Wczesna historia Andów
- Do 15. tysiąclecia p.n.e. - Migracja paleoindiańskich koczowników z Ameryki Środkowej na południe. Przybysze są myśliwymi i zbieraczami. W tym okresie i później powstają między innymi obozowiska w Huaca Prieta (środkowe Andy, Peru), Tagua-Tagua (południowe Andy) i Monte Verde - słynne stanowisko archeologiczne na południowym krańcu Andów (późniejsze południowe Chile).
Andy są drogą zaludniania Ameryki Południowej, co znajdzie później odbicie w keczuańskich legendach o powstaniu tych gór. Według nich rasa olbrzymów maszerowała niegdyś z północy, chcąc podbić świat. Kiedy jednak szli jeden za drugim, nagle wybuchł wulkan, a oni skamienieli ze strachu i pozostali w tej pozycji do dziś tworząc gigantyczne góry. Czasem tylko próbują się poruszać, wywołując trzęsienia ziemi.
Andy są święte dla większości zamieszkujących je ludów; stąd ofiary (także z ludzi) składane na niektórych szczytach. Każdy lud ma poza tym swoje miejsca szczególnie święte, jak na przykład wysokogórskie jezioro Titicaca albo dolina rzeki Urubamby dla Inków.
Pod Cuzco zaś czczone są dwie skały. Według legendy są to zamienieni w kamień pasterz Aquy Tapiya, syn Pacha Kamaqa, oraz piękna Chuqi Llanthu, starsza córka boga Inti. Zakochana para próbowała umknąć, lecz potężny Inti odnalazł ich i zamienił w skały oburzony złym gustem córki.
11. tysiąclecie p.n.e. - Stopnienie części górskich lodowców, katastrofalne powodzie i lawiny mułu wyznaczają koniec plejstocenu.
10 tysięcy lat p.n.e. - Początki prymitywnego rolnictwa w Andach na wysokości ponad 2400 m n.p.m. w rejonie góry Huascaran.
Z czasem okoliczne żyzne ziemie przyciągną więcej osadników, a w 1. tysiącleciu p.n.e. powstanie tu kilka osad, których mieszkańcy będą żyli z rolnictwa.
- Od 10. tysiąclecia p.n.e. - Indianie tworzą coraz liczniejsze społeczności rybaków w krainie Costa (wybrzeże), gdzie w chłodnych wodach oceanicznego prądu docierającego do stoku kontynentalnego kwitnie wyjątkowo bujne życie organiczne. Dzięki bogatym połowom rybacy mogą tworzyć stałe osady na wybrzeżu.
Brzegi oceanu i stoki gór wyznaczają naturalne granice tych kultur. Czynnikiem zmuszającym do wytężonej pracy są przeplatające się okresy niedoboru wody i jej nadmiaru wskutek gwałtownych opadów.
- 7. tysiąclecie p.n.e. - W nadmorskim rejonie Costa zaczyna się rolnictwo (na przykład uprawa dyni). Początek budownictwa z nietrwałej suszonej cegły mułowej (adobe), a potem również z kamieni, jak w Cerro Paloma.
Wśród ludności rośnie udział języków z młodszych rodzin językowych, napływających z północy.