Chiny epoki Han
- 202 r. p.n.e. - Liu Pang ogłasza się pierwszym władcą dynastii Han. Pod imieniem Kao Tsu rządzi do 195 r. p.n.e., odbudowując gospodarkę wyniszczoną wojnami. W ramach budowania pozytywnego wizerunku nowej dynastii znosi monopol państwa na dochodowy handel solą narzucony przez poprzedniego cesarza. Łagodzi też restrykcyjne przepisy z okresu Cz’in, między innymi zakazujące większości form działalności literackiej. Zaczyna się dzięki temu okres rozwoju nauki i literatury. Na przykład szambelan cesarskiego dworu Lu Czia pisze dzieło Sin Jü (Nowe Rozmowy) traktujące o przyczynach powstawania i upadku państw.
Konfucjanista Szu-sun projektuje nowy ceremoniał obowiązujący na dworze cesarza.
- II w. p.n.e. - Według tradycyjnych przekazów w Chinach powstaje 19 mauzoleów Buddy, co wiąże się z działalnością indyjskich misjonarzy-buddystów.
Z tej epoki pochodzi słynna świątynia przypisywana królowi Aśoce w prowincji Shanxi (wyżyna na północ od rzeki Wei). Według tradycyjnych przekazów pod fundamentami budowli umieszczono kości palców Buddy. W 625 r. n.e. świątynia otrzymuje nazwę Fa-men (Brama do Dharmy). Ze względu na wielką wartość relikwii (kości Buddy) ustala się zwyczaj corocznego przenoszenia ich do stolicy, co ma zapewniać pomyślność państwu i władcy.
W 874 r. n.e. cesarz Xiu Zong każe jednak zamurować relikwie w świątyni, aby uniknąć ich zniszczenia lub kradzieży. Dzięki temu przetrwają nienaruszone aż do 1987 r. n.e., kiedy odnajdą je archeolodzy.
197 r. p.n.e. - Kao Tsu zmniejsza podatki od ludności do 1/15 zbiorów, a potem do 1/30. Służy to ożywieniu rolnictwa.
196 r. p.n.e. - Han Siu odbywa pierwszy lot na ogromnym latawcu wykonanym z lekkiego drewna i papieru. Z czasem podobne latawce okażą się przydatne do obserwacji z góry ruchów wojsk.
194 - 188 r. p.n.e. - Cesarz Huei (Huidi), syn Kao Tsu. Rzeczywistą władzę sprawuje jednak jego matka, wdowa Lü Hou (195-180), zwłaszcza po rychłej śmierci Huei. W ten sposób następuje realna zmiana dynastii na tronie. Zamiast rodu Liu, z którego pochodził Kao Tsu, przewagę zdobywa ród Lü. Cesarzowa słynie z despotyzmu, bezwzględności i okrucieństwa.
Wnuk Kao Tsu, Liu An (książę Huai-nan), słynie z zainteresowań intelektualnych i artystycznych oraz badań nad długowiecznością. Tradycja głosi, że to on wynalazł ser sojowy tofu. Rejon Huai-nan przez następne 2000 lat będzie słynął z najlepszego tofu (podobno dzięki źródlanej wodzie z góry Bagong). Innym produktem wynalezionym w tej epoce jest sos sojowy, powstający z osolonej, sfermentowanej (czasem fermentującej nawet dwa lata) soi.
Według legendy Liu An stworzył eliksir nieśmiertelności. Kiedy więc nadchodzi ze stolicy oddział mający go ująć i stracić, Liu An zażywa lek. Przypadkiem jednak rozlewa resztę substancji, którą wypijają pałacowe psy i koty. Podobno widziano go później, jak unosił się do nieba w otoczeniu wielu zwierząt.
- 191 r. p.n.e. - Zniesienie edyktu przeciw konfucjanizmowi.
Odtąd konfucjaniści będą dominować w administracji państwowej, zastępując legistów skompromitowanych współpracą z reżimem Cz’in. Zostaje zrekonstruowany kanon konfucjańskich dzieł literackich na podstawie tekstów zapamiętanych przez filozofów i literatów.
179 r. p.n.e. - Po śmierci cesarzowej-wdowy Lü Hou ród Liu zaczyna zdecydowaną walkę z uzurpatorami i bezwzględnie wyniszcza ród Lü. Dzięki temu odzyskuje władzę w państwie.
179 - 157 r. p.n.e. - Cesarz Wen, syn Kao Tsu. Rozbudowuje gospodarkę. Swemu synowi Czing Ti (157-141) zostawia państwo dobrze zorganizowane i bogate.
142 r. p.n.e. - Legenda głosi, że mędrcy na rozkaz cesarza poszukujący eliksiru nieśmiertelności opracowują mieszaninę wybuchową oparta na saletrze. Jest to jedna z wielu opowieści mających tłumaczyć, jak ludzie nauczyli się wytwarzać czarny proch. W rzeczywistości jednak podobne mieszanki wybuchające po zapaleniu były znane już dużo wcześniej. W każdym razie eliksiru nie stworzyli, a cesarz Czing Ti umiera rok później.
140 - 86 r. p.n.e. - Panuje cesarz Han Wu Di (Wu Ti, syn Czing Ti), znany z zainteresowań magią i czarami. Jest też cenionym poetą. W polityce zagranicznej koncentruje się na walce z koczowniczymi Siung Nu (Hunami) blokującymi drogę na zachód i stale napadającymi północne Chiny.
138 - 125 r. p.n.e. - Czang Cz’ien zostaje wysłany do ludu Jüe Czy (Scytowie), aby prosić o pomoc w walce z Siung Nu. Wpada jednak w ręce Siung Nu i przez 10 lat przebywa w niewoli, gdzie żeni się z kobietą z tego plemienia. W końcu ucieka i kontynuując swoją misję dociera do Jüe Czy. Ci jednak odeszli już bardziej na zachód i nie są zainteresowani walką z Siung Nu, więc Czang Cz’ien postanawia wrócić do ojczyzny. Niestety, w drodze powrotnej ponownie dostaje się do niewoli Siung Nu, ale znów ucieka i razem z żoną oraz sługą przybywa w końcu do Chin. Przywozi ogromną ilość wiadomości o Gobi, Dżungarii i Azji Środkowej. Wzbudza zainteresowanie rządu, zwłaszcza ze względu na indyjskie towary, jakie spotykał w Azji Środkowej i przyczynia się do ekspansji Chin w tym kierunku. Według legendy przywozi też znajomość wina z winogron.
133 - 119 r. p.n.e. - Uporczywe walki z Siung Nu (Hunami) na północnym zachodzie.
W 133 r. p.n.e. chińska armia próbuje schwytać Szan-jü, chana Siung Nu, ale bez rezultatu. W 129 r. p.n.e. generał Ho Cz’ü-ping w szeregu kampanii rozbija główne siły koczowników przede wszystkim dzięki zastosowaniu lekkiej, szybkiej kawalerii. Siung Nu zostają odepchnięci na północ od Gobi. W 121 r. p.n.e. oddziały generała wdzierają się głęboko w tereny koczowników, a w 119 r. p.n.e. zajmują Gansu. W ten sposób Chiny opanowują korytarz Gansu jako część Szlaku Jedwabnego wiodącego na zachód poprzez południową część Gobi i Kotlinę Dżungarską między Ałtajem i Tien Szan. Dzięki temu wkrótce następuje ożywienie stosunków handlowych z Azją Środkową i basenem Morza Śródziemnego. Szlak Jedwabny łączy najludniejsze ośrodki kultury na planecie i zarazem najwyżej rozwinięte cywilizacje. Cesarz przedłuża Wielki Mur Chiński daleko na zachód, budując wały chroniące Szlak Jedwabny przed koczownikami z północy.
Jednak koszty prowadzonych wojen okazują się tak ogromne, że zmuszają cesarza do przywrócenia rządowego monopolu na produkcję żelaza oraz produkcję i handel solą.
- 124 r. p.n.e. - Powstaje cesarski uniwersytet kształcący kadrę dla najwyższych stanowisk administracji.
Jego program i założenia opierają się na konfucjanizmie, który zostaje religią państwową, częściowo dzięki działalności tak wybitnych myślicieli jak Tung Czung-szu (179-104 r. p.n.e.) czy Kung-su Hung (umiera w 121 r. p.n.e.).
Rozwija się też taoizm. Sławę zyskuje na przykład były wódz wojskowy a potem pustelnik i mędrzec Czung-li Cz’üan. Zostanie uznany za jednego z taoistycznych nieśmiertelnych.
W tym okresie kształtuje się zespół typowych cech chińskiego państwa i społeczeństwa głównie pod wpływem zasad Kung Fu-tsy. Kult przodków i starszych, wyrażający się zazwyczaj w ślepym posłuszeństwie wobec rodziców, zwierzchników i władcy. Podporządkowanie jednostki interesom społecznym (idea dobra wspólnego) i planowe tępienie indywidualizmu, zwłaszcza w niższych grupach społeczeństwa. Wiąże się to z ogromną pracowitością i cierpliwością, co decyduje o chińskich sukcesach gospodarczych. Widoczna kulturowa i gospodarcza przewaga nad sąsiadami wywołuje przekonanie Chińczyków o własnej wyższości i tendencję do izolowania się od zewnętrznych „barbarzyńców”, przy jednoczesnym kultywowaniu swoich tradycji i własnej historii.
- 119 r. p.n.e. - Podbój państwa Nan Jüe na południu, rządzonego przez potomków generała służącego dynastii Cz’in.
Granice chińskie sięgają aż do północnego Wietnamu.
- Ok. 115 r. p.n.e. - Czang Cz’ien ponownie zostaje wysłany z poselstwem do Azji Środkowej.
Bez powodzenia próbuje nakłonić do sojuszu plemiona Wusun, które walczą z naporem Siung Nu. Poza tym bada szlaki handlowe prowadzące na zachód w stronę Morza Kaspijskiego, Iranu i Morza Śródziemnego, a także na południe do Indii.
110 r. p.n.e. - Cesarz Wu wysyła ekspedycję na poszukiwanie legendarnych wysp P’ung-lai na Pacyfiku, których mieszkańcy podobno są nieśmiertelni dzięki specjalnym substancjom. Wu szuka klucza do nieśmiertelności również w alchemicznych doświadczeniach sławnego uczonego Luan Tai. Człowiek ten spędza życie na poszukiwaniu metody przetwarzania metali w złoto, osiągnięcia nieśmiertelności i komunikowania się z nieśmiertelnymi. Według legend udaje mu się tylko to ostatnie.
109 - 108 r. p.n.e. - Podbój północnej części Półwyspu Koreańskiego.
108 r. p.n.e. - Śmierć cesarza Wu Di.
Zostawia Chiny jako państwo ogromne, lecz długie wojny i ekspansja wyczerpały zasoby ludzkie i materialne, co prowadzi do stopniowego obniżania prestiżu i siły cesarstwa za następców Wu Di.
104 - 102 r. p.n.e. - Li Kunag-li podbija niewielkie państewka w basenie Tarim na południe od Tien Szan (Kaszgaria).
II/I w. p.n.e. - W państwie działa cesarska poczta obsługiwana przez konnych posłańców wyróżniających się czerwonymi chustami na głowie.
II/I w. p.n.e. - Sy-ma Cz’ien (Sy-ma T’ien, Sima Qian), autor najlepszej historii Chin napisanej w epoce Han. Jest jednym z najsłynniejszych kastratów (kara za nieposłuszeństwo wobec władz) w dziejach Chin. Głosi ideę jedności Chin rządzonych przez cesarza zgodnie z formułą głoszącą, że na niebie nie ma dwóch Słońc, a na ziemi dwóch władców. Jest to ideologiczna podstawa dla chińskiego rozumienia państwa przez następne tysiąclecia.
Ojciec Sy-ma Cz’iena, a zarazem jego nauczyciel oraz współautor historii Chin, Sy-ma Tan (Sima Tan) przeprowadził klasyfikację głównych chińskich kierunków filozoficznych. Wyróżnił Sześć Szkół: in-jang-cia (magia, alchemia, okultyzm), żu-cia (konfucjanizm), mo-cia (moizm), ming-cia (szkoła nazw), fa-cia (legizm), tao-cia (taoizm). Jego system okaże się niebywale trwały: będzie potem tylko modyfikowany lub rozszerzany przez kolejnych autorów z najważniejszym Liu Sinem, który w dodatku do słynnej bibliografii wyróżni dziesięć szkół filozoficznych. Sy-ma Tan marzył o spisaniu dziejów Chin, lecz nie zdołał wykonać tego projektu, więc zobowiązał swego syna do stworzenia wielkiego dzieła. I Sy-ma Cz’ien spełnił prośbę.
Początek I w. p.n.e. - Cesarz wysyła do Indii statek ze swoim ambasadorem.
I w. p.n.e. - Znany jest papier wytwarzany z tkanin, w tym drogi i trwały papier z jedwabiu. Papier służy głównie do pisania i malowania.
I w. p.n.e. - Panują Czao Ti (86-74, syn Wu Ti), Śuan Ti (74-48, prawnuk Wu Ti), Jüan Ti (48-33, syn Śuan Ti).
81 r. p.n.e. - Na życzenie cesarza Czao Ti odbywa się konferencja sześćdziesięciu intelektualistów i znawców gospodarki na temat utrzymania istniejącego monopolu państwa na produkcję żelaza i soli. Ostatecznie monopol zostaje zachowany. Monopol zostanie zniesiony przez Jüan Ti w 44 r. p.n.e., lecz już trzy lata później przywróci go, żeby pokryć koszty kolejnej wojskowej ekspedycji na zachód do Sogdiany.
33 - 7 r. p.n.e. - Panuje cesarz Cz’eng (syn Jüana).
Ujawniają się konflikty społeczne i problemy gospodarcze związane z rosnącą liczbą ludności. Chłopom brakuje ziemi, kiedy swoje pola dzielą pomiędzy licznych synów na coraz mniejsze kawałki.
Dodatkowym czynnikiem osłabiającym państwo jest seria epidemii nawiedzających Chiny w I w. p.n.e.
6 - 1 r. p.n.e. - Panuje cesarz Ai, bratanek Cz’enga.
I w. p.n.e./I w. n.e. - Liu Siang, a potem jego syn Liu Sin, opracowują gigantyczną bibliografię całej literatury chińskiej znaną pod tytułem Siedem streszczeń.
Od I w. n.e. - Odbywają się regularne podróże chińskich statków kupieckich wokół Indochin aż na Ocean Indyjski, co owocuje nawiązaniem kontaktów handlowych z Indiami.
1 - 9 r. n.e. - Wang Mang (45 r. p.n.e. - 23 r. n.e.), siostrzeniec cesarzowej (wdowy po Ai), jest regentem sprawującym władzę w imieniu małoletniego następcy tronu P’ing Ti (1-6, wnuk Jüana), którego każe w końcu otruć.
2 r. n.e. - Spis wykazuje, że Chiny zamieszkuje 57 milionów ludzi, co czyni je najludniejszym państwem świata.
6 - 9 r. n.e. - Panuje Żu-tsu Jing, praprawnuk Śuan Ti.
9 - 23 r. n.e. - Wang Mang odsuwa Żu-tsu Jinga (umrze w 25 r. n.e.), a następnie ogłasza się cesarzem i założycielem dynastii Sin (9 r. n.e.).
Całą ziemię w państwie uznaje za swoją własność i dzieli ją pomiędzy chłopów, chcąc zaspokoić narastający od pół wieku głód ziemi i zlikwidować związane z tym problemy gospodarcze. Na krótko przywraca starożytną formę pieniądza jako małych brązowych noży z prostokątnym otworem.
10 - 19 r. n.e. - Walki z Siung Nu prowadzą do utraty niedawno zdobytych ziem korytarza Gansu. To jest równoznaczne z przerwaniem bezpośrednich kontaktów z Zachodem.
Po 11 r. n.e. - W wyniku wielkiej powodzi Huangho zmienia bieg, wywołując klęskę w rolnictwie i głód.
14 - 18 r. n.e. - Coraz liczniejsze lokalne bunty chłopów (na przykład Powstanie Zielonego Lasu nad środkową Jangcy).
18 r. n.e. - Taoistyczne stowarzyszenie Czerwonych Brwi (Czi Mei, nazwa od brwi dla przestraszenia przeciwników pomalowanych jak u demonów) staje na czele wielkiego chłopskiego powstania obejmującego wschodnie Chiny.
23 r. n.e. - Upadek i śmierć Wang Manga zabitego po wkroczenia do stolicy powstańców Czerwonych Brwi.
Liu Süan obejmuje władzę jako cesarz Huai-jang Wang, ustanawiając władzę rodu Liu.
24 r. n.e. - Czerwone Brwi przepędzają Liu Süana ze stolicy.
24 r. p.n.e. - Liu Siu (w szóstym pokoleniu potomek Czing Ti z dynastii zachodnich Han) początkowo poparty przez Czerwone Brwi zostaje władcą. Później pokonuje chłopów i ogłasza się cesarzem Kuang Wu. Liu Süan zostanie zamordowany, a Liu Siu przenosi stolicę na wschód do Lojang nad Huangho, zaczynając dynastię Wschodnich Han.
25 - 57 r. n.e. - Cesarz Kuang Wu (Liu Siu) konsoliduje państwo i stara się ożywić gospodarkę.
Walczy z lokalnymi przywódcami i tłumi resztki buntu. W 42 r. wysyła generała Ma Jüan do północnego Wietnamu, aby stłumił antychińskie powstanie trwające od 39 r. Pacyfikacja kraju nad Rzeką Czerwoną będzie trwać 2 lata.
Nawiązuje też współpracę z Xianbei, których władca w zamian za odpowiednio wysoką opłatę godzi się walczyć przeciwko Siung Nu wciąż nękającym północne Chiny.
Ok. 48 - 116 r. n.e. - Ban Zhao (Pan Chao), poetka, pisarka i konfucjańska uczona. Wydana za mąż w wieku 14 lat prędko owdowiała i postanowiła poświęcić się nauce. Swoim filozoficznym dziełem Wykłady dla kobiet zapowiada przyszły ruch feministyczny,
58 - 75 r. n.e. - Cesarz Ming (syn Kuang Wu).
Według legendy zobaczył we śnie złotego boga, w którym specjaliści od snów rozpoznają potem Buddę. Poruszony tym cesarz nakazuje sprowadzenie do Chin buddyjskich ksiąg, co uczynią dwaj misjonarze: Kasjapa Matanga (Sze Mo-tengi) i Dharmaratna (Czu Fa-lan). W ten sposób buddyzm, wcześniej znany głównie na zachodnich obszarach państwa, dociera do serca kraju na Nizinę Chińską. Od 67 r. powstają liczne chińskie tłumaczenia tekstów buddyjskich.
- 73 - 91 r. n.e. - Generał Pan Cz’ao podbija korytarz Gansu (Kaszgarię i Tien Szan) utracony kilkadziesiąt lat wcześniej, opanowując w ten sposób Szlak Jedwabny wiodący na zachód do Morza Śródziemnego.
Fakt ten, wraz z rosnącą rolą buddyzmu w państwie dynastii Han, do pewnego stopnia przełamuje chiński izolacjonizm.
76 - 88 r. n.e. - Panuje cesarz Czang, syn Minga.
90 r. n.e. - Generał Pan Cz’ao odpiera najazd Kuszanów na Gansu.
88 - 106 r. n.e. - Panowanie cesarza Ho Ti (syn Czanga).
Rząd chiński rezygnuje z monopolu na produkcję i handel żelazem oraz solą. Ten stan rzeczy utrzyma się blisko 600 lat.
97 r. n.e. - Chińska ekspedycja wojskowa, wysłana na zachód przez Pan Cz’ao, dociera aż do Morza Kaspijskiego.
Od II - IV w. n.e. - Chińscy metalurdzy używają węgla kamiennego jako paliwa w piecach do wytopu żelaza i innych metali. Dzięki wysokiej wartości kalorycznej tego paliwa mogą budować duże piece i jednorazowo produkować więcej metalu. Węgiel jest wydobywany w kopalniach, często na głębokości kilkunastu-kilkudziesięciu metrów.
Rozwija się tkactwo, na przykład miasto Chengdu w Syczuanie słynie z wyrobu tkanin brokatowych.
Wskaźnikiem gospodarczej i technologicznej potęgi Chin jest ich rolnictwo: dysponuje największymi systemami irygacyjnymi, produkuje najwięcej na świecie oleju sezamowego obok Indii i Indochin oraz zbóż.
Dużym powodzeniem cieszy się chińska chałwa powstała ze zmieszania mąki sezamowej z miodem i owocami.
W II w. opracowują metodę zatężania alkoholu przez wymrażanie roztworu: woda zamarza a alkohol pozostaje płynny.
Chińscy rzemieślnicy opracowują produkcję cienkościennych naczyń porcelanopodobnych (protoporcelana) z glinki kaolinowej. Za kilka wieków porcelana będzie obok jedwabiu, papieru, herbaty, wyrobów z laki (zwłaszcza z Chengdu) i kilku innych produktów wielkim źródłem dochodów w handlu z zagranicą. Umacnia się pozycja rzemieślniczych gildii (cechów) strzegących prawa do produkcji określonych towarów oraz tajemnic technologicznych.
- II w. n.e. - Kształtuje się instytucjonalny taoizm. Za jego twórcę jest uznawany Czang Tao-ling.
Według tradycji Czang Tao-ling ma 4 łokcie wzrostu i orli nos, a na lewej stopie siedem czarnych znamion powtarzających układ gwiazd wokół świętej Gwiazdy Polarnej. Jego poczęcie podobno zapowiedział olbrzym, który zszedł z Gwiazdy Polarnej, aby jego matce we śnie podarować kwiat. W dniu narodzin dom okryła żółta mgła, nad sypialnią matki zawisł purpurowy obłok, a pokój zalało jasne światło. Jako dziecko poznaje Tao Te King oraz i-cing, jest urzędnikiem a potem pustelnikiem w górach Syczuanu. Towarzyszą mu biały tygrys i zielony smok (alchemiczne symbole pełni), dopóki nie stworzy eliksiru nieśmiertelności, zapowiedzianego przez krzyk żurawia. Na życzenie Lao-tsy walczy z sześcioma złymi duchami: rozbija ich armię upiorów, a same duchy więzi pod górą. Pozostawia taoistyczną szkołę Droga Niebiańskiego Mistrza (tien-szih tao).
W epoce Han popularnością cieszy się też taoistyczny wędrowny lekarz i wielki czarownik Fei Czang-fang. Według legendy spotkał nieśmiertelnego, który sprzedawał leki noszone w tykwie, a na noc wchodził do jej wnętrza, gdzie miał wygodny pokój. Jednak nie dostrzegał tego nikt oprócz Fei Czang-fanga. Przyszły czarownik przez kilka tygodni pobierał nauki u nieśmiertelnego, a kiedy wrócił do rodziny stwierdził, że na ziemi minęło 15 lat. Resztę życia spędza na pomaganiu innym. Zostanie uznany za patrona lekarzy.
102 r. n.e. - Generał Pan Cz’ao wycofuje się z życia publicznego. Powoduje to osłabienie chińskiej aktywności w Azji Środkowej, począwszy od panowania cesarza Szang Ti (106, syn Ho Ti).
Ok. 105 r. n.e. - Kai Lun (jeden z najsłynniejszych kastratów) opracowuje nową metodę produkcji papieru z ryżowej słomy, co czyni go tańszym, a przez to popularniejszym. W tradycji Kai Lun jest uważany za wynalazcę papieru.
107 r. n.e. - Początek 10-letnich walk z Tybetańczykami za cesarza An Ti (106-125, wnuk Czanga).
120 r. n.e. - Śmierć Sü Szen, autora monumentalnego słownika chińskiego.
126 r. n.e. - Eunuchowie cesarza Szun Ti (125-144, syn An Ti) otrzymują prawo do adopcji dzieci, co ugruntowuje ich polityczną potęgę, ponieważ bogactwa i władzę mogą przekazywać przybranemu potomstwu. W dodatku sprzyjają temu krótkie rządy cesarza Cz’ung Ti (144-145, syn Szun Ti).
141 - 208 r. n.e. - Sławny lekarz Hua Tuo, mistrz diagnostyki i akupunktury.
145 - 147 r. n.e. - Cesarz Czy Ti (daleki potomek Czanga).
147 - 167 r. n.e. - Panowanie cesarza Huan Ti (prawnuk Czanga).
168 r. n.e. - Dygnitarze zaniepokojeni potęgą eunuchów zakładają organizację do ich zwalczania.
Zostaje ona wykryta, a eunuchowie wymuszają na cesarzu Ling Ti (168-189) jej likwidację. Ginie ok. 100 przywódców, a w następnych latach śmierć poniesie ponad 10 tysięcy osób podejrzanych o wrogość do kastratów.
175 r. n.e. - Cesarz Ling Ti każe wykuć święte księgi na kamiennych płytach. W ten sposób powstaje bezbłędna, kanoniczna wersja tych tekstów. Jest to też modelowa kaligrafia, ponieważ napisy zostały wykonane według wzoru zapisanego przez wybitnego kaligrafa Czai Jong. Kamienne płyty znajdujące się w Lojang spełniają odtąd rolę matryc, na które nakłada się papier i odbija na nim tekst bez możliwości popełnienia pomyłki.
184 - 204 r. n.e. - Chłopskie powstanie Żółtych Turbanów (184) pod wodzą Czang Czüe, założyciela sekty T’ai P’ing (Droga Powszechnego Pokoju) i seria lokalnych buntów w różnych częściach kraju.
189 r. n.e. - Armia cesarska wybija ponad 2000 eunuchów oraz ich zwolenników.
189 r. n.e. - Generał Tung Czo usuwa cesarza Szao Ti i osadza na tronie uległego mu Sien Ti (189-220).
141 - 208 r. n.e. - Hua T’o, najsłynniejszy taoistyczny lekarz, mistrz akupunktury i chirurg.
Według tradycji to on zapoczątkował gimnastykę dla celów medycznych. Zgodnie z legendami dzięki praktykowaniu tao i chińskiej alchemii żyje około 100 lat, a umrze nie ze starości, lecz zostanie stracony na rozkaz Ts’ao Ts’ao (królestwo Wei), ponieważ odmówił służenia mu jako lekarz. Podobno kilku medyków tao w tej epoce cieszy się długowiecznością. Na przykład Jung Czeng Kung oraz jego trzej uczniowie Leng Szou Kuang, T’ang Ju i Lu Nü żyją po ok. 150 lat, a Wu Tzu Tu rzekomo osiąga rekordowy wiek zbliżony do 200 lat.
Ogromną sławą cieszy się czarownik Tso Czi. Według legendy Ts’ao Ts’ao każe go zabić, aby nie zagroził jego rządom, lecz sprytny czarownik unika schwytania, zamieniając się w owcę lub przenikając ściany, a w końcu odchodzi w góry.
- 208 r. n.e. - Ts’ao Ts’ao zakłada państwo Wei na północy, choć ponosi klęskę w bitwie na Jangcy.
Ts’ao Ts’ao jest też znanym poetą, a jego syn Ts’ao Żi (192-232) będzie mistrzem poezji szi.
- 214 r. n.e. - Liu Pei ogłasza się niezależnym władcą państwa Szu w zachodnim Syczuanie.
Jego najbliższym doradcą jest Czu-ko Liang (181-234) szeroko znany ze swojej politycznej przenikliwości.
215 - 282 r. n.e. - Huang Foumi, sławny lekarz.
Do 220 r. n.e. - Chiny są rządzone przez generała Tung Czo, a marionetkowym cesarzem jest Sien Ti.
Jednak żaden z nich nie jest w stanie skonsolidować kraju, gdzie zaburzenia pogodowe powodują nieurodzaj, a miejscami nawet głód. Chiny są szarpane kryzysem gospodarczym, który przekłada się na bunty zarówno chłopów, jak i arystokracji. Ts’ao Pei, syn Ts’ao Ts’ao, detronizuje cesarza (umrze w 234 r.), lecz nie znajduje aprobaty u innych dowódców wojskowych. W rezultacie państwo dynastii Han ostatecznie rozpada się na lokalne monarchie.