Tybet
- 7. - 3. tysiąclecie p.n.e. - Po ociepleniu na początku holocenu rośnie liczba ludzi zamieszkujących Wyżynę Tybetańską. W ich genotypie zachowują się znaczące domieszki genów pochodzących od denisowian, którzy dotarli do Tybetu ok. 200 tysięcy lat wcześniej.
Jednym z wcześnie zasiedlonych miejsc jest Liena w regionie Nyingchi w dolinie rzeki Yarlung Tsangpo.
- Od 2. tysiąclecia p.n.e. - Według wyobrażeń mieszkańców Indii Tybet to ojczyzna ludzi o najwyższym poziomie rozwoju duchowego.
Wiąże się to z naturalnym odgraniczeniem Tybetu. Buddyści zwą ten kraj Szambhala (Północny Kraj Spokoju), a wiedza ezoteryczna jego mieszkańców nosi nazwę Kalaczakra.
Uznawana za środek świata góra Kajlas (Kailasa, Kailash) we wschodnich Himalajach jest najwyższym na świecie (6714 m) celem pielgrzymek wyznawców bon, hinduizmu, dżinizmu i buddyzmu, głównie z Tybetu, Nepalu i Mongolii. Góra ma kształt przypominający piramidę z czterema ścianami z grubsza odpowiadającymi czterem kierunkom świata.
Według Ramajany Hanuman miał niegdyś przynieść z Kajlas ziele sanjiwini, ożywiające zabitych wojowników, lecz nie mogąc go rozpoznać, przywlókł całą górę, którą potem porzucił w Tybecie. Opowiada się też o wyścigu przedstawicieli dwóch religii na szczyt Kajlas: buddysta Milaraspa zajął górę, a pokonany kapłan bon Nara-Bonchung ze złością rzucił swój magiczny bęben, zostawiając widoczny ślad na ziemi.
Buddyści wierzą, że na górze Kajlas mieszka Demchog, bóg o czterech twarzach i z naszyjnikiem z czaszek, a sama góra to Meru. Co roku odbywa się tu uroczystość upamiętniająca oświecenie Buddy. Jest ona połączona z postawieniem nowego masztu ozdobionego kolorowymi flagami, które symbolizują pięć żywiołów. Maszt służy jako łącznik między modlącymi się na ziemi i niebem, a jego prawidłowe ustawienie gwaranttuje pomyślność Tybetu.
Dla dżinistów góra Kajlas to astapada, miejsce oświecenia ich pierwszego proroka Risiabhy, a hinduiści widzą w niej medytującego Sziwę. Czczą też jeziora u stóp góry - księżycowe jezioro Rakas oraz poświęcone Słońcu, koliste Mapam Yumpo, z którego płyną Indus, Yarlung Tsangpo (Brahmaputra), Satlaj i Karnali. Rzeka Yarlung Tsangpo płynie wzdłuż północnych stoków Himalajów i tworzy jeden z najgłębszych wąwozów na planecie, który skrywa się w porośniętych dżunglą górach. Tybetańska legenda głosi, że w VII w. wąwóz został zaczarowany i odtąd mogą go zobaczyć tylko ci, którzy osiągnęli stan oświecenia.
Wiele indyjskich sekt uważa, że w Himalajach (Kalapa) znajdują się bogate, zielone doliny czasem zwane Szambhala zapewniające szczęśliwe i długie życie. Pewną rolę w powstaniu legendy odgrywa mumio (baragszun), czyli naskalne nacieki znajdowane w wysokogórskich jaskiniach i uznawane za uniwersalny lek.
Taoiści opowiadają o krainie szczęścia Tebu (Tibu) między Tybetem i Syczuanem. Chińskie legendy mówią też o szczęśliwym ogrodzie na mitycznej górze Kun Lun, siedzibie boga nieba Szang-ti, skąd wypływają cztery rzeki świata: niebieska, biała, czerwona i czarna. Kiedy w II w. p.n.e. chińska wyprawa odkrywa źródła Huangho, nazwa z legendy zostaje przeniesiona na miejscowe góry i całe pasmo zwie się odtąd Kun Lun.
Rosjanie będą opowiadać o pięknej krainie Biełowodje (Białe Wody), znajdującej się w rejonie Tybetu, a w średniowiecznej Europie krąży historia o chrześcijańskim Królestwie Świętego Jana (Państwo Księdza Jana) w centrum Azji. Jest to echo legend indyjskich i chińskich, upowszechnionych między innymi przez książkę o podróżach Marco Polo, choć zawiera też prawdę o johannitach z zachodu oraz o nestorianach, odgrywających kiedyś dużą rolę w Mongolii.
W tybetańskiej legendzie funkcjonuje także podziemna kraina Agartha (Agarttha, Agharta) zamieszkana przez mędrców o najwyższym poziomie duchowym, którzy odeszli z zepsutego świata, lecz mają wrócić w chwili szczególnego zagrożenia. Wejście do Agarthy znajduje się podobno gdzieś w Tybecie lub w samej Potali.
Kolejni marzyciele i awanturnicy wyruszają na poszukiwanie Szambhali i Agarthy, a niektórzy nigdy nie wracają, wybierając podobno wieczne lub tylko szczęśliwe życie w społeczności najmądrzejszych ludzi. Na przykład w 1923 r. Rosjanie zorganizują ekspedycję poszukującą rajskiej krainy zwanej przez nich Biełowodje, a w 1933 r. Brytyjczyk J. Hilton wyda książkę The Lost Horizon o szczęśliwym królestwie Shangri-la (po tybetańsku Przełęcz Shangri) istniejącym rzekomo w Tybecie.
W latach 1938-1939 niemiecka ekspedycja pod wodzą esesmana-przyrodnika Ernsta Schäfera szuka w Tybecie dowodów na germańskie korzenie azjatyckich cywilizacji sięgające rzekomo legendarnych Atlantów. Ma też odkryć wejście do Agharty. Jednak na wieść o zbliżającej się wojnie wyprawa Schäfera pospiesznie wraca do Niemiec. Ku rozczarowaniu Hitlera wyprawa nie przywozi tajemnej wiedzy pozwalającej zapanować nad światem. Po wojnie zaś Schäfer ucieka do Wenezueli, gdzie uczestniczy w organizowaniu ochrony przyrody.
Kolejni podróżnicy i himalaiści opowiadają o nagich joginach, medytujących na śniegu wysoko w Himalajach, o spotkanych mędrcach z Shangri-la, a nawet o latających obiektach, pochodzących rzekomo z tego zagubionego królestwa.
Opowieściom o Szambhali i Agharcie sprzyjają pielgrzymki lamaistów do położonego najwyżej na świecie (granica ekumeny) klasztoru Lapchi w Himalajach i do czterech okolicznych pustelni, w których przebywał święty Milaraspa.
Tybet i doliny w Himalajach są podobno zamieszkane przez włochate małpoludy. Opowiadają o nich zarówno mieszkańcy Tybetu, jak też podróżnicy. Opis spotkania z taką istotą przekazał na przykład Tenzing, wychowawca Tenzinga Norgaya, wspinacza znanego z wejścia na Czomolungmę.
Według jednej z legend Bodhisatwa Miłosierdzia sPjan-ras-gzigs wysłał do Tybetu olbrzymiego małpoluda, swego świętego ucznia. Ten zaś medytując w grocie usłyszał kiedyś rozpaczliwie jęki: była to ogromna kamienna kobieta-demon lub diablica cierpiąca z powodu swej samotności. Odtąd wspólnie panowali nad Tybetem nazywanym Krainą Dwóch Olbrzymów, a z ich związku narodzili się Tybetańczycy, tyleż święci, ile zawistni i gwałtowni. Według tradycji Tybetańczycy mieszkali początkowo w żyznej dolinie Jarlung-Cangpo na południowym wschodzie Wyżyny Tybetańskiej.
1063 r. p.n.e. - Legendarna data narodzin Bon-ston-gszen-raba (gSzan-raba), według tradycji twórcy bon, narodowej religii Tybetańczyków.
313 r. p.n.e. - Kroniki odnotowują legendarnego władcę o imieniu gNa-k’ri-bcan-po (według niektórych poglądów czas jego panowania przypada dopiero na następne stulecie). Zszedł ponoć z nieba po tybetańskiej drabinie (pień drzewa z wyciętymi stopniami) lub sznurze zwanym dmu (analogia do sznura-pępowiny świata znanego w szamanizmie ludów syberyjskich).
gNa-k’ri-bcan-po zaczyna dynastię Jarlung: grobowe kurhany począwszy od 33. władcy znajdują się w Dolinie Królów (w pobliżu Cet’ang). W pierwszych latach nowej dynastii ogromną rolę odgrywa minister Jarlungów Ru-las-skjes, który słynie jako twórca kultury, organizator administracji, rolnictwa, irygacji i metalurgii.
VI w. n.e. - Powstaje zamek Jumbu Lagang, siedziba Jarlungów do VII w. (potem klasztor). Do Tybetu dociera buddyzm.
VII w. - Neczung, stara świątynia i słynna wyrocznia bon, jest jednym z ośrodków organizujących państwo i jednoczących Tybetańczyków. Jasnowidz i kapłan Neczung będzie odtąd oficjalnym medium pracującym dla władcy w imieniu boga Pehar.
Ok. 630 - 650 r. - Srong-bcan sgam-po (33. władca z dynastii Jarlung), syn gNam-ri-srong-bcana, jednoczy Tybet.
Stolicą czyni święte miasto Lhasa (Kraina Bogów) z pałacem Potala (nazwa od góry w południowych Indiach poświęconej Awalokiteśwarze), na Mar-po-ri (Czerwona Góra).
W grocie tej góry mieszkał podobno Awalokiteśwara (patron Tybetu), a medytował w niej Srong-bcan sgam-po.
- Ok. 640 r. - Srong-bcan sgam-po za namową swoich żon, Bhrikuti z Kathmandu (przywiozła posąg bogini Tary wykonany z drewna sandałowego) i Wencheng z Chin (przywiozła posąg Buddy), przyjmuje buddyzm, choć lud i większość arystokracji nadal wyznają tradycyjny bon. Co ciekawe, dwie żony władcy zostaną z czasem uznane za inkarnacje dwóch aspektów bogini Tary: zielony reprezentuje księżniczka z Kathmandu, a biały księżniczka z Chin.
Wzorem chińskim władca Tybetu zaczyna nosić jedwabie zamiast tradycyjnych skór i tkanin wełnianych. Mędrzec Thon-mi Sambhota tworzy pismo tybetańskie nawiązujące do tradycji z zachodu. Feudalizm zastępuje dawną strukturę rodową. Tybet pojawia się w kronikach chińskich (Tu-fan, Tu-pat) i arabskich (Tibat, Tobbat).
- Od 644 - 647 r. - W Lhasie powstają buddyjskie świątynie Dżo-bo-k’ang, a potem Ra-mo-cz’e (na prośbę Wenczeng) z posągiem Buddy Jowo Śakjamuniego, największą świętością Tybetu. Dżo-bo-k’ang rozwinie się w klasztor, centrum pielgrzymek i zostanie tu przeniesiony posąg Buddy Jowo.
Rośnie rola mnichów lamów (po tybetańsku lama - wysoki).
- Połowa VII w. - Według legend władca Tybetu wysyła na wschód dzielnych wojowników mających założyć tam stałe osady strzegące granicy z Chinami. Tak powstają dwa waleczne plemiona Golog i Hampa. Ich język będzie się znacznie różnić od tybetańskiego, choć pozostają buddystami. Święta góra Gologów i zarazem kolumna podtrzymująca niebo Anyemaqen (od tybetańskiego boga gór imieniem Maqen Bomra) w pasmie Kun Lun będzie jednym z najważniejszych celów lamaistycznych pielgrzymek. Pewną rolę gra tu również fakt, że z jej okolic wypływa święta rzeka Huangho.
Na południu zostają odkryte złoża rudy żelaza: wkrótce armia Tybetu zasłynie ze świetnej stalowej broni i pancerzy.
649 - 676 r. - Panuje król Mang-srong-mang-bcan.
Druga połowa VII w. - Zaczyna się literatura buddyjska w Tybecie, początkowo tłumaczona z prakrytu i sanskrytu.
663 r. - Tybetańczycy pokonują monarchię Tuyuhun i podbijają dolinę słonego, bezodpływowego jeziora Kuku-nor (po chińsku Cing-haj) na północnym wschodzie w górach Nan Szan. Jest to największe jezioro Tybetu.
670 r. - Podbój południowej części Kotliny Kaszgarskiej (Tarymskiej).
676 - 704 r. - Król Dus-srong-mang-po-rdże. Zbrojnie niszczy zagrażający mu ród feudałów mGar.
704 - 754 r. - Panuje K’ri-lde-gcug-brtan, w 710 r. ożeniony z chińską księżniczką Cin Cz’eng.
755 - 797 r. - Potężny król K’ri-srong-lde-brcan podbija Kaszgarię, Karakorum, Nepal i Bengal.
W 763 r. pali Czangan, co wywołuje kontrakcję Ujgurów i pierwszy chiński najazd na Lhasę. W Lhasie rozbudowuje się pałac Potala. Rozwój buddyzmu (od 779 r. oficjalna religia Tybetu), dzięki indyjskim misjonarzom.
- Ok. 779 r. - Padmasambhawa (guru Rimpocze), święty tantryk z Indii, zakłada pierwszy w Tybecie buddyjski klasztor Bsam-jas.
W dziele szerzenia buddyzmu wsławia się też święty Śantirakszita (Mahajana) z Nalandy, zwłaszcza po buddyjskim soborze w Lhasie i Bsam-jas (792-794) i królewskim edykcie oficjalnie wprowadzającym mahajanę.
Legendarny mag Mahasiddha staje się dla Tybetańczyków symbolem tantrycznych mocy (ma ich ponoć 84).
- Po 779 r. - Poświęcona bogu Pehar wyrocznia Neczung staje się ośrodkiem buddyjskim.
Pozostanie państwową wyrocznią Tybetu przez kilkanaście następnych stuleci aż do XX w.
Po 797 r. - Panują synowie poprzedniego króla: Mu-ne-bcan-po i K’ri-lde-srong-bcan.
815 - 836 r. - Król Ral-pa-czan, wnuk K’ri-srong-lde-brcana.
W 821 r. zawiera z Chinami traktat pokojowy (wyryty na kamiennym słupie w Dżo-bo-k’ang), gwarantujący równość i przyjaźń obu państw. Władca dopuszcza lamów do polityki. Narasta konflikt króla popierającego buddyzm z arystokracją i ludnością wyznającą bon. Ostatecznie Ral-pa-czan zostaje zamordowany, a władzę zdobywa jego brat Glang-dar-ma, wyznawca bon.
836 - 841 r. - Panuje król Glang-dar-ma. Za czynne popieranie tybetańskiego bon przeciw buddyzmowi, burzenie klasztorów i prześladowania zostaje zamordowany przez mnicha rMa-rin-cz’en-mcz’og. Jego śmierć oznacza koniec dynastii Jarlung. Wybucha bunt arystokracji i ludności niezadowolonej z potęgi buddyjskich klasztorów. Państwo rozpada się na księstwa, zaczyna się seria wojen, upadek buddyzmu i nawrót bon. Dwaj potomkowie królewskiej linii Jarlungów zakładają dwa państwa na zachodzie: Gu-ge, które przetrwa do 1630 r., i Ladakh zachowujący odrębność aż do XXI w.
X - XI w. - Odrodzenie buddyzmu jako ideologii zdolnej jednoczyć państwo oznacza zarazem rozkwit kultury.
Tilopa (989-1069) rozwija tantryczną linię mahamudra w obrębie wadżrajany. Jego uczeń Rin-cz’en-bzang-po (Indus Naropa, 1016-1100) z zachodniego Tybetu tłumaczy z sanskrytu teksty buddyjskie. W tym samym okresie we wschodnim Tybecie działa nepalski misjonarz buddyjski Smryti. Inni wybitni uczeni buddyjscy to ‘Bro-mie (992-1072) i jeden z najsławniejszych Marpa (1012-1096), założyciel sekty bKa-brgyud-pa. Ogromną rolę odgrywa uczony z Bengalu, Atiśa (982-1054), na zaproszenie bogacza Je-sies-hoda przebywający w Tybecie (od 1042 r. do śmierci). Na początku XII w. działa tu Dżajananda z Kaszmiru, tłumacz dzieł buddyjskich z sanskrytu na tybetański.
Jako największy mistyczny poeta słynie Milaraspa (Milarepa, 1040-1123), uczeń Marpy. Według tradycji pochodzi z bogatej rodziny, lecz po przedwczesnej śmierci ojca trafia pod opiekę stryja, który odbiera mu majątek, a Mi-la-ras-pę i jego matkę zamienia w swoich służących. Milaraspa uczy się więc sztuki czarowania, a potem dokonuje zemsty za pomocą magii i odzyskuje majątek. Jednak jego czary zabijają nie tylko stryja, lecz także wiele przypadkowych osób. Ten fakt staje się początkiem refleksji Milaraspy nad światem i czyni go buddyjskim mistykiem i mędrcem.
- Od XI w. - Atiśa i jego uczeń bBrom-ston zakładają ruch Żółtych Czapek (bKa-gdams-pa) w opozycji do tradycyjnego lamaizmu zwanego Czerwonymi Czapkami (rNjing-ma-pa). Żółte Czapki propagują jawność religii, otwarcie dla ludu i akcentują mistycyzm, w przeciwieństwie do głównie magicznych praktyk tantryków.
Do XIII w. pojawi się 17 form lamaizmu, zazwyczaj różniących się głównie liturgią.
XII - XIV w. - Księstwa Tybetu nie wytrzymują konkurencji z krajami bardziej ludnymi i posiadającymi lepsze warunki geograficzne. Pewną rolę odgrywają też spory między sektami i klasztorami, walczącymi o zasady buddyjskiej dogmatyki i o polityczną władzę. Tybet traci znaczenie polityczne.
1110 - 1193 r. - Dusum Kjenpa, sławny buddyjski myśliciel uważany za inkarnację Czenrezika (Awalokiteśwara - bodhisatwa miłości). Jest znany jako Karmapa I. Według pobożnych opowieści, oświeceni potrafią dostrzec nad jego głową mistyczną czarną koronę. Zapoczątkowuje linię inkarnacji trwającą jeszcze w XXI w.
1180 r. - Lama Tsungpa Gjarej Jesze zakłada w Raiung klasztor Druk (Smok), który walczy o wpływy z mnichami stronnictwa Gelugpa. Uciekinierzy z Druk osiedlają się w zachodnim Bhutanie.
1206 r. - Nieudana próba podboju Tybetu przez Ghorydów.
1207 r. - Książę Dżo-dga (potomek Jarlungów) i Kun-dga’-rdo-rdże (z rodu mC’al) wysyłają delegację do Mongołów, uznając się za ich wasali, co uratuje Tybet przed niszczycielskim najazdem.
1240 r. - Poselstwo mongolskiego księcia Güjüka (Godana), wnuka Czyngis-chana zapoznaje się z lamaizmem.
1244 r. - Lama Sa-skja-pandita jedzie do Mongolii na dwór Güjüka. Güjük uznaje lamę za regenta Tybetu.
Zaczyna się zależność od Mongołów i Chin. Klasztory zyskują ogromne bogactwa (dary władców), wbrew zasadom buddyzmu i reformom Atiśi. Tybet przekształca się w państwo teokratyczne.
1253/1254 r. - Regentem Tybetu z ramienia Kubiłaj-chana zostaje lama Blo-gros-rgjal-mc’an (‘P’ags-pa-bla-ma), nauczyciel i duchowy przewodnik Kubiłaja. Od 1260 r. rezyduje w Pekinie. Rosną wpływy lamaizmu w Mongolii i Chinach.
1330 r. - Odorico da Pordenone jest pierwszym Europejczykiem, który dociera do Lhasy.
Połowa XIV w. - Wzrost znaczenia klasztoru Phag-mo-gru związanego z zakonem ‘Bri-gung-pa.
Sławę największego tybetańskiego teologa zdobywa Bu-ston (1282-1364).
Od 1351 r. - Postępuje uniezależnianie się Tybetu od słabnącej chińskiej dynasti Jüan aż do uzyskania pełnej samodzielności.
1357 - 1419 r. - Cong-k’a-pa (Tsong-kapa z Żółtych Czapek).
Urodził się w okolicach późniejszego klasztoru Kumbum. Zakłada sektę i stronnictwo polityczne znane jako dge-lungs-pa lub w wersji uproszczonej gelug (po tybetańsku: poświęceni zasadom prawdy, Żółty Kościół). Zwalcza hedonizm i materialne bogactwo mnichów. Wprowadza celibat. W 1409 r. zakłada klasztor dGa-ldan (tu będzie pochowany), a jego uczniowie tworzą trzy wielkie klasztory w pobliżu Lhasy ‘Bras-spungs (Drepung, 1416) i Ser-ra (1419). Na swoich następców wyznacza mKhas-grub-rje (1385-1438) i dGe-‘dun-grub-pa (1391-1475), lecz tylko drugi zostanie uznany za właściwego kontynuatora (Dalajlamę I). Od jego śmierci najwyższy lama jest zawsze wybierany przez rozpoznanie kolejnej inkarnacji Awalokiteśwary (Padmapani), czyli zmarłego poprzednika, w małym chłopcu. Służy to ciągłości duchowej przywództwa i nawiązuje do wcielania się demonów w bon.
Samo rozpoznanie inkarnacji jest kilkustopniowym procesem. Lamowie kierują się wskazówkami od miejscowej ludności oraz własnymi obserwacjami, które starają się dopasować do oczekiwań. Tak docierają do kilkuletniego chłopca, który zdaje się spełniać postawione warunki, przy czym nie ma znaczenia, z jakiej wywodzi się rodziny i jaki jest jej stan majątkowy. Ostateczna decyzja ma charakter wróżby, ponieważ wskazany chłopiec nieświadom powagi sytuacji ma spośród położonych przed nim kilku przedmiotów wybrać te, które go zainteresują. Jeżeli dobrze wybierze, zostanie uznany za kolejną inkarnację. Zabrany do Lhasy przez następne lata jest intensywnie przygotowywany do swojej życiowej roli, aby w końcu zostać kolejnym Dalajlamą.
- 1384 - 1415 r. - Beżin Szekpa, czyli Karmapa V.
Za jego rządów sławna czarna korona zostaje wykonana w formie materialnej jako znak duchowej władzy.
1434 - 1534 r. - Walki wielkich rodów z prowincji dBus i gCang o dominację w podzielonym Tybecie.
1475 r. - Narodziny dGe-‘dun-rgja-mc’y, później uznanego za Dalajlamę II.
1543 - 1588 r. - Lama Żółtych Czapek, bsod-Nams-rgja-mc’a, przekształca swoje stronnictwo w największą polityczną potęgę Tybetu. Jego siedziba w ‘Bras-spungs jest prawie stolicą kraju.
1578 r. - Bsod-Nams-rgja-mc’a, przywódca Żółtych Czapek, spotyka się z Ałtan-Chanem z południowej Mongolii i otrzymuje tytuł dalajlamy (Dalajlama III, mongolskie dałaj - niezmierzony).
Dalajlamowie potwierdzają swój wybór nad jeziorem Lamtso, siedzibą Awalokiteśwary. Ałtan-Chan i jego dwór przyjmują lamaizm otwierając okres dominacji tybetańskiej kultury na południu wielkich stepów Eurazji.
1589 - 1616 r. - Dalajlama IV, Jon-tan rGya-mco, jest mongolskim księciem. W przyszłości Chiny zabronią wybierania Mongołów, aby zapobiec ewentualnej unii Mongolii i Tybetu.
1617 - 1664 r. - Dalajlama V, bLo-bzang-rgja-mc’o. Największy dalajlama w dziejach Żółtych Czapek. Jego śmierć będzie ukrywana przez 18 lat, aby uniknąć powikłań politycznych.
Dalajlama V utwierdza teokratyczny system w Tybecie, a siedzibę dalajlamów przenosi z ‘Bras-spungs do Lhasy. Pałac Potala górujący nad Lhasą zostaje powiększony (13 pięter, ponad 400 tysięcy m2 powierzchni, ponad 1000 komnat). Z dawnego zamku pozostają święte komnaty Chogyal Drubphuk i Phakpa Lhakhang, gdzie znajduje się święty posąg Awalokiteśwary. W najwyższej części pałacu znajdują się grobowce Dalajlamów począwszy od piątego i świątynie.
W 1642 r. mongolski chan Gu-szri detronizuje króla gCangu i oddaje cały Tybet Dalajlamie V.
Drugą pozycję w państwie ma bKra’-szis-lhun-po, głowa klasztoru Taszilungpo (od XV w.) koło Szigaka, od 1650 r. znany jako Panczenlama (Taszilama).
Ok. 1650 r. - Plemię Choszotów zdobywa dominującą pozycję polityczną w Tybecie.
1683 - 1706 r. - Dalajlama VI (Tsangyang Gjatso) znany z podwójnego życia - za dnia religijny i polityczny przywódca a nocą wymyka się z Potali, aby pić i bawić się z kobietami (niektórzy sugerują tantryczne praktyki Dalajlamy). Chińczycy wykorzystują sytuację i więżą kontrowersyjnego Dalajlamę, a potem go mordują, aby przy pomocy wojska narzucić swojego kandydata. Jednakże Lhasa nie akceptuje takiego duchowego przywódcy.
XVIII - XX w. - Tybet jest zamkniętym, izolowanym obszarem, gdzie z zewnątrz mogą wejść jedynie buddyjscy pielgrzymi. Polityka władców Tybetu wynika z osłabienia państwa oraz ekspansjonizmu Chin, a potem Rosji i Wielkiej Brytanii. Mimo to religijne wpływy tybetańskiego lamaizmu rozciągają się na ogromnym obszarze od Mongolii i południowej Syberii aż do Kałmuków nad Wołgą. Istnieją w tym czasie dwaj główni lamaistyczni przywódcy, w pewnym stopniu konkurujący ze sobą. Dalajlama z Lhasy i Panczenlama z Taszilungpo (inkarnacja Dhjani Buddy, Amitaby, albo dwóch bodhisatwów: Mandżuszri i Wadżrapani). Często mówi się też, że Panczenlama jest inkarnacją założyciela Żółtych Czapek o imieniu Cong-k’a-pa.
1705 r. - Choszoci lHa-bzang-chana zdobywają i okupują Lhasę.
1708 - 1758 r. - Zgodnie z zapowiedzią poprzednika, nowa inkarnacja zostaje znaleziona bardzo szybko i Dalajlamą VII zostaje Kalzang Gjatso, wielki mistyk, lecz słaby polityk.
1717 r. - Dżungarowie pod wodzą C’ewang Araptany pokonują Choszotów i plądrują Lhasę.
1720 r. - Pod pozorem obrony Tybetu przed Dżungarami Chińczycy zdobywają Lhasę i okupują kraj.
Przywracają tron Dalajlamie, lecz Tybet jest odtąd całkowicie zależny od Pekinu.
1727 r. - Am-ban, przedstawiciel chińskiego cesarza, zaczyna urzędowanie w Lhasie. Tybet będzie lennikiem Chin przez 200 lat. Jako peryferyjna posiadłość nie odgrywa już żadnej roli politycznej, rządząc się swymi wewnętrznymi tradycjami, niemal całkowicie odizolowany od świata zewnętrznego.
Od 1758 r. - Dalajlamowie zależni od Chin: Dalajlama VIII (‘Dżam-dpal-rgja-mc’o, od 1758), IX (Lung-rtogs-rgja-mc’o, od 1806), X (C’ul-k’rims-rgja-mc’o, od 1816), XI (mK’as-grub-rgja-mc’o, od 1838), XII (P’rin-las-rgja-mc’o, od 1856 r.).
1774 - 1775 r. - Brytyjski wysłannik G. Bogle przebywa w Tybecie, zbierając informacje i nawiązując kontakty.
1790 r. - Łupieżcze najazdy Gurkhów na południowy Tybet.
1792 r. - Odwetowa akcja chińska narzuca pokonanym Gurkhom daninę (płaconą aż do 1908 r.).
1846 r. - Brytyjczycy Huc i Gabet docierają z Indii do południowego Tybetu.
Druga połowa XIX w. - Szerpowie nawiązują handlowe kontakty z Europejczykami z Indii. Są odtąd głównym pośrednikiem w handlu między Tybetem i Indiami.
1854 r. - Brytyjczyk J. Hooker jako pierwszy Europejczyk opisuje spotkanie z yeti po angielsku zwanym abominable snowman (odrażający człowiek śniegu).
Lata 1854 - 1856, 1857 - 1858 - Kolejne najazdy Nepalu. Co prawda tybetańskie wojska wypierają napastników, lecz Tybet zostaje poważnie osłabiony i traci władzę nad Mustangiem.
1866 r. - Brytyjski szpieg z Indii Nain Singh (1825-1880) w przebraniu dociera do Lhasy i określa jej geograficzne współrzędne. Przemierzy potem całą Wyżynę Tybetańską (1874-1875), zbierając dane o tym kraju.
1872 r. - Przewalski jest pierwszym Europejczykiem badającym jezioro Kuku-nor.
1875 - 1933 r. - Panuje Dalajlama XIII (Thubten Gjatso), uznawany za jednego z największych dalajlamów.
1894 - 1935 r. - Wyprawy szwedzkiego uczonego Svena Hedina z Persji i Indii do Turkiestanu i Tybetu.
W latach 1899-1902 Sven Hedin prowadzi wyprawę do Tybetu wspieraną przez rosyjskiego cara. Tybet powoli przestaje być legendarną i całkowicie nieznaną krainą. Z drugiej strony informacje zebrane przez podróżnika są wykorzystywane przez potęgi kolonialne pragnące podbić Tybet, zwłaszcza Brytyjczyków, Rosjan i Niemców.
1900 - 1904 r. - Tybet, chociaż formalnie część Chin, pozostaje pod wpływem Rosji. Wielka Brytania zdobywa hegemonię po zbrojnej ekspedycji F. Younghusbanda i umowie z Lhasy (1904).
1907 - 1909 r. - Najsławniejsza ekspedycja Hedina dociera do wnętrza Tybetu i zwiedza klasztor Taszilungpo niedaleko Szigadse. Jest to oficjalna siedziba taszilamy.
Hedin przepływa łódką święte jezioro buddystów Manasarobar. Według powszechnego przekonania kąpiel w jego wodach ma moc uzdrawiającą. Podróżnik odkrywa dla europejskiej nauki źródła Brahmaputry i Indusu i jako pierwszy opisuje Transhimalaje (przez pewien czas w Europie nazywane nawet Górami Hedina. Nie dociera do świętej Lhasy, ponieważ zostaje zatrzymany przez Tybetańczyków i musi zawrócić do Indii.
1908 r. - Inwazja mandżurskich władców Chin na Tybet kończy dotychczasowy układ wasalny. Tybet jednak walczy, mimo że władze chińskie ogłaszają Tybet swoją prowincją (1911).
1913 r. - Dalajlama XIII wykorzystuje upadek rządu w Pekinie i ogłasza niepodległość Tybetu (14 II), a prochiński panczenlama emigruje do Chin. Chińska armia i osadnicy muszą opuścić kraj. Dalajlama XIII reformuje administrację, nawiązuje kontakty międzynarodowe, elektryfikuje Lhasę i sprowadza pierwszy w Tybecie samochód. Tybetańska przepowiednia mówi jednak, że kiedy koło potoczy się po tybetańskiej ziemi, zginie buddyzm; wkrótce potwierdzi to historia.
Tybetańczycy wprowadzają też państwową flagę z dwoma lwami, górą i Słońcem.
1913 r. - Brytyjsko-chińska konferencja w Himli. Brytyjczycy próbują narzucić swoje zwierzchnictwo i zmuszają Chiny do przyznania Tybetowi autonomii. Chińczycy nadal jednak uważają go za swoją posiadłość.
1921 r. - Brytyjczycy fotografują domniemane ślady yeti. Od Szerpów dowiadują się szczegółów jego życia.
Podobne istoty (ałmasy) są ponoć od wieków znane w Pamirze, Ałtaju, na Kaukazie i Syberii. W marcu 1942 r. uciekinierzy z sowieckiego gułagu po przejściu Mongolii i Tybetu podobno spotykają w Himalajach dwa yeti. Opisze je Polak S. Rawicz.
- 30 IX 1949 r. - Chińscy komuniści zapowiadają wyzwolenie Tybetu i dokonują inwazji pod hasłami likwidacji anachronicznej tybetańskiej teokracji oraz modernizacji kraju. Ku zdumieniu Chińczyków ludność Tybetu rzekomo ciemiężona przez arystokrację i kler walczy w obronie swego kraju nawet po jego podbiciu.
W rezultacie zostaje podpisana umowa Chin i Dalajlamy XIV (Tenzin Gjatso formalnie panujący od 1935 r., lecz realnie u władzy od roku 1950, kiedy osiągnie wiek 15 lat), która sankcjonuje dokonany już podbój i formalnie nadaje Tybetowi autonomię. W praktyce jednak Chiny nie zamierzają przestrzegać umowy, co oznacza przymusową komunizację i sinizację Tybetu, likwidację wielkich posiadłości, uwięzienie wielu lamów i narzucanie języka chińskiego.
Zaczyna się działalność tybetańskiej partyzantki. W latach 1958-1971 tybetańskich partyzantów szkoli amerykańska CIA.
1950 r. - Silne trzęsienie ziemi we wschodnim Tybecie w rejonie górnego biegu Brahmaputry zabija niemal 800 osób, a osuwisko ziemi blokuje bieg rzeki na kilku dni, co powoduje gwałtowną powódź i śmierć kolejnych ponad 500 ludzi.
1951r. - Chińska armia wkracza do Tybetu, aby ostatecznie złamać opór ludności. Na apele dalajlamy o pomoc nie odpowiadają ani Nepal i Indie, ani też USA i Brytyjczycy. Część ludności ucieka na południe do Nepalu.
1955 - 1958 r. - Na wschodzie Tybetu plemię Khamba wznieca antychińską rebelię.
1956 r. - Chińczycy ogłaszają plan nadania Tybetowi autonomii, aby nieco uspokoić opinię światową i mieszkańców Tybetu, lecz znowu nie zamierzają go zrealizować.
1958 r. - Karmapa XVI ucieka przed Chińczykami do księstwa Sikkim.
1959 r. - W Lhasie po plotce o rzekomym aresztowaniu dalajlamy, wzburzona ludność otacza Potalę. Manifestacja przeradza się w powstanie (10 III) krwawo stłumione przez chińską armię. Ginie około 87 tysięcy Tybetańczyków (w tym czasie Lhasa ma 30 tysięcy mieszkańców), a 90 tysięcy ucieka do Nepalu (ich głównym centrum staje się Boudhanat) i Indii. Chiny rozpętują terror: mordowanie całych wsi, masowe gwałty, a nawet wiwisekcje i pokazowe krzyżowanie Tybetańczyków.
Dalajlama XIV ucieka do Indii i tworzy emigracyjny rząd. Z ucieczką dalajlamy przez przełęcze Himalajów w 1959 r. wiążą się opowieści o cudownych mgłach, chmurach, nagłych śnieżycach i lawinach, które podobno osłaniały uciekiniera przed samolotami i pościgiem. Odtąd indyjskie miasto Dharamsala jest siedzibą dalajlamy na wygnaniu i centrum kultywowania tybetańskich tradycji, gdzie dzieci uczą się języka i pisma oraz historii okupowanej ojczyzny.
Do Dharamsali przenosi się też państwowa tybetańska wyrocznia Neczung. Na początku XXI w. oficjalnym medium wyroczni będzie Thubten Ngodup.
- 1959 - 1961 r. - Powstanie dało Chinom pretekst do pacyfikacji kraju i zniszczenia resztek feudalizmu.
Likwidacja wielkich latyfundiów klasztornych tradycyjnie obrabianych przez okolicznych chłopów (dotąd praktycznie niewolników). Zniszczeniu ulega wiele klasztorów (Potala zostaje muzeum), a większość lamów trafia do obozów, albo musi zająć się pracą. Zabytki i dzieła sztuki ze zniszczonych klasztorów zostają zrabowane przez Chińczyków i w większości wywiezione z kraju. Chińczycy narzucają swój system szkolnictwa, rzeczywiście nowocześniejszy niż średniowieczny system tybetański, ale dążący zarazem do likwidacji tybetańskiej kultury. Wszystkie wyższe stanowiska obejmują Chińczycy, a chiński jest odtąd językiem urzędowym. Do XXI w. chińskie represje spowodują śmierć ponad miliona Tybetańczyków.
Koszty ponoszone przez Chiny, aby utrzymać władzę nad Tybetem są ogromne, choć władze je ukrywają ze względów ideologicznych i propagandowych: stale stacjonujące tu oddziały chińskiej armii okupacyjnej, działalność propagandowa oraz ogromne dotacje na rozwój ekonomiczny i budowę infrastruktury (zwłaszcza dróg), której nigdy w Tybecie nie było. Mimo że 2/3 tybetańskiego budżetu stanowią dotacje z Chin, poziom życia ludności jest tu wyraźnie niższy niż w Chinach.
1964 r. - Jacques Kuhn zatrudnia tybetańskich uciekinierów w swojej fabryce w Rikon w szwajcarskich Alpach. Z czasem powstaje osada, gdzie Tybetańczycy kultywują tradycje i próbują walczyć o wyzwolenie odległej ojczyzny.
1965 r. - Tybet zostaje ogłoszony autonomicznym okręgiem Chin. Nadal jednak jest zamknięty dla przybyszów z zewnątrz, nie wolno tu wpuszczać turystów ani nawet Chińczyków z właściwych Chin.
Ok. 1970 r. - Lhasa (90 tysięcy mieszkańców) jest największym ośrodkiem przemysłu w Tybecie.
Po 1977 r. - Stopniowa zmiana polityki Chin wobec Tybetu. Tybetańczycy otrzymują formalne prawo do piastowania wyższych stanowisk, a język tybetański powraca do szkół i urzędów, choć w praktyce trwa intensywna sinizacja kraju.
Lata 1980. - Tybetańczycy coraz częściej żądają uznania swojej odrębności. Przez kraj przechodzą kolejne fale protestów i demonstracji. Ogromną rolę odgrywa też dalajlama działający w Indiach. Dzięki niemu świat częściej dostrzega problem ujarzmionego Tybetu i potępia Chiny, idealizując jednocześnie samego dalajlamę.
Chiny zaczynają akcję sinizacji Tybetu, który zamieszkują tylko 2 miliony ludzi, z czego 90% stanowią Tybetańczycy.
1989 r. - Dalajlama XIV (od 1959 r. na wygnaniu w Indiach) otrzymuje pokojową Nagrodę Nobla. Spotyka się to z protestem Chin uznających dalajlamę za uciekiniera z państwa chińskiego. Ku niezadowoleniu Chin Dalajlama XIV jest uznawany za jeden z największych autorytetów moralnych końca XX w.
1989 r. - Autonomiczne władze Tybetu zakładają przyrodniczy rezerwat Czomolungmy, który w 1994 r. rząd chiński uzna za dobro narodowe. Teren chroniony obejmuje cztery z sześciu najwyższych szczytów świata.
1995 r. - Władze chińskie porywają i więżą sześcioletniego Genduna Czokję Nimmę, w którym dalajlama rozpoznał kolejne wcielenie panczenlamy.
2000 r. - Karmapa XVII (panuje od 1992 r.) ucieka przez Himalaje do Dharamsali, co spotyka się z krytyką Chin.
2001 - 2006 r. - Chiny budują pierwszą w Tybecie linię kolejową Golmud-Lhasa na rekordowej wysokości do 5000 m. Szczelne wagony są zaopatrzone w tlen (rozrzedzone powietrze), podwójne szyby i ogrzewanie (temperatura w Tybecie spada do -30oC). Odtąd można przejechać pociągiem bezpośrednio z Pekinu do Lhasy (ok. 4000 km). Dla Chińczyków jest to znak modernizacji zacofanej prowincji i początek nowych inwestycji, lecz z punktu widzenia Tybetańczyków oznacza przyspieszenie sinizacji Tybetu i zwiększenie chińskiego osadnictwa. Tybet zamieszkuje ok. 10 milionów ludzi, z czego tylko połowa to Tybetańczycy, a drugą połowę stanowią Chińczycy. Lhasa jest już w połowie miastem chińskim.
Rusza też akcja przymusowego osiedlania Tybetańczyków prowadzących jeszcze wędrowny tryb życia i przesiedlania ludności tybetańskiej z tradycyjnych siedlisk na nowe, wybrane przez chińskie władze; chodzi o zerwanie tradycyjnych więzów społecznych. Do roku 2013 ok. 50% Tybetańczyków zostaje przesiedlonych i poddanych sinizacji. Między innymi mają nosić jednolite stroje narzucone Chińczykom przez komunistów i nie wolno im posługiwać się językiem tybetańskim. Oporni trafiają do obozów i więzień lub giną.
- III 2008 r. - Zamieszki w Lhasie związane z wystąpieniami mnichów, którzy demonstrują swoją radość z przyznania Dalajlamie XIV wyróżnienia amerykańskiego Kongresu za działalność pokojową. Kiedy część mnichów zostaje aresztowana przez władze z Pekinu, wybuchają uliczne walki z chińską policją.
Chiny nie chcą zamieszek, ponieważ opinia światowa zwraca uwagę na Tybet przy okazji olimpiady w Pekinie, lecz poza słownymi deklaracjami i odmową udziału przedstawicieli kilku państw w ceremonii otwarcia olimpiady żaden z rządów ani organizacji sportowych nie podejmuje ostrzejszych kroków przeciw Chinom.
Ginie ponad 130 Tybetańczyków, ok. 1000 jest rannych, a terror, więzienie i tortury dotykają kilka tysięcy osób.
2010 r. - Jedno z najtragiczniejszych trzęsień ziemi we wschodnim Tybecie zabija niemal 2000 osób.
Od 2011 r. - Fala samobójczych publicznych samospaleń, głównie przez mnichów, które wyrażają protest przeciwko chińskiej okupacji i prześladowaniom. Do roku 2016 giną tak 144 osoby, lecz to nie wpływa na politykę Pekinu ani też na postawę światowych mocarstw.
2018 - 2021 r. - Badania przeprowadzone w Quesang ujawniają, że co najmniej 180 tysięcy lat p.n.e. w Tybecie mieszkali denisowianie. Dowodem ich pobytu są warstwy trawertynu z utrwalonymi odciskami dłoni i stóp dwojga dzieci, które bawiły się robiąc ślady w miękkiej wapiennej masie.