← Czampa Monowie w Dvaravati i Haripunczaja →

Funan, Czenla, Kambodża

I w. p.n.e. - I w. n.e. - Między rzekami Menam i Mekong austroazjatyckie plemiona Khmerów tworzą państwo, które z czasem przyjmie nazwę Funan.

Liczni kupcy i misjonarze z Indii odwiedzają ten rejon, często osiedlają się tutaj i przynoszą swoją kulturę, wzorce zachowania i struktury społeczne. Powstają w ten sposób niewielkie indyjskie kolonie rządzone przez samodzielnych władców. Źródłem ich dochodów jest najczęściej handel.

Ludność utrzymuje się z rolnictwa, a podstawą wyżywienia jest ryż. Dzięki irygacji przeprowadzonej przez Indusów lub pod ich kierunkiem pola dają wysokie plony. Z drugiej zaś strony kanały służą do obrony przed najazdami. Naturalną granicę khmerskich wpływów określa dolina Mekongu.

I w. n.e. - Funan oraz całe wybrzeże Indochin utrzymują ożywione kontakty handlowe z Indiami i Chinami zarówno drogą morską, względnie łatwą, lecz niebezpieczną ze względu na piratów, jak też trudniejszą drogą lądową.

Chiny również są zainteresowanie tym obszarem i zakładają prefekturę w Jungczang nad górnym Mekongiem jako bazę dla ekspansji na południe, lecz duża odległość i bariera dżungli poważnie utrudniają realne opanowanie południowych Indochin przez Chińczyków. Mimo to chińskie dżonki handlowe często goszczą w tym rejonie, a w portowych miastach osiedlają się chińscy kupcy.

Ok. II w. n.e. - Nad środkowym Mekongiem powstaje niewielkie państwo Czenla zamieszkane przez plemiona austroazjatyckie. Według legendy monarchię założył khmerski książę Kambuk i od jego imienia ma wywodzić się nazwa Kambodżan jako ludu zamieszkującego Czenla.

Przez kilkaset następnych lat Czenla jest wasalem Khmerów z Funan.

Druga połowa II w. n.e. - Według legendy mężczyzna imieniem Kaundinja żegluje z Indii na wschód, wypełniając nakaz bóstwa. Na wschodzie Zatoki Syjamskiej pobożny żeglarz spotyka piękną córkę króla Nagów księżniczkę Soma Liu Ye (Wierzbowy Liść) panującą w państwie Funan. Młodzi stają się parą i osiedlają na Półwyspie Indochińskim jako założyciele dynastii Kaundinji I z oficjalnym tytułem sailaradża (w sanskrycie król gór).
Koniec II w. n.e. - Najsilniejsze królestwa w Indochinach to Funan w rejonie dolnego Mekongu, Czampa w Górach Annamskich oraz Lac Viet na zachód od Zatoki Tonkińskiej i na północ od Czampy. Wszystkie te kraje są hinduistyczne, a żyją z rolnictwa i handlu.
II/III w. n.e. - W Funan rządzi dynastia Phan reprezentowana tylko przez dwóch władców: Hun Panhuanga (do ok. 217 r.) jego syna o imieniu Phan Phan (do ok. 220 r.).
Ok. 220 - 225 r. n.e. - Władzę w Funan przejmuje Fan Szy-man (Fan Shimanm znany też jako Śri Mara lub Surjawarman), założyciel dynastii Fan. Stolicą kraju jest miasto Wjadhapura.

Fan Szy-man podbojami znacznie poszerza granice państwa. Ginie podczas wojennej wyprawy do Czenla. Jego syn i zarazem następca Fan Jingsheng (panuje do ok. 230 r.) przejmuje państwo rozległe, lecz słabo skonsolidowane, więc koncentruje się głównie na umacnianiu swojej pozycji i stabilizowaniu władzy na zdobytych terenach.

243 r. n.e. - Fan Czan, bratanek Fan Szy-mana i następca Fan Jingshenga wysyła poselstwo do Chin, co wskazuje na polityczne wpływy sąsiada z północy. Jest to również część dyplomatycznej akcji Fan Czana, mającej utwierdzić dominację Funan w Indochinach.

Politykę umacniania pozycji Funan kontynuują też następni władcy: Fan Chang (kuzyn Fan Czana, ok. 245 r.) i Fan Xun (do ok. 288 r.).

IV w. - Powstaje państwo Czitu ze stolicą w Lavapura (Lopburi, Lavo). Jest wasalem Funan. Władcy Czitu panują nad północną częścią Półwyspu Malajskiego.
Pierwsza połowa IV w. - Królestwo Funan pod rządami dynastii Fan opanowuje większą część Półwyspu Indochińskiego.
Druga połowa IV w. - W Funan rządzi uzurpator Zhu Zhandon, ostatni władca z dynastii Fan,
IV/V w. - Wyczerpane konfliktami Funan coraz wyraźniej traci siły. Rolnictwo, handel i zdobycze wojenne nie wystarczą już do pokrycia ogromnych kosztów związanych z wojnami. W tej sytuacji dynastia Fan odpowiedzialna za agresywną politykę i kosztowne kampanie wojenne traci władzę, a tron przejmuje Kaundinja II, który będzie panował do ok. 430 r.
Do połowy VI w. - Po śmierci Kaundinji II tron Funan przejmuje Śrindawarman rządzący ok. 10 lat, a po nim kolejni reprezentanci dynastii. Niestety, nie są w stanie odbudować dawnej imperialnej pozycji Funan. Lokalni władcy, wasale Fuanan, zyskują coraz większą swobodę.

Przykładem są lokalne księstwa w górach Dangrek, które stopniowo powiększają zakres swojej swobody. Chińscy kronikarze opisują je jako królestwo Czenla, chociaż w rzeczywistości nie tworzą jednolitej monarchii.

W każdym razie począwszy od króla Śrutawarmana panującego pod koniec V w. na nizinie w środkowym biegu Mekongu federacja Czenla rośnie w siłę. W pierwszej połowie VI w. w Czenla panują Śreszthawarman (syn Śrutawarmana) oraz jego następca Wirawarman coraz śmielej okazujący swoją niezależność.

Inskrypcje pozostawione przez Wiramarmana wskazują na ideowe związki z Indiami. Monarcha wzoruje się na przykład na indyskiej koncepcji harihara (Hari - Wiszu, Hara - Sziwa) zakładającej, że królewska władza ma charakter boski i ucieleśnia boskie moce we władzy politycznej, czyli jest jakąś formą teokracji.

Ostatni liczący się królowie Funan wymieniani w kronikach to Dżajawarman (Jayawarman, V/VI w.) oraz jego synowie Gunawarman (panuje zaledwie kilka miesięcy) i Rudrawarman (panuje w latach 514-545).

549 r. - Centralne części Funan nawiedza wielka powódź, niszcząca rolnictwo i system irygacyjny, co wywołuje głęboki kryzys gospodarczy.
Ok. 550 r. - Król Czenla Bhawawarman I, wnuk Rudrawarmana z Funan i zięć Wirawarmana, najeżdża Funan osłabione przez powódź. Podbija dawnego suwerena, zapewniając Czenla supremację w Indochinach.

Członkowie obalonej dynastii Kaundinji II przetrwają do 627 r. już tylko jako lokalni władcy uznający supremację Czenla.

Druga połowa VI w. - Bhawawarman II i jego brat Czitrasena razem podbijają niemal całe Indochiny.

Rozbijają trzy małe państwa na północy: Cak Rankapura, Bhimapura i Amoghapura. Tylko Dvaravati na zachodzie odpiera atak Czitraseny.

600 - 611 r. - Czitrasena (jako Mahendrawarman) rządzi Czenla i znacznie rozszerza granice swojego państwa.
VII w. r. - Pandemia dżumy z zachodu dociera do Indochin za pośrednictwem statków pływających do Indii. Mimo strat w ludności khmerskie królestwo Czenla nadal się rozwija i prowadzi podboje.
611 - 636 r. - Iśanawarman I, syn i następca Czitraseny. Przenosi stolicę Czenla do miasta Iśanapura na zachodzie kraju, ponieważ tam prowadzi kolejne podboje sięgające aż do granicy Dvaravati. Władza Czenla rozciąga się na niemal cały bieg Mekongu aż do basenu rzeki Ping na północy i wybrzeży Morza Południowochińskiego na wschodzie, a na południu ogarnia całą Zatokę Syjamską łącznie z fragmentem Półwyspu Malajskiego. W istocie jednak Czenla nie stanowi zwartego organizmu politycznego pod silną scentralizowaną władzą, lecz jest konfederacją lokalnych monarchii uznających przywództwo Iśanapury.

Szczytowy okres koniunktury gospodarczej. Czenla, a zwłaszcza Iśanapura, staje się wielkim centrum kultury. Powstaje bogata literatura w sanskrycie i po khmersku. Rozwija się wspaniałe budownictwo pokrewne stylom indyjskim.

635 - 650 r. - W Czenla panuje Bhawawarman II, syn Iśanawarmana. Państwo cieszy się dobrobytem i stabilną pozycją na arenie międzynarodowej.
Druga połowa VII w. - Po śmierci Bhawawarmana wybuchają wewnątrzdynastyczne konflikty związane z walką o władzę i wpływy w państwie. Ujawniają się sprzeczności między lokalnymi władcami. Tron Iśanapura obejmuje Candrawarman, ale bardzo szybko zastępuje go Dżajawarman I, syn Bhawawarmana I. Pod władzą Dżajawarmana Czenla nadal jest potęgą dominującą w Indochinach, lecz państwo coraz wyraźniej traci siły.

Zaznacza się coraz większa samodzielność Czenla Górnego, czyli północnej części kraju, gdzie rządzi Harszawarman, członek rodziny panującej w Iśanapura.

Królestwo Czitu zaś, dawny wasal Funan, zostaje opanowane przez Dvaravati, co oznacza bolesne ograniczenie wpływów Czenla.

690 - 713 r. - W Iśanapura panuje Dżajadewi, córka Dżajawarmana I, która bezskutecznie próbuje poprawić pozycję Czenla, kraju słabnącego od kilkudziesięciu lat, wyczerpanego wojnami, targanego przez wewnętrzne spory i zagrożonego przez sąsiadów.
VIII w. - Na wschodzie Indochin dominującą pozycję zdobywa królestwo Czampa rywalizujące z Czenla.
Po 706 r. - Zgodnie z chińskimi kronikami Czenla rozpada się na mniejsze państwa tylko formalnie podległe władzy centralnej. Na północy kształtuje się Czenla Górne zwane też Czenla na Lądzie, a na południu Czenla Dolne, czyli Czenla na Wodzie.

Pierwszym władcą Czenla na Lądzie zostaje Dżajasimhawarman, który rządzi też wschodnimi terytoriami Tajów.

Następcy Dżajasimhawarmana będą samodzielnie rządzić Czenla Na Lądzie do końca VIII w i powstania Imperium Khmerów. Natomiast jako lokalni książęta i wasale Imperium Khmerów przetrwają do początków X w.

Po 706 r. - Baladitja opanowuje Czenla na Wodzie i zakłada królestwo zwane Aninditapura. Jego następcami na tronie tego państwa będą Nurpaditja a po nim Dżajendradhipatiwarman panujący w drugiej połowie VIII w.
Do końca VIII w. - Jawajskie królestwo Śailendra podporządkowuje sobie khmerską monarchię Aninditapura, a jej ostatni władca zostaje zamordowany.

Inne królestwo powstałe w Czenla na Wodzie to Śambhupura pod władzą dynastii zapoczątkowanej przez Nurpatindrawarmana I. Śambhupura jest wasalem królestw Śailendra i Śriwidżaja. W tym czasie będą tam rządzić: Puszkaraksza (syn Nurpatindrawarmana I), Nurpatendradewi (połowa VIII w.), Dżajendrabha (córka Nurpatendradewi), Dżjesztharja (córka Dżajendrabhy, początki IX w.), Radżenrawarman i jego syn Mahipatiwarman.

Od lat 770. - Mało dotąd znany lokalny władca Dżajawarman (przyszły Dżajawarman II) stopniowo podporządkowuje sobie drobne khmerskie księstwa wyrastając na najsilniejszego władcę Khmerów, chociaż nadal zależnego od Śailendra. Według inskrypcji Sdok Kak Thom wykonanej w 1053 r. Dżajawarman przybył z krainy Dżawa lub Java (niekoniecznie tożsamej z indonezyjską wyspą). Być może jest potomkiem Puszkarakszy z królestwa Śambhupura. W każdym razie Dżajawarman okazuje się na tyle skuteczny, że wzbudza niepokój zarówno wśród khmerskiej arystokracji pragnącej utrzymać dotychczasową samodzielność, jak też na dworze Śailendra.
Koniec VIII w. - Czwarty władca Czenla na Lądzie Nurpatindrawarman II rządzi Równiną Angkoru.
802 - 834 r. - Dżajawarman II zrzuca dominację Śailendry. W 802 r. na górze Mahendra ogłasza się samodzielnym monarchą i przyjmuje tytuł czakrawarti (król wszechwładny). Dla uprawomocnienia swojej władzy Dżajawarman II wprowadza kult dewaradża, czyli boskiego władcy uznając się za wcielenie boga Sziwy. Ta koncepcja stanie się integralną częścią kambodżańskiego systemu politycznego.

Centrum nowego państwa Kambodża stanowi niedawno zajęta żyzna równina Phnom Kulen (Angkor) na północ od jeziora Tonle Sap. Dżajawarman II kilkakrotnie przenosi stolicę, co jest związane z koniecznością konsolidacji kraju powstałego z kilku różnych części. Ostatecznie siedzibą monarchy zostaje Hariharalaja (późniejsze Roulos ok. 13 km. ma wschód od miasta Siem Reap).

Władca buduje miasta, organizuje sprawną armię oraz administrację i dba o rozwój kultury. Na przykład z podróży na Jawę przywozi wzorce teatru, które po pół wieku zostaną twórczo rozwinięte przez miejscowych artystów.

834 - 859 r. - Za panowania Dżajawarmana III Wisznuloki (syn Dżajawarmana II) Kambodża wyrasta na potęgę, z którą liczy się nawet Czampa. Kraj słynie z eksportu drewna, kamieni, rogów nosorożców, cennych piór zimorodków (na chińskim dworze ozdoba głowy) i ryżu.
Druga połowa IX w. - W Kambodży rządzą Rudrawarman a następnie Prithiwindrawarman.

Kambodża prowadzi walki z Czampą o rolę hegemona w Indochinach.

877 - 889 r. - Król Indrawarman I Iśwaraloka, zięć Dżajawarmana II i następca Prithiwindrawarmana.

Za jego rządów zaczyna się epoka wielkich budowli na równinie Phnom Kulen. Na rozkaz Indrawarmana zostaje zbudowany wielki zbiornik wody, położony wyżej niż okoliczne pola. W przypadku suszy woda jest z niego spuszczana na ziemie uprawne. Dzięki tak zorganizowanej irygacji można zbierać ryż nawet trzy razy w roku.

Powstają świątynie i miasta na równinie Phnom Kulen. Miasta-stolice kolejnych władców mają zawsze kształt prostokąta, aby symbolizować kwadratową ziemię według hinduistycznej mitologii oraz mandalę. Kolejne stolice powstają na miejscach dowolnie wybranych przez władcę, często tam, gdzie nie było wcześniej żadnych osad.

889 - 910 r. - Panuje potężny król Jaśowarman I Paramaśiwaloka (syn Indrawarmana I).

W pobliżu jeziora Tonle Sap buduje wspaniałą stolicę Angkor (nazwa nawiązuje do sanskryckiego nagara - miasto, stolica), symbolizującą bogactwo i siłę państwa, które faktycznie rozciąga się od granic chińskich aż do Czampy, Zatoki Syjamskiej i Półwyspu Malajskiego. Miasto szybko rozrasta się w szereg powiązanych ze sobą osad miejskich i ogarniając duży obszar na południowy zachód od wzgórz Kulên, skąd wypływają rzeki zasilające w wodę równinę Phnom Kulen. Najświętszym miejscem wzgórz jest Khal Spean, gdzie znajdują się źródła dwóch rzek Puok i Siĕm Réab spływających do Angkoru i zarazem cel pielgrzymek, gdzie wędrują pobożni, aby uczcić bóstwa. Z czasem skały w Khal Spean zostają ozdobione rzeźbami hinduistycznych bogów oraz lotosów symbolizujących jedność i równowagę świata. W wodzie znajdują się między innymi kamienne lingamy symbolizujące pierwiastek męski wskazujące drogę do kwadratowej rzeźby z wąskim wejściem symbolizującym pierwiastek żeński. Płynąca przez nie woda nabiera boskiej mocy i zapewnia powodzenie mieszkańcom Angkoru.

Na równinie Angkoru rozrasta się sieć kanałów i zbiorników wodnych, dzięki czemu nawet w czasie suszy następującej co roku po okresie monsunowych opadów możliwa jest uprawa ryżu. Woda powoli spływa kanałami do dużych basenów, fos wokół miasta, na pola i ostatecznie poprzez obszar bagiennego lasu do jeziora Tonle Sap.

Początek X w. - W Kambodży panują synowie Jaśowarmana I: Harszawarman I (910-921) i Iśanawarman I (921-928).
928 - 941 r. - Król Dżajawarman IV Parameśwarapada (po matce wnuk Indrawarmana I).

Buduje nową stolicę w Koh Ker, konkurującą z Angkorem pod względem architektury. W Koh Ker rezyduje też jego syn i następca na tronie Kambodży król Harszawarman II Brahmaloka panujący w latach 941-944.

944 - 968 r. - Król Radżendrawarman II Śiwaloka (brat Dżajawarmana IV) przywraca stolicę państwa w Angkorze.
968 - 1001 r. - Panuje król Dżajawarman V Paramawiraloka (syn Radżendrawarmana II).

Jego dziełem jest rozbudowa Angkoru, lecz narastające problemy finansowe króla zmuszają go do oszczędności.

Bratanek króla i jego następca na tronie Udajaditjawarman I rządzi zaledwie rok. Kambodża wchodzi w okres osłabienia spowodowanego wyczerpaniem wojnami i wyjałowieniem części pól. Słabnie władza centralna.

Pretensje do tronu Kambodzy zgłaszają rządzący w latach 1002-1006 Dżajawirawarman (brat Dżajawarmana V) i Surjawarman w latach 1001-1002 panujący w dawnym królestwie Śambhupura.

1006 - 1048 r. - Surjawarman odsuwa Dżajawirawarmana i przejmuje pełnię władzy jako Surjawarman I.

Państwo bogaci się, powstają miasta, pałace i świątynie. Kambodża znana też jako Imperium Khmerów jest największą potęgą Indochin. Hinduizm, dotąd panujący, zaczyna ustępować buddyzmowi.

Od 1048 r. - Po śmierci Surjawarmana I na tron Kambodży wstępuje jego syn Udajaditjawarman II panujący do 1066 r. Zarówno on, jak i jego następcy Harszawarman III Sadaśiwapada (1066-1080, syn Surjawarmana I), Dżajawarman VI (1080/1081-1107) i Dharanidrawarman I (1107-1112/1113) prowadzą politykę stabilizowania gospodarki i chcą utrzymać mocną pozycję Kambodży na terenie Indochin. Mimo tych wysiłków wewnętrzne spory osłabiają spójność państwa.
1113 - 1150 r. - Surjawarman II, jeden z najwybitniejszych władców Imperium Khmerów, centralizuje państwo i umacnia władzę królewską. Po 300 latach przerwy przywraca stosunki dyplomatyczne Khmerów z Chinami.

Na jego rozkaz powstaje Angkor Vat w mieście Angkor. Jest to zespół świątyń hinduistycznych poświęconych Sziwie i obrazujących życie człowieka oraz kosmos, gdzie prostokąt otoczony murami z bramami na cztery strony świata jest alegorią ziemi, a centralna świątynia reprezentuje kosmiczną górę Meru. Wielkie budowle i rzeźby zajmują ogromny obszar (według niektórych znawców jest to największy zespół sakralny świata). W przyszłości będzie to symbol Kambodży w jej walce o niepodległość i jeden z najcenniejszych zabytków architektury na świecie wpisany na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Stolicę zamieszkuje w tym czasie około miliona ludzie, co oznacza, że Angkor należy do kilku największych metropolii na planecie.

Za Surjawarmana II Kambodża przeżywa okres rozkwitu, lecz wynika to raczej z cech osobowości wybitnego władcy oraz tradycji niż z sytuacji gospodarczej i politycznej. W rzeczywistości państwo jest coraz słabsze, przede wszystkim ze względu na korupcję niszczącą gospodarkę oraz nadmiernie rozbudowaną administrację, która hamuje rozwój.

1138, 1145 r. - Surjawarman II najeżdża i plądruje królestwo Czampy na południowo-wschodnim krańcu Półwyspu Indochińskiego. Jest to reakcja na pokój zawarty przez Czamów i Wietnamczyków (1138). Wcześniej Surjawarman w sojuszu z Czamami kilka razy próbował podbić Wietnam, ale nie zdołał tego dokonać.
1150 r. - Śmierć Surjawarmana II wyznacza koniec kambodżańskiej potęgi, której symbolem jest Angkor Vat, ogromny zespół świątynny i miejsce pochówku wielkiego władcy.

Osłabienie państwa dotkliwie odczuwają kolejni królowie Dharanidrawarman II Mahaparamanirwanapada (1150-1160, kuzym Surjawarmana II) i Jaśowarman II (ok. 1160-1165), a zwłaszcza Tribhuwanaditjawarman (1165-1177).

1170 r. - Niszczycielski najazd armii Czampy zostaje powstrzymany dopiero po splądrowaniu Angkoru.

Kambodża jest jednak katastrofalnie zniszczona i bardzo słaba. Ludność ubożeje, częściowo uciekła, zginęła w trakcie walk i przemarszów wojsk lub została porwana przez najeźdźców. Niezadowoleni chłopi i niewolnicy buntują się przeciw władzy króla niezdolnego do zapewnienia im bezpieczeństwa. W dodatku dwa wielkie powstania ludowe pustoszą kraj.

1177 r. - Flota Czampy pływająca po Mekongu dokonuje napadu na Angkor. Czamowie znów go zdobywają, rabują i niszczą. Po usunięciu kambodżańskiego króla Tribhuwanaditjawarmana Czamowie przez 20 lat rządzą Kambodżą, rabując jej ludność i wywożąc bogactwa.
1181 - 1218 r. - Król Dżajawarman VII Mahaparamasaugata (syn Dharanidrawarmana II) po zaciętych walkach wypędza wreszcie Czamów.

Odbudowuje kraj i Angkor. Reorganizacja armii i administracji umożliwia królowi przeprowadzenie skutecznego ataku odwetowego na ziemie Czampy. Kambodża znów staje się potęgą i osiąga swój maksymalny zasięg od Morza Południowochińskiego do Zatoki Bengalskiej i od północnych krańców Półwyspu Malajskiego do górnego biegu Mekongu. Jednak państwo nie jest tak silne jak było niegdyś, bo gospodarka nie odzyskała dawnej prężności. Przejawia się to nawet w budownictwie: pośpiech powoduje niesolidność nowych budowli stawianych na bagnistym gruncie bez mocnych i głębokich fundamentów.

Na równinie Phnom Kulen powstaje Wielki Angkor, największy w tym czasie zurbanizowany obszar świata, gdzie na powierzchni 1000 km² w połączonych osadach żyje ok. 750 tysięcy ludzi. W otoczonym murami mieście królewskim Angkor Thum mieszka ok. 40 tysięcy ludzi. Reszta ludności zajmuje się pracą na polu, rzemiosłem i utrzymaniem sprawności systemu nawadniającego, od którego zależy życie wszystkich. Angkor zachwyca urodą, o czym świadczy relacja chińskiego dyplomaty z końca XIII w. opisującego dachy świątyń kryte złotem, pokazy walk dzików i piękne spektakle ogni sztucznych. Lud nie cierpi głodu, choć jada głównie ryż.

Pod wpływem żony Dżajawarman VII przyjmuje buddyzm mahajana, porzucając hinduistyczną tradycję władców Kambodży. Na jego życzenie powstaje świątynia Bajon (Bayon), gdzie 54 wieże zdobią ogromne twarze króla z enigmatycznym uśmiechem Buddy Nieskończonej Światłości znanego jako Amithaba lub Lokeśwara.

Nowa wiara niepostrzeżenie podkopuje pozycję władców Khmerów, ponieważ w przeciwieństwie do hinduizmu zakłada równość wszystkich ludzi, a zatem ułatwia kwestionowanie królewskich rozkazów i zastanego porządku. Tymczasem bogactwo równiny Angkoru opiera się na pracy kilkuset tysięcy ludzi podporządkowanych królewskiej administracji.

XIII - XV w. - Rozwój handlu morskiego zmusza władców Kambodży do przeniesienia ośrodków władzy bliżej morza. Znaczenia nabiera Phnom Penh nad Mekongiem, gdzie jest port, a oddalony od morskich szlaków Angkor traci pozycję centrum ekonomicznego. Angkor powstał bowiem jako założenie urbanistyczne oparte o rolnictwo i system nawadniania pól wewnątrz lądu.

Istotnym czynnikiem niszczącym gospodarkę jest też wieloletnie osłabienie monsunów, które przynosiły deszcz i zasilały zbiorniki w Angkorze. Niższe plony to groźba głodu dla wielkiego miasta uzależnionego od deszczu. W rezultacie postępuje wyludnienie Angkoru.

1218 - 1243 r. - Panowanie Indrawarmana II, syna Dżajawarmana VII jest jednym z ostatnich okresów prosperity Imperium Khmerów.
Druga połowa XIII - XIV w. - Najazdy Wietnamczyków, Tajów i Mongołów pustoszą Kambodżę za panowania Dżajawarmana VIII Parameśwarapady (1243-1295, wnuk Indrawarmana II), Indrawarmana III (1295-1307, zięć Dżajawarmana VIII, abdykuje), Idradżajawarmana (1307-1327, brat Indrawarmana III) oraz Dżajawarmana IX (1327-1336, syn Idradżajawarmana).

Kraj popada w ruinę, co w dużej części wynika ze zmniejszonych plonów spowodowanych przez osłabienie deszczów monsunowych. Wiele regionów cierpi głód, a władza centralna jest słaba i nie potrafi skutecznie przeciwstawiać się wpływom sąsiadów. Coraz większą rolę odgrywają Tajowie z Ayutthaya, dążący do opanowania Kambodży.

1336 - 1353 r. - W Kambodży panuje dynastia Warman. Jej założycielem jest Neaj Trasak Paem, zięć Dżajawarmana IX rządzący w latach 1336-1340. Niestety nowa dynastia nie jest w stanie odbudować dawnej siły państwa. Kolejni władcy, synowie Neaja król Nirwanapada Paramanatha (1340-1346) i Sidhanta Radżadhiradża (1246-1347) zmagają się z naporem Ayutthaya.
1342 r. - Tajowie podbijają północne prowincje Kambodży i zdobywają Phnom Penh.
1347 - 1352/1353 - W Angkorze utrzymuje się jeszcze król Lambangsasa Radżadhiradża Ramadipati, syn Nirwanapady. Dawniej kwitnąca równina nie ma jednak dopływu towarów z morskiego handlu ani też nie ma dość ludzi, aby znów rozwinąć rolnictwo na wielką skalę.
1352/1353 - 1357 - W Angkorze rządzą tajscy książęta, syn Ramy Thibodiego reprezentujący monarchię Ayutthaya; Basath, Baat i Kambang-Pisej. Nie potrafią jednak utrzymać zdobyczy, ponieważ ludność stawia zaciekły opór, a okoliczne lasy sprzyjają działalności partyzantów.
1357 r. - Surjawarman III Radżadhiradża, wnuk Nirwanapady z dynastii Warman, odzyskuje Angkor, a w roku 1362 władzę nad miastem przekazuje swemu synowi Paramie.
1369 r. - Wojska Ayutthaya zajmują Angkor, lecz zostają wyparte przez władców z dynastii Warman: Huemę, Dhamasukhę (1373-1394, syn Lambangsasy) i Gamchata.
1388 r. - Dzięki spiskowi Tajowie po raz kolejny zdobywają i łupią Angkor, a potem opuszczają miasto.
1394 - 1401 r. - Ayutthaya okupuje Angkor.
1401 r. - Śri Surjawarman IV Radżadhiradża, wnuk Nirwanapady, odbiera Tajom Angkor i odnawia panowanie dynastii Warman.
1415 - 1439 r. - Wieloletnie katastrofalne susze związane z nieregularnymi i słabymi monsunami nawiedzają Kambodżę za panowania Śri Surjawarman IV (1401-1417), Paramasukhy (1417-1421, bratanek Surjawarmana IV) oraz podczas ponownej tajskiej okupacji (od 1420 r).

Część pól uprawnych ulega całkowitemu wyjałowieniu, gwałtownie spadają plony i szerzy się głód. Władza słabnie rozsadzana przez bunty ludności i zniechęcenie wojska. Klęska w rolnictwie czyni Kambodżę łatwym łupem. Ludność równiny Angkoru nie ma dość żywności i coraz chętniej przenosi się na obszary z większymi opadami, gdzie można osiągać wyższe plony ryżu.

Lokalni khmerscy książęta próbują odbudować państwo, lecz ich wysiłki niweczą kolejne rabunkowe najazdy Tajów.

1431 r. - Jeden z najbardziej niszczących najazdów z Ayutthaya.

Angkor znów zostaje zdobyty i kompletnie zniszczony. System nawadniający okoliczne pola przestaje istnieć, ludność ginie podczas walk i późniejszej rzezi. Reszta mieszkańców albo ucieka, albo dostaje się do niewoli i zostaje zabrana do Ayutthaya. Równiną Angkoru przez następne lata zarządza syn króla z Ayutthaya, lecz nie buduje gospodarki, prowadząc politykę rabunkową.

Dawniej kwitnąca stolica Angkor zostaje opuszczona (ok. 1445). Dodatkowo dzieła zniszczenia dopełniają epidemia malarii i wielka powódź. Do niedawna piękne miasto staje się morzem ruin, skąd okoliczni chłopi czerpią budulec, a w XIX-XX w. europejscy kolonizatorzy będą rabować dzieła sztuki. W XV w. Angkor Vat zostaje świątynią buddyjską.

1431 - 1570 r. - Kambodża jest podzielona na szereg małych księstw zależnych od Ayutthaya.
Od 1471 r. - Coraz silniejsi Wietnamczycy najeżdżający Kambodżę konkurują z Tajami o panowanie w tym kraju.
Od XVI w. - Do Kambodży docierają pierwsze statki Europejczyków. W następnych stuleciach Europejczycy zdobywają coraz większe wpływy w Indochinach.
1570 - 1593 - Korzystając z osłabienia Tajów Kambodża odzyskuje niezależność, lecz jest biedna, słaba militarnie i rozbita na wiele księstw. Ostatecznie więc znów zostaje podbita.
1593 - 1622 r. - Tereny Khmerów znajdują się w granicach królestwa Tajów jako marionetkowa monarchia. W Angkorze istnieją w tym okresie niewielkie i zwykle krótkotrwałe społeczności buddyjskie, a stolicą jest Phnom Penh. Kolejni władcy Kambodży są zależni od pałacowych intryg i zbrodni zwykle inspirowanych lub kontrolowanych przez Tajów.
1622 r. - Kambodżański władca Czej Czettha II (panuje w latach 1618-1625) wykorzystuje kłopoty tajskiego królestwa Ayutthaya związane z wojnami i na krótko zrzuca jego zwierzchnictwo.
1658 - 1782 r. - Tereny Khmerów są zależne od Wietnamu. Wietnamczycy decydują o tym, kto otrzymuje władze i oni też usuwają władców niewygodnych dla Wietnamu.
1779 - 1797 r. - Królem Kambodży jest Eng, wasal Ayutthaya.
1782 - 1794 r. - Wietnamska armia okupuje Kambodżę. Król Eng przebywa na wygnaniu.
1797 - 1835 r. - Na tronie zasiada Chan, syn Enga. Podobnie jak ojciec uznaje się za tajskiego wasala i może jedynie starać się utrzymać pozory niepodległości, zwłaszcza podczas tajskiej okupacji w latach 1812-1813.
Od 1833 r. - Wzrost potęgi Wietnamu konkurującego z Tajlandią o Kambodżę, która od roku 1834 jest wietnamską prowincją.
1835 - 1847 r. - Panuje Mei, córka Chana. Zostaje usunięta przez swego wuja. Umrze w roku 1874.
1840 r. - Wybucha narodowe powstanie Khmerów przeciw Wietnamczykom. Duang (1847-1860, syn Enga) ogłasza Kambodżę królestwem. Wietnam odpowiada zbrojną akcją i okupuje Kambodżę do 1845 r. Okrutna wojna trwa kilka lat. Tajlandia wykorzystuje to, aby wzmocnić swoją pozycję i popiera powstańców przeciw Wietnamczykom.
1847 r. - Koniec wojny. Zgodnie z pokojowym traktatem, Kambodża jest pozornie niezależną monarchią, ale co roku musi płacić trybut Tajlandii, a co trzy lata Wietnamowi.
1861 r. - Francuski zoolog Henri Mouhot (umrze potem na malarię i zostanie pochowany koło ruin Angkoru) odkrywa dla Europy cywilizację Khmerów. O ogromnych ruinach znajdujących się w głębi indochińskiej dżungli wspominał już Portugalczyk Diogo do Couto (1542-1616) pracujący w Goa od 1559 r., lecz wtedy nikt się tym nie zainteresował

Zaczynają się badania nad zaginioną kulturą (w ramach orientalistyki), a ich widomym znakiem jest sensacyjna prezentacja rzeźb z Angkoru na Światowej Wystawie w Paryżu w 1878 r.

1863 r. - Kambodża rządzona przez króla Norodoma (1860-1904, syn Duanga) dostaje się pod protektorat Francji, pragnącej osłabić Tajlandię i Wietnam oraz uzyskać wpływy w Indochinach.

Kambodża przyjmuje flagę państwową z wizerunkiem Angkor Vat, który będzie się odtąd pojawiał na każdej kolejnej fladze.

1864 r. - Francuzi pomagają Kambodży odebrać północne prowincje i Phnom Penh, zajęte przez Tajów 500 lat temu, a w 1865 r. wymuszają na Tajlandii rezygnację z wpływów politycznych w Kambodży.
1887 r. - Kambodża staje się częścią francuskich Indochin, chociaż królewska dynastia formalnie wciąż panuje.
Po 1918 r. - Ostatecznie upada autorytet króla całkowicie zdominowanego przez francuskie władze kolonialne. Kolejni monarchowie Sisowath (panuje 1904-1927, syn Duanga) i Monivong (1927-1941, syn Sisowatha) są tylko figurantami.
1930 r. - Powstaje Komunistyczna Partia Kambodży inspirowana i finansowana przez Sowietów.
1941 r. - Japonia zajmuje południową Kambodżę, a Tajlandia wykorzystuje okazję, aby opanować północ kraju.
1945 - 1953 r. - Francuzi powracają do części okupowanej przez Japonię w 1945 r. ale Kambodża nie godzi się ponownie przyjąć kolonialnej władzy. Wybucha wojna wyzwoleńcza z Francją.
1947 r. - Książę Norodom Sihanouk (po matce wnuk Monivonga) ogłasza się królem Kambodży pod protektoratem Francji (1949-1955 należy do Unii Francuskiej). Odzyskanie północnych prowincji.
1950 - 1970 r. - Wzrost politycznych wpływów Chin a zarazem gospodarczej zależności od Stanów Zjednoczonych. Chodzi zarówno o wpływy polityczne w okresie zimnej wojny jak też o interesy wielkich koncernów. Próbują zwalczać te zjawiska król Norodom Suramarit (1955-1960, ojciec Sihanouka) i Sihanouk (później jeszcze raz jako szef państwa w latach 1960-1970), lecz bez większych sukcesów.
1953 r. - Koniec wojny. Francja uznaje niepodległość Kambodży (1954) jako królestwa.

Państwem rządzi lewica, którą jednak kieruje król Norodom Sihanouk (abdykuje w 1955 r.). W 1963 r. zapowiada budowę komunizmu, co jest decyzją wyjątkowo nieracjonalną w kraju potrzebującym szybkiego rozwoju, wyczerpanym wojną, skrajnie biednym i zacofanym po kilkusetletnim podporządkowaniu obcym państwom. Ludność, w ogromnej większości rolnicza, na ogół nie potrafi czytać ani pisać. Gospodarka opiera się w 90% na eksporcie kauczuku, co uzależnia Kambodżę od zmiennej koniunktury na światowym rynku kauczuku.

1970 r. - Proamerykański generał Lon Nol obala Sihanouka i tworzy swoistą dyktaturę anarchistyczną - Republikę Khmerską. Zaczyna planowe mordowanie i wypędzanie Wietnamczyków mieszkających w Kambodży.

Nie potrafi jednak pokonać partyzantów Sihanouka i wzywa na pomoc oddziały amerykańskie. Wybucha krwawa wojna domowa pełna masowych mordów, rabunków, zbiorowych gwałtów, palenia wsi i wyniszczania przeciwnika wszelkimi dostępnymi metodami. Sihanouk udaje się na emigrację do Chin, gdzie tworzy własny rząd. Tymczasem partyzanci Sihanouka otrzymują pomoc od Wietnamu i, mimo amerykańskich ataków, zajmują około połowy kraju.

1975 r. - Zwycięstwo prochińskich maoistów Sihanouka: zdobycie Phnom Penh i kapitulacja sił Lon Nola. Maoiści proklamują komunistyczną konstytucję nowego państwa nazwanego Kampuczą na znak zerwania z feudalną przeszłością. Po rezygnacji Sihanouka z działalności politycznej (przenosi się do Pekinu), szefem rządu zostaje Samphan Kieu, a jego zastępca Pol Pot (Saloth Sar, 1928-1998) stoi na czele maoistowskiej organizacji Czerwonych Khmerów. Komuniści upodabniają flagę państwa do flagi sowieckiej.
1975 - 1979 r. - Czerwoni Khmerowie rządzą Kampuczą.

Zaczyna się budowa utopijnego maoistycznego społeczeństwa z założenia równych sobie ludzi, mających żyć w komunach rzekomo zgodnie z rytmem natury. Na rozkaz psychopatycznego Pol Pota zostaje zamordowanych ponad 2 miliony ludzi, głównie inteligencji zagrażającej szaleńczej ideologii dyktatora, a przez niego uznanej za klasę nieodwracalnie zdegenerowaną i dlatego godną wyłącznie wytępienia (rasizm klasowy). Powstają obozy koncentracyjne, przeznaczone do mordowania więźniów (nawet formalnie nie przewiduje się w nich resocjalizacji). Zakazane są książki i gazety, chociaż sam Pol Pot jest wykształconym człowiekiem. Zapatrzony w swoją ideologię Pol Pot znosi własność prywatną, odrzuca kolorowe stroje kobiet jako wyzywające i moralnie naganne, zakazuje antykoncepcji i aborcji. Likwidacji ulegają wszystkie kambodżańskie szkoły ponadpodstawowe, ponieważ uznano je za szkodliwe z punktu widzenia komunistycznej rewolucji. Zostaje wycofany pieniądz i zastąpiony państwową dystrybucją towarów, aby nie dopuścić do moralnego wyniszczenia narodu przez rzekomo zgubne idee kapitalistyczne. Zgodnie z planem szalonego przywódcy miasta zostają niemal całkowicie wyludnione, zwykle przez wymordowanie „moralnie zepsutych” mieszkańców. Złamanie zakazów jest zwykle karane możliwie okrutną śmiercią (zabicie motyką, uduszenie, zakopanie żywcem). Podstawą rewolucyjnego społeczeństwa ma być zdyscyplinowany, prosty rolnik. W tych warunkach jednak również rolnictwo nie może prawidłowo funkcjonować, nie ma handlu i w rezultacie kraj cierpi głód.

Od 1978 r. - Rozwija się opozycyjna partyzantka niezadowolona z aktualnej sytuacji w kraju.

Rząd Kambodży wspiera chińskie ataki na Wietnam.

1979 r. - Wietnamskie oddziały wkraczają do Kambodży, która w ten sposób dostaje się pośrednio pod wpływy Związku Sowieckiego, konkurującego z Chinami o panowanie w Indochinach.

Upada zbrodniczy rząd Pol Pota, zastąpiony przez prowietnamskich i prosowieckich komunistów. Co prawda wreszcie zostają zniesione absurdalne, antyludzkie przepisy maoistów, ale Kambodża pod władzą Wietnamu popada w coraz głębszy kryzys gospodarczy. Próby komunizacji kraju podjęte przez Wietnam natrafiają na opór: mieszkańcy Kambodży w większości nie godzą się na wyłącznie państwowe przedsiębiorstwa i handel kontrolowany przez władze. Ludność coraz bardziej biednieje, a spekulacja i przemyt stają się jedynym sposobem przeżycia. W dodatku trwa walka resztek Czerwonych Khmerów z siłami wietnamskimi. Pol Pot ukrywa się w lasach pogranicza tajsko-kambodżańskiego, gdzie umrze w 1998 r.

1987 - 1989 r. - Wietnam stopniowo wycofuje swoje oddziały z Kambodży.
1991 r. - Norodom Sihanouk zostaje szefem państwa (od 1993 r. jako król).

Flaga Kambodży wraca do pierwotnej postaci, lecz tym razem sylwetka Angkor Vat zostaje umieszczona na tle trzech pasów.

1998 r. - Po wyborach powstaje rząd koalicyjny złożony z kilku ugrupowań politycznych.

Kraj cierpi jednak z powodu niebywałego zacofania, wyniszczenia gospodarczego i demograficznego, szerzących się epidemii oraz biedy. Kambodżańska waluta, czyli riel jest niemal bezwartościowa.

Sytuację dodatkowo pogarsza fakt, że prawie nikt z zagranicy nie chce tu inwestować, ponieważ nie widzi możliwości zysku, a dostrzega za to niestabilność systemu politycznego i wciąż aktualną groźbę wybuchu nowego konfliktu.

Początek XXI w. - Powolny rozwój kambodżańskiej gospodarki uwolnionej od większości komunistycznych ograniczeń. Sytuacja społeczna i polityczna jest jednak niestabilna, ponieważ politycy Czerwonych Khmerów współrządzą z innymi ugrupowaniami. Młodzież nie chce wracać do przeszłości i rozliczać swoich rodziców czy dziadków lub dochodzić sprawiedliwości za ich krzywdy. Starsi zaś obawiają się polityków, którzy wywodzą się z dawnych kręgów władzy, a teraz mogą mścić się na tych, którzy będą żądali sprawiedliwości. Wygodniej jest o wszystkim zapomnieć.

Dopiero 30 lat po tragedii Kambodży rusza proces Czerwonych Khmerów, choć nikt już nie wierzy, że winni zostaną ukarani. Ma jednak wymiar symbolicznego rozliczenia się z przeszłością.

← Czampa Monowie w Dvaravati i Haripunczaja →