - Birni Bese, wódz z plemienia Bagirmi (Barma) mieszkającego nad rzeką Szari (na południe od jeziora Czad), zakłada państwo niezależne od Kanem-Bornu, z którym graniczy na zachodzie oraz od Wadai na północy i wschodzie. Stolicą Bagirmi do końca jego istnienia jest Massenja.

  • 1568 - 1608 r. - Abdallah panuje w Bagirmi. Za jego rządów islam zostaje religią państwową.

  • 1571 - 1603 r. - Król Idris III Alum panuje w słabnącym Kanem-Bornu. Jego śmierć oznacza początek rozpadu państwa.

  • XVII - XIX w. - Na południe od jeziora Czad istnieje kilka plemiennych państewek żyjących przede wszystkim z handlu. Największe znaczenie osiągają monarchie Bagirmi (po 1750 r.) oraz Adamaua (Adamawa, XIX w.) u źródeł rzeki Benue.

  • 1731 r. - Mallam z arystokratycznego rodu Kanuri zakłada sułtanat Damagaram z centrum w mieście Zinder (Damagaram), które wcześniej było niewielką osadą ludu Hausa. Wkrótce Zinder wyrasta na wielkie centrum saharyjskiego handlu, a władcy budują twierdzę i pałac Birini na południowy wschód od stolicy. Formalnie sułtanat jest wasalem Kanem-Bornu, lecz w rzeczywistości cieszy się pełną swobodą, zwłaszcza po podboju większości okolicznych plemion. Mallam rządzi do roku 1746. Jego następcą jest syn Baba dan Mallam panujący w latach 1746-1757. Dynastia utrzyma władzę aż do francuskiego podboju.

  • XIX w. - Szczyt potęgi Wadai. Stolicą jest Abeshe. Bagirmi pozostaje wasalem Wadai aż do podboju przez Francuzów.

  • XIX - XX w. - Na północnych brzegach jeziora Czad mieszkają rybacy Kotoko, potomkowie Sao.

  • Od 1807 r. - Fulbe opanowują Kanem-Bornu, gdzie panuje sułtan Ahmad (1793-1808), a po nim Dunama IX (1808-1811). Nowi władcy pozwalają jeszcze pozostać na tronie marionetkowym władcom z dynastii Sajfawa. Ostatnim będzie Ali IV (do 1846 r.).

  • 1822 - 1825 r. - Brytyjczycy Clapperton, Oudney i Denham badają jezioro Czad i bieg Nigru.

  • 1850 - 1855 r. - Niemiec Barth przechodzi Saharę i bada okolice Czadu.

  • Druga połowa XIX w. - Sułtanat Damagaram staje u szczytu powodzenia. Handlowe związki obejmują cały Sudan i Saharę oraz basen Nigru. Stolica sułtanatu w Zinder ma ponad 10 tysięcy mieszkańców, a całe państwo ponad 400 tysięcy, głównie Hausa i Tuaregów, lecz także Fulbe i Arabów. Sułtan ma do dyspozycji 5 tysięcy wojowników konnych, 30 tysięcy pieszych oraz niewielką artylerię. Według relacji podróżników w haremie sułtana może być 300 kobiet.

  • 1879 r. - Rabbah (Rabeh) zakłada państwo na wschód od jeziora Czad i na zachód od Wadai.

  • 1897 r. - Francuzi zajmują Bagirmi.

Równolegle stopniowo uzależniają od siebie sułtanat Damagaram. Od roku 1899 kolejni sułtanowie nie mają realnej władzy i są osadzani na tronie przez Francuzów. Mimo to ród przetrwa i jeszcze w XXI wieku tytularni sułtanowie będą pełnić role reprezentacyjne i ceremonialne.

  • 1900 r. - Rabbah, odpierający dotąd najazdy Brytyjczyków, ginie w walce z francuskimi wojskami idącymi z Algierii.

  • 1900 r. - E. Gentil zakłada francuski Fort Lamy (nazwany na cześć komendanta fortu F. J. A. Lamy).

  • 1902 r. - Francuzi podbijają Kanem-Bornu i zakładają kolonię pod nazwą Górny Senegal-Niger (1904) w ramach Francuskiej Afryki Zachodniej. Potem utworzą tu kolonię Niger (w 1920 r.).

  • 1909 r. - Francuski podbój Wadai.

  • 1910 r. - Francuzi tworzą wielką kolonię pod nazwą Francuska Afryka Równikowa na obszarze Wadai, Bagirmi, państwa Rabbaha, Gabonu, Kamerunu i Afryki Środkowej.

  • 1914 - 1918 r. - Żołnierze rekrutowani z francuskich posiadłości w Afryce walczą w Europie po stronie Francji przeciw Niemcom.

  • 1939 - 1945 r. - Francuska Afryka Równikowa walczy przeciw Republice Vichy, a Francuska Afryka Zachodnia popiera Vichy.

  • Od 1946 r. - Postępowa Partia Nigru (sekcja Afrykańskiego Zrzeszenia Demokratycznego) chce niepodległości we współpracy z Francją.

  • 1958 r. - W ramach Wspólnoty Francuskiej autonomię otrzymuje Niger (szefem rządu zostaje H. Diori) z Francuskiej Afryki Zachodniej oraz Czad (na wschód od jeziora o tej samej nazwie) z Francuskiej Afryki Równikowej.

  • 1960 r. - Francja uznaje niepodległość państwa Czad ze stolicą w Fort Lamy (od 1973 r. pod nazwą Ndjamena) nad rzeką Szari (Chari). Czad obejmuje tereny dawnych Wadai, Bagirmi i wschodniego Kanem-Bornu. Terytorium ponad 1,28 milionów km2 zamieszkują 4 miliony ludzi. 6% mieszkańców potrafi pisać. Językiem urzędowym zostaje francuski. Gospodarka opiera się na uprawie bawełny, hodowli bydła i wydobyciu ropy naftowej. Kraj należy jednak do najbiedniejszych w całej Afryce, co wynika między innymi z pustynnego charakteru połowy terytorium.

  • 1960 r. - Francuska kolonia Niger uzyskuje niepodległość jako republika ze stolicą w Niamey nad Nigrem (zachodni kraniec państwa) na terenie plemienia Songhaj. Prezydentem jest Diori, szef jedynej legalnej Postępowej Partii Nigru. Nowe państwo zachowuje ścisłe związki gospodarcze z Francją. Ponad 50% dochodu państwa pochodzi z hodowli i uprawy orzeszków ziemnych. Panuje ogromna bieda. Językiem urzędowym jest francuski. Większość mieszkańców wyznaje islam, a główne ludy Nigru to Tuaredzy na pustynnej północy (za Bilma aż po Tibesti), Fulbe na południu i Sao nad jeziorem Czad.

  • 1963 r. - Na południu Czadu powstaje park narodowy Zakouma, pierwszy w kraju. Niestety, ze względu na biedę i niepewność polityczną budowa parkowej infrastruktury ruszy dopiero w 1989 r. głównie dzięki współpracy z Unią Europejską.

Następne obszary, gdzie jest chroniona przyroda w Czadzie to rezerwat fauny Bahr Salamat (1964) i park narodowy Manda koło miasta Sarh (1965).

  • 1963 - 1965 r. - W Nigrze działa antyrządowa partyzantka ugrupowania Sawaba. Nie potrafi jednak obalić Dioriego.

  • 1965 r. - Prezydent Czadu, Francois Tombalbaye, wydaje przepisy, które dyskryminują muzułmanów stanowiących większość na północy kraju, a faworyzują plemię Sara. Wywołuje to powstanie muzułmańskiego ludu Tuba (ruch Frolinat) popieranego przez Libię. Wieloletnia wojna domowa między muzułmanami oraz animistami i chrześcijanami rujnuje i tak ubogi kraj.

  • 1967 r. - Odkrycie bogatych złóż uranu w Nigrze.

Postępuje zacieśnienie gospodarczej współpracy z Francją. Niger eksportuje głównie złoto, ropę naftową i uran, ale ludność żyje w nędzy.

  • 1974 r. - Wojsko obala prezydenta-dyktatora Dioriego i przejmuje władzę w Nigrze, zapobiegając rozprzężeniu państwa (kryzys gospodarczy związany z suszą). Delegalizuje wszystkie partie i zawiesza konstytucję.

  • 1975 r. - Po latach walk armia przejmuje w końcu władzę w Czadzie, lecz nowym prezydentem zostaje generał F. Malloum, znów przedstawiciel Sara spychający muzułmanów na drugi plan. Wkrótce wybucha więc nowy konflikt (1979), a rok później otwarta wojna podsycana przez Libię zainteresowaną wzmocnieniem skrajnych sił muzułmańskich. Z Frolinat wyodrębniają się wrogie sobie stronnictwa: prolibijskie, któremu przewodzi G. Oueddei i wspierane przez Sudan ugrupowanie H. Habrego.

  • Od 1982 r. - Ofensywa sił rządowych Czadu wspieranych przez USA i Francję wypiera muzułmanów na północ. Czad rozpada się na północną strefę muzułmańską i południową animistyczno-chrześcijańską. Dopiero w latach 1990. ugodowa polityka władz załagodzi konflikt, choć nie przerwie go ostatecznie.

  • 2005 r. - ¼ z 12 milionów ludności Nigru grozi śmierć głodowa wywołana przez suszę, niewydolność gospodarki i wewnętrzne konflikty. Duża część ludności winą za biedę obarcza Francję lub Zachód jako całość. Zasoby Nigru są eksploatowane przy użyciu taniej miejscowej siły roboczej, a po wywiezieniu z kraju uran czy ropa naftowa budują bogactwo zachodnich firm.

  • 2020 r. - Na mieszkańców Nigru spada kolejna klęska - pandemia Covid-19. W kraju prawie nie istnieje ochrona zdrowia, a ludność nie ma dostępu do szczepionek.

  • Po 2020 r. - W Czadzie rosną wpływy Rosji dzięki rosyjskiej broni i najemnikom z Grupy Wagnera wspierającym rząd przeciw islamistycznym partyzantom.

  • 2023 r. - W wyniku zbrojnego przewrotu w Nigrze władzę przejmuje wojskowa junta wspierana przez islamskich terrorystów i rosyjskich najemników. Junta głosi wyzwolenie Nigru spod neokolonialnej władzy Francji. Wywołuje to poważne zaniepokojenie w Europie, ponieważ 25% uranu wykorzystywanego przez europejskie elektrownie jądrowe pochodzi z Nigru. Przerwanie dostaw uranu grozi kryzysem w energetyce.