Olmekowie, Anahuac, Totonakowie, Teotihuacan, Zapotekowie i Toltekowie
- 2. tysiąclecie p.n.e. - Plemiona Olmek rozwijają rolniczą kulturę na przesmyku Tehuantepec.
Słowo olmek w języku nahuatl oznacza człowieka z kraju kauczuku. Jest to nazwa umowna przeniesiona z plemion Olmeków (młodszych) żyjących w meksykańskich stanach Tabasco i Veracruz w XVI w., użyta w roku 1927 jako określenie stylu plastycznego (Hermann Beyer) i w roku 1929 jako określenie ludu znanego tylko z wykopalisk (Marshall H. Saville, dyrektor muzeum Indian w Nowym Jorku).
Ludy meksykańskie nazywają Olmeków Tamoanchan, a ich kraj występuje pod nazwą Olman.
Żyjąc w bagnistej dżungli między górami i Zatoką Meksykańską, Olmekowie muszą wypalać las, aby założyć pola uprawne. Po wyjałowieniu gleby przenoszą się na nowe miejsce, porzucając dotychczasowe siedziby. Posługują się kamiennymi narzędziami. Budują osady wyrastające z czasem na miasta, jak w Rio Balsas (Tlacozotitlan, XVII w. p.n.e.) czy handlowy ośrodek w San Lorenzo nad rzeką Rio Chiquito (rozkwit w XIII-X w. p.n.e.). San Lorenzo jest też ważnym ośrodkiem religijnym z gigantyczną ziemną platformą, gdzie odbywają się ceremonie ku czci Słońca. Na platformę prowadzą długie rampy, a ziemne piramidy służą do określania położenia Słońca.
Dla przebłagania rozlicznych bogów, zwłaszcza Słońca, i podtrzymania cyklicznie odradzającego się świata składają ofiary z ludzi. Innym typem ofiary jest upuszczanie sobie krwi z przekłutego kolcem kaktusa lub kamienną igłą penisa albo języka. Władcy robią to cyklicznie, żeby pokazać poddanym swój związek ze światem bogów. Zwyczaj składania ofiar z krwi i ludzkiego życia znają potem wszystkie kultury meksykańskie.
Czczą życiodajne Słońce i groźnego jaguara. Rzeźby przedstawiające twarz stylizują często w taki sposób, by przypominały jaguara: groźnie zmarszczone brwi, nacięcia na czole tworzące kształt V i gniewnie wygięte w dół usta. Te same cechy starają się uzyskać na własnych twarzach, dokonując nacięć na czole i deformując czaszki niemowlaków.
Rozwijają odrębną estetykę wyrażającą się w potwornych maszkaronach przedstawianych w rzeźbie i ceramice. Często występują trójnożne naczynia. Piramidy z cegły mułowej służą jako grobowce arystokratów (zwykle grzebanych z ofiarami z ludzi) i świątynie. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech olmeckiej kultury są ogromne kamienne głowy o cechach wyglądających na negroidalne (szerokie nosy płaskie nosy, grube wargi) ustawiane w różnych punktach ich obszaru. Ich ulubionym i najwyżej cenionym materiałem do wyrobu drobnych rzeźb i biżuterii jest jadeit.
Rozwija się tkactwo i plecionkarstwo. Tkaniny są wyrabiane z włókien sizalu, czyli meksykańskiej agawy (Agave sisalana), a później z włókien osłaniających nasiona bawełny (Gossypium hirsutum).
W drugim tysiącleciu zaczyna się powszechne stosowanie czerwonego barwnika otrzymywanego z koszenili (Dactylopius coccus), owada żerującego na opuncji. Tkaniny zabarwione koszenilą wykazują ogromną trwałość koloru.
Drzewo Myroxylon balsamum dostarcza wonnej żywicy spalanej w świątyniach jako kadzidło.
Indianie znają też napój alkoholowy pulque wyrabiany ze sfermentowanego soku agawy pulque (Agave atrovirens). Natomiast sok z kaktusa peyotl (Lophophora williamsii) jest znanym środkiem odurzającym, który pomaga podczas medytacji. Ten narkotyk wchodzi na trwałe do środkowoamerykańskich ceremonii religijnych.
Potem powstaną jeszcze inne środki odurzające jak na przykład mieszanina różnych nasion zwana ololiuqui czy też halucynogenny grzyb Psilocybin. Bogata miejscowa roślinność dostarcza dużej ilości produktów spożywczych jak na przykład sok drzewa Achras sapota, z którego po zastygnięciu wyrabia się smaczną gumę do żucia. Owoce wanilii (Vanilla) służą jako środek zapachowy i przyprawa albo do wyrobu orzeźwiającego napoju. Z Ameryki Środkowej pochodzi kakao (Theobroma cacao), wkrótce jedna z ważnych upraw tego rejonu. Co najmniej od 2. tysiąclecia p.n.e. znany jest alkohol z przefermentowanych ziaren kakaowca oraz pobudzający (zawiera teobrominę) napój z roztartych ziaren kakao wymieszanych z innymi dodatkami roślinnymi i miodem. Kakao służy do leczenia jelit i żołądka, a z sokiem drzewa kauczukowego Castilla elastica do zwalczania infekcji. Polifenole i magnez z kakao obniżają ciśnienie krwi, zapobiegają zawałom serca i zakrzepom krwi, wzmacniają organizm oraz zmniejszają niebezpieczeństwo powstania nowotworów.
- Ok. 1800 - 1100 r. p.n.e. - Rolnicza kultura Anahuac funkcjonuje wokół jeziora Texcoco w Dolinie Meksyku.
W jej ramach powstają osady, które z czasem nabierają charakteru miejskiego (zwarta zabudowa, specjalizacja pracy i związane z tym zróżnicowanie społeczne) na przykład w Zacatenco, El Arbodillo i Tlatilco. Ludność trudni się nie tylko rolnictwem (terasy w Tehuacan, kanionie Xiquila i dolinie Oaxaca), lecz także myślistwem i różnymi gałęziami rzemiosła, a także handlem.
- 1500 - 1300 r. p.n.e. - Szczyt rozwoju kultury Anahuac. Dolina Meksyku zostaje zdominowana przez Olmeków (olmekizacja kultury), którzy przynoszą tu kult jaguara wcześniej nieznany nad Texcoco i rolnictwo żarowe oparte na wypalaniu lasów.
Praktykują ofiary z ludzi i związany z nimi rytualny kanibalizm.
- Od 1100 r. p.n.e. - Rozkwit kultury Olmeków z największym ośrodkiem w San Lorenzo.
Pojawia się kolorowa, figuratywna (przedstawiająca ludzkie postacie) ceramika. Budownictwo opiera się na suszonych na słońcu (a zatem nietrwałych) cegłach, czyli regularnie ukształtowanych kawałkach gliny. Podobna cegła będzie potem znana różnym ludom Wyżyny Meksykańskiej.
Obok wcześniej użytkowanych roślin występują nowe odmiany fasoli, batat (Ipomea batatas) hodowany dla bogatych w skrobię bulw, oraz wiele owoców jak guajawa (Psidium guaiava), papaja, awokado (Persea) albo Lycopersicum cerasiforme.
Nad Zatoką Meksykańską pojawia się bliska Majom rolnicza kultura Totonaków z ośrodkiem w Tajin (Tahin). Jej cechą charakterystyczną jest uśmiech widoczny na glinianych rzeźbach (inaczej niż na poważnych twarzach rzeźbionych później w Teotihuacanie). Totonakowie czczą Centeotla solarnego boga kukurydzy, Tajina, który odpowiada Tlalokowi i Quetzalcoatlowi.
- Ok. XI/X w. p.n.e. - Olmekowie porzucają San Lorenzo i zakładają miasto w La Venta nad rzeką Tonala uchodzącą do Zatoki Meksykańskiej. Miejsce ma żyzne gleby, jest dobrze nawodnione, a poprzez rzekę świetnie skomunikowane, co pozwala rozwijać handel. Mieszkańcy żyją w glinianych prostokątnych domach krytych dwuspadowym dachem z trzciny. Część z domów znajduje się na usypanych przez ludzi płaskich podwyższeniach, co zapewnia ochronę przed powodziami.
Centralną część miasta zajmuje rozległy plac ceremonialny otoczony piramidami z gliny. Największa z nich osiągająca wysokość 30 m jest poświęcona Słońcu. Zbudowano ją z mieszaniny gliny i piasku, aby uzyskać większą trwałość. W trakcie wysychania sama glina pęka, ale domieszka piasku zmniejsza jej kurczliwość, a więc ogranicza pękanie. Dzięki temu wielka piramida w La Venta przetrwa aż trzy tysiące lat. Budowla na planie kwadratu ma charakterystyczną schodkową strukturę, a przez środek każdej z czterech ścian biegnie szeroki pas schodów prowadzących na szczyt. Stamtąd władca-kapłan zwraca się do swoich poddanych i tam jest bliższy niebiańskim bogom.
Po dwóch przeciwnych stronach placu zostają zakopane w ziemi dwie prostokątne platformy ułożone z wielu warstw płytek cennego serpentynitu sprowadzonego z odległych kamieniołomów. Na gładkiej powierzchni obu platform znajdują się identyczne mozaiki przedstawiające stylizowane kwiaty i kolby kukurydzy. Platformy są formą hołdu i ofiary złożonej bóstwom kukurydzy, najważniejszej rośliny uprawnej zapewniającej żywność i warunkującej istnienie cywilizacji Olmeków.
Na obrzeżach miasta stają ogromne bazaltowe głowy z charakterystyczną stylizacją twarzy przypominającą twarzową część głowy czczonego jaguara. Bazalt jest sprowadzany z kamieniołomów odległych o ponad 100 km. Kilkutonowe kamienie jadą na drewnianych platformach do brzegu Zatoki Meksykańskiej, a stamtąd na łodziach do rzeki Tonala. Poszczególne głowy upamiętniają władców-kapłanów z królewskiej dynastii panującej w La Venta. Mają one jednak nie tylko przypominać o zmarłych władcach, ale też zapewniają im pośmiertną tożsamość i byt w zaświatach. Czasem prowadzi to do kuriozalnych zachowań. Na przykład twarz jednej z głów została celowo zniszczona, aby ukarać, lub nawet unicestwić przedstawionego władcę.
IX w. p.n.e. - Mieszkańcy Ameryki środkowej zaczynają używać złota, pierwszego znanego sobie metalu.
Ok. IX w. p.n.e. - Kapłani Olmeków tworzą zasady liczenia, zaczynając arytmetykę. Powstają zaczątki pisma obrazkowego Olmeków, o czym świadczy pokryta szeregami znaków kamienna płyta z Cascajal (między San Lorenzo i La Venta), opisana przez archeologów w 2006 r. Sztuka pisania i liczenia przyczyniają się do rozwoju astronomii i kalendarza.
VIII w. p.n.e. - Powstaje i ciągle jest rozbudowywana (w XII w. osiągnie długość 400 m, szerokość 100 m i wysokość ponad 24 m) tama Purrón w dolinie Tehuacan, aby zapewnić dopływ wody na pola. W następnych wiekach rozwinie się tutaj sieć kanałów długości ponad 1300 km, nawadniających pola na obszarze ok. 330 km2. Kanały, wykopane początkowo w ziemi, tworzą wały z warstw trawertynu (CaCO3) wytrącanego ze zmineralizowanej wody w tempie do 1 cm na rok. W rezultacie koryto stale się podnosi, a z czasem woda płynie nawet 5 m ponad powierzchnią ziemi na szczycie wału zwanego tecoatl, co oznacza kamiennego węża.
Ok. 500 r. p.n.e. - Dolina Oaxaca jest centrum rozwoju rolniczej kultury Zapoteków. Ich centrum jest góra zwana Dhauya quch o Dauyacach (Góra Świętych Kamieni). Zapotekowie utrzymują bliskie kontakty handlowe i kulturowe z Olmekami na brzegu Zatoki Meksykańskiej.
Ok. 500 r. p.n.e. - 100 r. n.e. - Rozwija się kultura Ticoman z centrum w Chupicuaro. Nawiązuje do Olmeków, ale rozwija własną estetykę artystyczną. Architekci i plastycy Ticoman zwykle stosują łatwą w obróbce glinę.
Koniec V w. p.n.e. - Olmeckie miasto La Venta stopniowo podupada i w końcu zostaniee opuszczone. Intensywne rolnictwo doprowadziło do wyjałowienia gleby, a rzeka ulega zamuleniu i przesuwa się na zachód odcinając miasto od wody i naturalnej drogi komunikacyjnej, co ograniczyło handel.
Do IV w. p.n.e. - Trwa ekspansja kultury Olmeków.
Olmekowie nie tworzą jednego państwa, pozostając rozdrobnieni na plemienne państewka, ponad 80 samodzielnych osad i miasta, z których najważniejsze to Tres Zapotes, Cerro de las Mesas i La Mojarra. Miasta mają utwardzone ulice, kanalizację i monumentalne budownictwo, głównie sakralne oraz centralny plac służący jako miejsce ceremonii.
Olmekowie mają ogromny wpływ na całą Amerykę Środkową. Rozprzestrzeniają się od Zatoki Campeche do wybrzeży Pacyfiku. Ich wpływy obejmują Jukatan i późniejszą Gwatemalę, ale kontakty handlowe i kulturalne sięgają aż do Przesmyku Panamskiego, Półwyspu Nicoya i północnych Andów (kultura Chavin). Na zachodzie olmeckie wpływy zaznaczają się w Tlatilco, między innymi w kulcie jaguara. Wszędzie znane są też typowe dla Olmeków ofiary z ludzi i kanibalizm.
W rejonie Doliny Meksyku i jeziora Texcoco istnieją związane z Olmekami miasta Ticoman i El Tapalcate.
- Ok. 250 r. p.n.e. - Na północ od doliny Tehuacan powstaje nowe miasto Teotihuacan (nazwa rozumiana jako miasto bogów lub miasto Słońca i centrum świata) według legendy założone przez emigrantów z miejscowości Tamoanchan i Xomiltepec, których przyprowadzili tu bogowie. W istocie jest to kolejna osada w tym miejscu kontynuująca dużo wcześniejsze tradycje, a intensywna rozbudowa miasta zacznie się dopiero w I w. n.e.
Później ludność Teotihuacanu zasilą uchodźcy z Cuicuilco zniszczonego przez wybuch wulkanu.
- Ok. 200 r. p.n.e. - 300 r. n.e. - Rozkwit kultury Zapoteków kontynuujących tradycje Olmeków i Ticoman. Zapotekowie utrzymują kontakty z Teotihuacanem i Majami. Rozwijają też własny zapis hieroglificzny.
Ich centrum jest miasto Dhauya quch o Dauyacach, czyli późniejsze Monte Alban. W Monte Alban Zapotekowie ścinają wierzchołek góry, aby uzyskać płaską powierzchnię, na której staje pierwsze miasto; z czasem jednak rozrośnie się daleko poza ten szczyt. Monte Alban zajmuje strategiczną pozycję nad trzema odgałęzieniami doliny Oaxaca. Miasto stanie się najdłużej istniejącym ośrodkiem miejskim w Ameryce Środkowej, ponieważ będzie funkcjonować aż do X w. n.e.
- I w. n.e. - Teotihuacan ma około 30 tysięcy mieszkańców, co czyni go jednym z największych miast świata w tej epoce. Centralną część zajmują budowle sakralne oraz siedziby kapłanów, władców i arystokracji. Wokół zaś są rozlokowane dzielnice mieszkalne budowane zwykle na planie regularnej siatki ulic krzyżujących się pod kątem prostym.
Teotihuacan jest miejscem, gdzie są prowadzone systematyczne obserwacje astronomiczne, ośrodkiem sztuki i nauki promieniującym na całą Wyżynę Meksykańską. Poza tym jest jednym z największych centrów religijnych i celem pielgrzymek. Powstają tu piramidy-świątynie (z największą Piramidą Słońca wysokości 65 m), a szeroka Droga Umarłych (nazwa używana potem przez Azteków) wiedzie do Piramidy Księżyca (wysoka na 43 m).
Piramida Księżyca powstaje w I/II w. jako kilkunastometrowa budowla z platformą ofiarną na szczycie. Dopiero na początku III w. jest podwyższona, co pociąga za sobą okrutne ofiary: w fundamentach zostaje zakopany żywcem wojownik-jeniec w otoczeniu przedmiotów ze świętego obsydianu oraz zwierzęta reprezentujące magiczne moce: pumy, wilk, orły (powietrze-niebo), sokół, sowa i grzechotnik (wąż-ziemia). Później, blisko szczytu piramidy ofiarną śmierć ponosi dwunastu związanych mężczyzn, przy czym dziesięciu ucięto głowy. Kolejne rozbudowy, czyli powiększanie i podwyższanie Piramidy Księżyca znaczą ofiary z czterech mężczyzn, czternastu wilków i czterech pum, a następnie z trzech arystokratów obwieszonych ozdobami. Ofiary reprezentują podbite ludy i mają symbolizować ich podległość wobec Teotihuacanu. Ofiary z ludzi i rytualny kanibalizm są w tym czasie powszechne.
W tunelach i komorach wykutych pod trzecią wielką Piramidą Pierzastego Węża zostają umieszczone spore ilości rtęci jako świętego metalu, który jest co prawda silnie toksyczny, ale w śladowych ilościach bywa też używany jako lek. Poza tym jest uznawany za substancję magiczną, związaną z bogami i życiem po śmierci.
- II w. n.e. - W Teotihuacanie mieszka około 45 tysięcy ludzi. W V-VI w. miasto wyrośnie na jedną z największych metropolii świata w tej epoce, mając 85 a nawet do 200 tysięcy mieszkańców i powierzchnię ponad 140 km2 (najrozleglejsze miasto prekolumbijskie).
Reprezentanci tej kultury podbijają nawet niektóre miasta Majów (na przykład Tikal w IV w.).
IV - VII w. - Zapoteckie miasto Monte Alban należy do najważniejszych i największych (ponad 20 tysięcy mieszkańców) ośrodków Ameryki Środkowej.
650 - 800 r. - Upadek Teotihuacanu niszczonego przez najazdy barbarzyńców z północy.
Metropolia zostaje w końcu zburzona podczas buntu nadmiernie wyzyskiwanej ludności. Mieszkańcy miasta rozpraszają się, roznosząc swoje tradycje, co ma ogromne znaczenie dla cywilizowania Meksyku.
Na ruinach dawniej kwitnącego miasta Teotihuacan powstają prymitywne, gliniane chatki najeźdźców. Natomiast Monte Alban i lud Zapoteków jeszcze przez pewien czas zachowują dawne tradycje i pewną niezależność od barbarzyńców z północy.
IX w. - Zwycięscy barbarzyńcy zajmują tereny Teotihuacan i przejmują miejscową, wyższą kulturę, rzemiosło, sztukę, religię, budowanie miast i formy życia społecznego. Po kilkudziesięciu latach niektóre plemiona dorównują już podbitej przez siebie kulturze i jako Toltekowie otwierają nowy rozdział w dziejach cywilizacji meksykańskich.
IX w. - Toltekowie posuwają się na południe i przez Tullantzingo docierają do miasta Tula (Tollan, nazwa pochodzi od mitycznej krainy szczęścia, skąd mają się wywodzić przodkowie Tolteków), które stanie się ich stolicą. Sztukę budowania przejętą od kultury Teotihuacan rozwijają do poziomu nieznanego dotąd w Meksyku. Uznawane za centrum świata miasto staje się nową kulturalną stolicą Meksyku, siedzibą nie tylko władców, lecz także artystów, myślicieli lekarzy i kapłanów. Tolteccy rzemieślnicy na dużą skalę używają metali szlachetnych głównie do wyrobu biżuterii.
IX/X w. - Wędrujący z północy lud Purepecha, przez Hiszpanów w XVI w. nazwany Taraskami, osiedla się na pacyficznym wybrzeżu w krainie, która potem będzie znana jako Michoacan (nazwa oznacza ziemię rybaków).
Legendy Purepecha głoszą, że ich przodkowie narodzili się w jaskiniach na północy i stamtąd wyruszyli do przeznaczonego im kraju. Najwyższym bóstwem jest Curicaueri (Wielki Ogień) reprezentujący Słońce, któremu należy składać ofiary z ludzi. Dla niego też stale płonie ogień na szczytach wielkich kamiennych świątyń.
Na zasiedlanych obszarach Taraskowie zakładają ufortyfikowane miasta. Tak zaczyna się na przykład Angamuco postawione na wyspie otoczonej przez bagna. Wyspa jest fragmentem wielkiego jęzora lawy, która niegdyś wypłynęła z pobliskiego wulkanu.
- Od 977 r. - Toltecki kapłan, władca, myśliciel i mistyk Topiltzin Quetzalcoatl (Pierzasty Wąż) rządzi Tulą przez 19 lat. Zostanie potem utożsamiony z bogiem Quetzalcoatlem, który według legend podobno przybył niegdyś ze wschodu. Ów mityczny Quetzalcoatl miał podobno białą skórę i brodę, rzadko spotykaną wśród Indian na ogół pozbawionych zarostu.
Historyczny władca Topiltzin Quetzalcoatl głosi dobroć i powszechną miłość, zastępując ofiary z ludzi składaniem ofiar z kwiatów, ptaków i węży. Co więcej, prowadzi pokojową politykę, odrzucając podboje jako metodę rozszerzania cywilizacji. Za jego panowania Toltekowie przeżywają epokę kulturalnego rozkwitu i spokoju.
Władca-pacyfista okazuje się jednak zbyt słaby w konfrontacji z brutalną rzeczywistością. Tezcatlipoca, wpływowy zwolennik krwawych ofiar i polityki podbojów, przejmuje władzę w Tula i ostatecznie wypędza nazbyt dobrodusznego Quetzalcoatla. Według legend, wygnany władca odchodzi na wschód i umiera na brzegu oceanu, albo też odpływa (za ocean?) na tratwie z węży, zapowiadając jednak swój triumfalny powrót w przyszłości.
Kult boga Quetzalcoatla dotrze potem na Jukatan, gdzie bóstwo przyjmie imię Kukulcan (Pierzasty Wąż).
Charakterystyczny jest motyw węża. W większości kultur wąż oznacza zmianę, co wiąże się z okresowym zrzucaniem starego naskórka i zastępowaniem go przez nowy. Drugie symboliczne znaczenie węża to żywioł ziemi, a to z powodu bliskości beznogiego węża i podłoża. Wśród Indian wąż łączony jest też z wodą (czasem chodzi o węża wodnego), która także zawiera w sobie element ruchu, zmiany i przekształcania (zwłaszcza w odniesieniu do stanu skupienia). Quetzalcoatl jest reformatorem religijnym, co tłumaczy jego związki z wężem i wodą, a także nazwę Pierzastego Węża jako pośrednika między światem ziemskim i niebiańskim (powietrznym). Po kilkuset latach legenda o Quetzalcoatlu ułatwi Hiszpanom podbój, bo miejscowa ludność będzie w nich upatrywać wysłanników brodatego bóstwa.
- X/XI w. - Upadek centrum Zapoteków w Monte Alban. Ich ziemie zajmują Mixtekowie (Mistekowie) przybyli z północy.
Oba ludy mieszają się ze sobą, dając początek nowej kulturze z ośrodkiem politycznym w mieście Mitla zwanym Lynbaa, czyli Miasto Spoczynku. Mimo to Monte Alban zachowuje znaczenie, stając się centrum religijnym i miejscem grzebania władców Mixteków. W następnych stuleciach Mixtekowie zasłyną jako budowniczowie, rzemieślnicy, twórcy wspaniałej biżuterii ze złota i cenionej barwnej ceramiki. Tworzą też pięknie ilustrowane księgi z jeleniej skóry. W czasach azteckiej dominacji Mixtekowie będą wynajmowani przez władców z Tenochtitlan między innymi do wykonywania barwnych mozaik.
- 1098 r. - Huemac wstępuje na tron Tolteków.
Obejmuje władzę w państwie osłabionym i zagrożonym najazdami barbarzyńskich, w większości koczowniczych ludów z północy, które pod koniec jego panowania zaczną nawet osiedlać się na terenach Tolteków. Huemac dość skutecznie chroni swoje państwo, a jednak, mimo sukcesów w walce z najeźdźcami, jasnowidze podobno przepowiadają ostateczną klęskę Tolteków i przyszłą dominację Meksykanów.
Wyjaśnia to legenda, według której Huemac grał kiedyś w piłkę z Tlalokami (niższe bóstwa deszczu towarzyszące głównemu Tlalokowi) o drogocenne pióra ptaka quetzala. Co prawda wygrywał, ale Tlaloki dawały mu czasem nie pióra, lecz kukurydzę z liśćmi. Rozgniewany władca odrzucał je i brał tylko pióra. Wywołało to oczywiście klęskę nieurodzaju i głód, a w dłuższym czasie doprowadziło do upadku państwa Tolteków.