Indianie Kordylierów i Wielkich Równin

  • Ok. 5000 r. p.n.e. - 3500 r. p.n.e. - Okres bardzo suchego i ciepłego klimatu na Wielkich Równinach. Stepowienie, cofanie się lasów na północ i wymieranie zwierząt łownych zmusza większość Indian do opuszczenia prerii.

Wrócą pod koniec tego okresu, gdy wilgotność nieco wzrośnie.

  • 3500 - 200 r. p.n.e. - Archaiczny okres myślistwa uprawianego na preriach w warunkach suchego, kontynentalnego klimatu. Piesi koczownicy wędrują za stadami bizonów (Bison bison). Rozwijają różne techniki polowania polegające na podkradaniu się do stada pod skórami kojotów lub zapędzaniu go do pułapki. Często pułapką jest wysoka skarpa, z której zwierzęta spadają, zabijając się lub łamiąc nogi. Tak jest na przykład u podnóża Gór Skalistych, gdzie 10-metrowe urwisko Estipah-skikikini-kots (później znane jako Head-Smashed-In Buffalo Jump w kanadyjskiej prowincji Alberta) jest wykorzystywane aż do XIX w. n.e.

Loklanie powstają narzędzia z miedzi rodzimej wydobywanej na północy.

Pod koniec 1. tysiąclecia p.n.e. rośnie wilgotność klimatu, a granica lasów przesuwa się na południe.

  • Od 3. tysiąclecia p.n.e. - Na Wielkich Równinach powstają ziemne i kamienne kręgi (medicine wheels), służące do wyznaczania przesileń oraz kultu Słońca, Księżyca i gwiazd. To pozwala między innymi przewidywać czas przybycia stad bizonów, od których zależy byt plemion. Jednym z najbardziej znanych będzie krąg w Górach Bighorn funkcjonujący od przełomu 1. i 2. tysiąclecia n.e.

  • Od III w. p.n.e. - Na północnych preriach (rejon jezior Winnipeg i Manitoba) funkcjonuje kultura związana z wilgotniejszym klimatem i lasami. Łowcy bizonów, żyjący w pobliżu lasu lub w lesie, rozwijają sztukę posługiwania się łukiem. Przejmują też z południa umiejętność wytwarzania ceramiki metodą nakładania kolejnych wałków gliny.

  • VII w. n.e. - W południowych rejonach prerii są budowane wielkie konstrukcje ziemne - kopce wskazujące na kontakty z rejonem Zatoki Meksykańskiej. Na południe od rzeki Peace powstanie ok. 60% wszystkich dużych kopców zbudowanych w Ameryce Północnej. Rozwój kultury jest oparty na myślistwie, kopieniactwie (meksykańska kukurydza) i handlu. Do najcenniejszych produktów eksportowanych na południe należy miedź, używana głównie do wyrobu biżuterii a nie narzędzi. Powstaje bogatsza warstwa panująca. Kształtują się ośrodki miejskie i lokalne państwa.

  • IX - XIV w. - Północne części prerii na Wielkich Równinach utrzymują kontakt z południem kontynentu. Dalekosiężny handel łączy wybrzeża obu oceanów i Zatoki Meksykańskiej, o czym świadczą muszle i wyroby, pochodzące znad Zatoki a znalezione na południe od jeziora Winnipeg. Z drugiej zaś strony miedź znad Wielkich Jezior jest eksportowana na południe aż nad Zatokę Meksykańską.

  • XIII - XV w. - Ochładza się półkula północna: zbliża się „mała epoka lodowa” z lat 1600-1850.

Koczowniczy przodkowie plemion Nawajów (przez Hiszpanów nazwani Navaho lub Navajo, a sami określający się jako Dine - ludzie) z językowej rodziny athapask oraz Apaczów (Apache) z rodziny aztec-tano opuszczają swoje siedziby na północy. Migrują na Wyżynę Colorado i wypierają tamtejszych rolników. Stąd nazwa Apacze w języku Indian Zuni znaczy Wróg. Sami Apacze nazywają siebie Tinde lub Tinneh (Ludzie).

Centralną część kontynentu, zwłaszcza Wielkie Równiny, zamieszkują plemiona z grupy Sioux. Mandanowie (odłam Sioux) utrzymują się z polowania i rybołówstwa, przy czym używają charakterystycznych okrągłych łodzi ze skór rozpiętych na drewnianej konstrukcji.

W centralnej części prerii dzięki względnej wilgotności (ochłodzenie na północy kontynentu) rozwija się rolnictwo.

Południe Wielkich Równin jest zdominowane przez koczownicze myśliwskie plemiona Komanczów spokrewnione z Szoszonami żyjące głównie z polowania na bizony. W ich wizji rzeczywistości bizon jest obrazem kosmosu, gdzie cztery nogi to cztery strony świata. Preriowy mit głosi, że niegdyś podczas klęski głodu przyszła piękna kobieta, aby dać się zabić jako ofiara dla dobra ludzi i obiecała, że odtąd co roku będą przybywać stada bizonów. Kobieta-dawczyni życia (odpowiednik Bogini-Matki) zamieniła się w białą samicę bizona.

W Kalifornii zaś dominują prymitywne plemiona posługujące się językami z rodzin penuti i hokan. Utrzymują się ze zbieractwa korzeni, pasikoników, nasion, orzechów, gąsienic i morskich glonów, które są suszone lub gotowane. Polują na króliki i gryzonie, łowią łososie. Charakterystyczne są ich kopulaste chaty budowane z darni, traw lub drewna.

  • Początek XVI w. - Ospa przywleczona przez Hiszpanów do Meksyku i na Florydę błyskawicznie wyniszcza Indian.

  • 1540 r. - Hiszpan Francisco Vasquez de Coronado prowadzi 300 zbrojnych jeźdźców, poszukując bogatych miast podobnych do tych złupionych w Meksyku. Ostatecznie jednak znajduje tylko miasta Pueblo oraz wsie Apaczów i Nawajów, którzy reprezentują kulturę epoki kamienia. Co prawda Coronado formalnie przyłącza te ziemie do posiadłości hiszpańskich na południu, lecz w praktyce indiańskie plemiona Pueblo i koczowników pozostaną niezależne aż do końca XVIII w.

  • Druga połowa XVI w. - Hiszpanie docierający do Kalifornii dowiadują się od Indian o dzikich, włochatych ludziach żyjących w lasach i nastawionych raczej nieprzyjaźnie. Hiszpańscy przybysze nazywają te istoty vigilantes obscuros, czyli mrocznymi (nocnymi?) obserwatorami. Są to pierwsze w Kalifornii zapiski o małpoludach (później znanych jako sasquatche).

  • Po 1598 r. - Indianie nad Rio Grande, a potem na Wielkich Równinach, poznają konia przywiezionego przez Hiszpanów. Stada zdziczałych koni, które biegają po prerii są początkowo traktowane przez Indian jako dodatkowe źródło mięsa. Z czasem jednak Indianie uczą się od białych wcześniej nieznanej im sztuki jeździeckiej i koń staje się dla nich zwierzęciem przede wszystkim wierzchowym. Doprowadza to do głębokiej rewolucji na amerykańskich preriach. Dotychczasowi piesi myśliwi i rolnicy przekształcają się w mistrzów jeździectwa, zmieniając zarazem styl życia. Dzięki koniowi są w stanie łatwo i szybko polować, co większość z nich skłania do porzucenia pracochłonnego rolnictwa. Zasadniczo zmienia się też dieta dawnych rolników: zamiast jak było dotychczas, dużej ilości produktów roślinnych z dodatkiem mięsa, zaczynają spożywać głównie mięso z upolowanych bizonów. Z drugiej jednak strony jest to rodzaj regresu kulturowego, ponieważ porzucenie rolnictwa jest równoznaczne z przejściem do koczowniczego trybu życia, a to powoduje zanik ciężkiej i delikatnej ceramiki oraz ograniczenie liczby przedmiotów (kultura materialna) do najbardziej niezbędnych, które można przewozić.

  • XVII w. - Assiniboine (czyli Ludzie Gotujący Gorącymi Kamieniami), jedno z plemion Sioux (w języku Ojibwa Grzechotnik, czyli Wróg) zamieszkujących północ Wielkich Równin, opanowują sztukę jazdy konnej i obsługiwania broni palnej.

Nad górną Missouri i na zachodnich stokach Gór Skalistych w basenie rzeki Snake najsilniejszym plemieniem są Nez Percé (po francusku Przekłuty Nos), zbieracze jagód, orzechów i korzeni, łowcy łososia (za pomocą oszczepów, rzadziej siecią), jeleni i bizonów. Zamieszkują wielorodzinne, długie chaty z bali kryte matami. Od XVII w. używają konia.

  • Od 1700 r. - Nawajowie zajmują terytorium Indian Hopi (z grupy Pueblo) na południe od rzeki Colorado. Proces trwa przez następnych 200 lat, doprowadzając w końcu do otoczenia terytorium Hopi przez Nawajów.

  • XVIII w. - Liczące zaledwie kilkaset osób plemiona Klamath zamieszkują północną Kalifornię i południowy Oregon. Posługują się językiem należącym do rodziny penuti. Utrzymują się z myślistwa i rybołówstwa (łowią głównie łososia). Lato spędzają w lekkich szałasach, a na zimę budują długie ziemianki.

  • XVIII w. - Użycie konia unifikuje kulturę i styl życia Indian prerii. Wszystkie plemiona utrzymują się teraz z polowania na bizony bez względu na to, czy ich przodkowie byli myśliwymi, rolnikami czy zbieraczami. Upowszechnia się europejskie lasso. Łatwa komunikacja konna zwiększa także częstotliwość kontaktów międzyplemiennych, a duża różnorodność języków uniemożliwiająca porozumienie zmusza Indian do wynalezienia języka znaków dawanych rękami, który staje się swoistym międzynarodowym językiem prerii.

  • XVIII w. - Hiszpanie poznają Wielką Kotlinę, lecz teren jest tak jałowy i ubogi, że nie podejmują próby zajęcia tych ziem. Dzięki temu miejscowi Szoszoni zwani też Wężami pozostają wolni.

  • Ok. 1750 r. - Najsilniejszym plemieniem na północy Wielkich Równin są Czarne Stopy (po angielsku Black Foot). Tworzą konfederację trzech plemion Black Foot, Blood i Piegan. Konfederacja zajmuje rozległe terytorium od Gór Skalistych do rzeki Saskatchewan i aż do górnego biegu Missisipi na południu. Czarne Stopy mówią jednym z języków athapask.

  • Druga połowa XVIII w. - Czarne Stopy tracą pozycję najsilniejszej konfederacji na północy prerii. Ich rolę przejmują Assiniboine. Konfederacja Czarnych Stóp przetrwa jednak aż do 1878 r., kiedy celowe wybicie bizonów przez białych kolonistów i traperów ostatecznie zabierze jej źródło utrzymania.

  • Po 1770 r. - Apacze najeżdżający Meksyk i pogranicze USA upowszechniają peyotl jako narkotyk i substancję wzmagającą mistyczne przeżycia. Od połowy XIX w. peyotl znany jest na całym terytorium Stanów Zjednoczonych i w południowej Kanadzie jako wyraz oporu Indian wobec dominacji białych i chrześcijaństwa. Powstaje wręcz kult peyotl.

  • 1775 r. - Benjamin Franklin zostaje szefem działającej przy amerykańskim rządzie Komisji do Spraw Indian (Indian Affairs Commission). Jej zadaniem ma być ochrona Indian, lecz w rzeczywistości chodzi o podporządkowanie ich Stanom Zjednoczonym. Nieprzypadkowo od 1789 r. Indianami zajmuje się Sekretarz Wojny (Secretary of War)

  • XVIII/XIX w. - Nawajowie na Wyżynie Colorado rozwijają rolnictwo jako podstawę swego bytu.

  • 1804 r. - Plemię Sauk (Sac) z grupy Algonkin na zachód od jeziora Michigan, zostaje podbite przez Amerykanów.

  • 1819 r. - Rząd USA przeznacza Oklahomę dla Indian ze Związku Pięciu Cywilizowanych Narodów, w skład którego w ciągu XIX w. wejdą Czirokezi (Cherokee), Creek, Seminole, Chickasaw i Choctaw.

  • Lata 1820. - Pracujący dla Kompanii Zatoki Hudsona kanadyjski traper i handlarz futrami Peter Skene Ogden nawiązuje handlowe relacje z plemionami Klamath. Ok. 20 lat później Jesse i Lindsay Applegate ustalą Południowy Szlak Emigrantów, który otworzy białym osadnikom drogę do ziem Klamath w południowym Oregonie.

  • 1824 - 1832 r. - Przy amerykańskim rządzie działa Biuro Indian (Indian Office) zajmujące się Indianami równolegle z sekretarzem Departamentu Wojny.

  • 1825 r. - Plemię Osage z grupy Sioux zostaje zamknięte w rezerwacie w Kansas, a w 1872 r. przeniesione do Oklahomy.

  • 1827 r. - Jedediah Smith opisuje Szoszonów z Wielkiej Kotliny i inne plemiona żywiące się głównie korzonkami jako „najbiedniejsze istoty na Ziemi”. Amerykanie, podobnie jak wcześniej Hiszpanie, nie są zainteresowani skrajnie jałową Wielką Kotliną i traktują te obszary wyłącznie jako drogę do Kalifornii. W rezultacie miejscowi Szoszoni zachowują wolność, choć stopniowo ulegają dekulturacji przejmując niektóre elementy kultury białych.

  • 1830 r. - Removal Act ustala granicę USA na Missisipi: plemiona ze wschodu zostają przesiedlone na zachód, co pochłania kilka tysięcy ofiar. Po zachodniej stronie Missisipi mieszka około 280 tysięcy Indian.

  • 1832 r. - Wódz Black Hawk (angielskie tłumaczenie imienia Czarny Jastrząb) z plemienia Sauk i plemię Fox (po angielsku Lis) organizują powstanie, próbując uwolnić się od uciążliwej amerykańskiej władzy. Oczywiście przegrywają nierówną walkę i trafiają do zamkniętego rezerwatu (1837), a nowym wodzem zostaje Keokuk. Black Hawk umiera w 1838 r.

  • 1832 r. - Kongres Stanów Zjednoczonych oficjalnie powołuje Komisarza do Spraw Indian (Secretary of Indian Affairs), który w 1849 r. zostanie przeniesiony z Departamentu Wojny do Departamentu Spraw Wewnętrznych.

W 1977 r. miejsce komisarza zajmie zastępca sekretarza spraw wewnętrznych, co oznacza podniesienie politycznej rangi urzędnika zajmującego się Indianami.

  • 1836 r. - Wielka epidemia ospy zabija około 4000 Indian z plemienia Assiniboine na południowy zachód od jezior Winnipeg i Manitoba. W rezultacie plemię traci dotychczasową pozycję hegemona na północnym krańcu prerii. Resztki Assiniboine łączą się z preriowymi Cree, których też dotykają tragiczne epidemie w latach 1835-1858.

  • 1837 r. - Epidemia wyniszcza Mandanów (z grupy Sioux) w dorzeczu Missisipi: z ok. 1600 Indian przeżywa 150 osób.

  • 1837 r. - Oklahoma (część dawnej francuskiej Luizjany między rzekami Arkansas i Red River) zostaje proklamowana jako terytorium indiańskie, gdzie mają być przesiedlani Indianie zza Missisipi.

  • 1838 r. - Szamani pokonanych przez białych Seminoli zapowiadają, że pojawią się mściwe duchy. Kiedy biali giną na Florydzie, tonąc w bagnach, zabici przez aligatory lub nieznanych morderców, Seminole są przekonani, że przyczyną były obrażone duchy.

  • 1840 r. - W dole rzeki Yellowstone (dopływ Missouri) przywleczona przez białych cholera wyniszcza plemię Crow (po angielsku Kruk) z grupy Sioux. Z 4000-5000 członków plemienia w końcu XVIII pozostaje tylko 2000-2500.

  • 1846 - 1848 r. - USA zajmują tereny Apaczów i Nawajów, wywołując ich gniew i zbrojny opór.

Apacze pod wodzą Juana Jose zaczynają walkę z białymi, a zwłaszcza z Meksykanami. Rząd Meksyku wyznacza cenę za ich skalpy: 100 dolarów - mężczyzny, 50 - kobiety i 25 - dziecka. Mimo tych drastycznych posunięć, wojna ciągnie się latami, a Apacze praktycznie opanowują północny Meksyk i południowo-zachodnie pogranicze USA. Nawet, kiedy w 1863 r. ginie ich wódz Mangas, walka nadal trwa.

Indianom sprzyja niegościnna przyroda pustyń i półpustyń. Tam, gdzie biali żołnierze giną z braku wody, Apacze potrafią odnaleźć podziemne źródła i znają miejsca, gdzie woda stoi w zagłębieniach nawet wiele dni po ostatnim deszczu. Wiedzą też, które zbiorniki i rzeki są okresowe, więc zanikają latem. Biali zaś, nieświadomi sytuacji hydrologicznej, zakładają w takich miejscach osady i forty, które muszą potem porzucić.

  • Do 1848 r. - Nawajowie stają się najsilniejszym plemieniem na południu Wyżyny Colorado. W 1848 r. jest ponad 50 tysięcy Nawajów. Swoją siłę opierają na koniach zdobytych od Hiszpanów i używanych jako wierzchowce, na uprawach przejętych od Europejczyków i Indian Pueblo, na hodowli krów przywiezionych z Hiszpanii oraz różnie zdobywanej broni palnej. Trzon ich wierzeń i zwyczajów jest zapożyczony od kulturowo bardziej zaawansowanych Pueblo, z którymi prowadzą ciągłe walki.

Sławę zyskają miejsca kultu wiązane ze szczególnymi formami skalnymi jak na przykład legendarna kamienna tęcza w górach Navajo, w której istnienie wątpiło wielu podróżników. Biali dotrą tam dopiero w 1909 r. i faktycznie zobaczą naturalny kamienny łuk o wysokości 88 m (Rainbow Bridge w stanie Utah).

  • Do połowy XIX w. - W Oklahomie Związek Pięciu Cywilizowanych Narodów dąży do utrzymania autonomii w ramach USA.

Jednym z przejawów tego dążenia jest rozwój rolnictwa i hodowli mających zapewnić Związkowi utrzymanie. W 1828 r. powstaje pierwsza indiańska gazeta Cherokee Phoenix wydawana w języku angielskim i cherokee. Od 1844 r. ukazuje się następna Cherokee Messenger a potem jeszcze Cherokee Almanac i inne. Yellow Bird z plemienia Czirokezów jako pierwszy Indianin w USA pisze powieść o legendarnych dziejach J. Murietty (1854).

Czynnikiem osłabiającym opór Indian okazuje się zmiana klimatu: ocieplenie na północy powoduje wysychanie prerii, która przestaje nadawać się do uprawy. Indianie ograniczają się więc do myślistwa.

  • 1852 r. - We wrześniu wojownicy plemienia Klamath napadają na karawanę wozów nad jeziorem Tule i zabijają 62 osadników, a dwie dziewczyny porywają jako niewolnice. Tylko jeden mężczyzna unika masakry, ucieka i wieść o tym wydarzeniu zanosi do miasteczka Yreka w Kalifornii. W listopadzie zaś Ben Wright na czele dobrze uzbrojonego oddziału wkracza na ziemie Klamath i nad rzeką Lost zabija ok. 40 Indian.

  • 1853 - 1855 r. - Za pomocą ustaw i traktatów zawieranych z poszczególnymi plemionami, a także siłowo. amerykańskie władze dążą do usunięcia Indian z rozległych obszarów Oregonu. Wreszcie zimą 1856 r. rząd federalny zaczyna przymusowe przesiedlenie Indian do rezerwatu Grand Ronde w Górach Nadbrzeżnych w okolicach źródeł rzeki South Yamhill. Podczas kilkutygodniowej pieszej wędrówki na dystansie ponad 100 mil ginie wielu Indian, a całe wydarzenie przejdzie do ich historii jako Szlak Łez (Trail of Tears).

W następnych latach amerykańskie władze będą dążyły do ustabilizowania sytuacji Grand Ronde, próbując Indian przekonać do zajęcia się rolnictwem, ponieważ tradycyjna ekonomia oparta na myślistwie załamała się z braku zwierzyny łownej.

  • 1854 - 1855 r. - Si’ahl (zmarły w 1866 r.), znany też jako Sealth lub Seattle, słynny wódz plemienia Suquamish (stan Waszyngton) walczy z Amerykanami. W 1855 r. zawiera pokój w Port Elliot. Imię wodza otrzyma miasto Seattle.

  • 1854 - 1856 r. - Amerykańskie władze przesiedlają Indian z zachodniego Oregonu i doliny rzeki Columbia w rejon rzeki South Yamhill, a w 1857 r. powstaje tam rezerwat Grand Ronde.

Ciekawostką tego obszaru jest czczony przez miejscowe plemiona wielki żelazo-niklowy meteoryt Willamette ważący 15,5 tony. Skała spadła na Ziemię gdzieś na północy, potem plejstoceński lodowiec przeniósł ją do Oregonu. W 1906 r. trafi do muzeum w Nowym Jorku.

  • 1860 - 1875 r. - Szoszoni zostają umieszczeni w rezerwatach w Idaho i Wyoming.

  • 1861 r. - Cochise, wódz Apaczów, podejmuje walkę z Amerykanami w Arizonie. Wojna trwa do 1871 r., kiedy armia zamyka Apaczów w rezerwacie Chiricahua. Cochise umiera w 1874 r.

  • 20 V 1862 r. - Homestead Act wydany przez rząd amerykański nadaje osadnikom prawo do zajmowania ziemi za Missisipi (wcześniej przyznanej Indianom). Tym samym zostaje otwarta droga do opanowania Nebraski i zaczyna się okres bardzo intensywnej kolonizacji prerii. Myśliwi masowo wybijają bizony (w 1850 r. było ich około 50 milionów), ponieważ przedstawiciele rządu i prywatni przedsiębiorcy skupują skóry zwierząt płacąc jednego dolara za sztukę. Ma to na celu zniszczenie podstawy bytu Indian preriowych i zapędzenie ich do rezerwatów. Ponurą sławę zdobywa William F. Cody (1846-1917) znany jako Buffalo Bill (po angielsku buffalo to bawół), który zabija około miliona bizonów (będzie potem bohaterem wojny secesyjnej jako zwiadowca Północy i twórcą słynnego objazdowego cyrku Wild West Show).

Wkrótce zwały gnijących zwłok bizonów zalegają prerię, a Indianie coraz mocniej zaczynają odczuwać głód. Wykorzystują to Stany Zjednoczone i od 1862 r. masowo osadzają ich w rezerwatach, zwykle oddalonych od pierwotnych siedzib, co ma oderwać Indian od znanego im otoczenia, zniszczyć stare więzi i uzależnić Indian od władzy białych.

  • 1862 r. - Siuksowie Dakota w Minnesocie organizują powstanie przeciw Amerykanom. Dotychczas próbowali żyć z białymi w pokoju, lecz wyniszczanie bizonów i ciągła ekspansja osadników powodują głód i wymieranie Indian. Dochodzi do zabójstw i okrucieństw popełnianych na białych, a nawet przypadków kanibalizmu, co wywołuje odwetową akcję Amerykanów. Zaczyna się amerykańska kampania wojenna, która w Minnesocie potrwa do roku 1865.

  • 1863 r. - Oporni Nawajowie zostają wybici przez Amerykanów, pozbawieni ziemi i bydła. Resztki Nawajów są zmuszone do długiego marszu przez pustynię do zamkniętego rezerwatu koło Fort Summer. W czasie marszu i podczas osiedlania Nawajów w rezerwacie ginie kilka tysięcy osób.

  • 1864 r. - John Chivington z oddziałem wojska napada na obóz Czejenów przy Sand Creek i skalpuje wszystkich mieszkańców (ponad 150 osób). Władze amerykańskie wyznaczyły cenę za indiańskie skalpy, aby zachęcić do mordowania Indian, co jest skuteczniejsze od akcji oddziałów wojskowych, które na ogół trafiają w próżnię, ponieważ Indianie prowadzą walkę partyzancką.

Podobno później nad Sand Creek są widywane duchy pomordowanych ludzi, które szukają zemsty.

Inne sławne miejsca, gdzie rzekomo pojawiają się indiańskie zjawy to Mount Diablo w Kalifornii (duch wodza Mała Sowa) i Wounded Knee w Południowej Dakocie. Natomiast o tajemniczych nocnych światłach z miejscowości Marfa w zachodnim Teksasie opowiadano ponoć jeszcze przed przybyciem białych.

  • 1864 r. - Na mocy umowy z USA powstaje rezerwat dla Indian Klamath w Górach Kaskadowych. Większość mieszkańców rezerwatu stanowi plemię Modoc (Modok), odłam Klamath.

  • 1865 r. - Siuksowie ponoszą klęski w bitwach z amerykańską armią pod Whitestone Hill i Killdeer Mountain, co zmusza ich do zmiany taktyki: unikają bezpośrednich starć z całą armią, a za to atakują niespodziewanie niszcząc poszczególne oddziały.

W Minnesocie kilkuset pokonanych Siuksów Dakota trafia do niewoli i część z nich zostaje powieszona.

Mimo to wódz Siuksów Czerwona Chmura (znany pod angielskim imieniem Red Cloud) nadal walczy metodami partyzanckimi z amerykańską ekspansją na zachód od Minnesoty. Chodzi przede wszystkim o budowę transkontynentalnej kolei, postrzeganej jako zagrożenie dla indiańskiej niezależności. Kolej jest bowiem drogą ekspansji dla białych osadników.

M. Blake napisze potem książkę Tańczący z wilkami (1988), a K. Costner nagra według niej film (1995) o ostatnich dniach wolności Siuksów.

  • 1866 r. - Siuksowie pod wodzą Szalonego Konia (Crazy Horse) wybijają oddział generała Carringtona pod Fort Kearny.

  • 1868 r. - Czerwona Chmura wymusza na Amerykanach zatrzymanie budowy torów do Montany.

Mimo chwilowego zwycięstwa wielki wódz ostatecznie zostanie zmuszony do kapitulacji. Umrze w rezerwacie w Pine Ridge w 1909 r. Koleje zaś i tak zostaną zbudowane, otwierając kontynent dla białych posuwających się coraz dalej na zachód.

  • 1869 r. - Transamerykańska kolej łącząca wybrzeża atlantyckie i pacyficzne (San Francisco) jest zapowiedzią ostatecznej klęski Indian. Już w 1870 r. wszystkie bizony na południe od tej linii zostają wybite, co stawia Indian w obliczu głodu.

  • 1869 - 1871 r. - Po raz pierwszy stanowisko Komisarza do Spraw Indian piastuje Indianin, Elly Paerker z plemienia Seneca.

  • 1870 r. - Ciągłe niedobory żywności w Rezerwacie Klamath skłaniają Indian do buntu. Wódz Kintpuash znany też jako Kapitan Jack wyprowadza z rezerwatu plemię Modoc. Przez kilka miesięcy ponad 50 wojowników Modoc walczy z ok. 3000 ścigających ich amerykańskich żołnierzy. W końcu Modoc chronią się w trudno dostępnym górskim rejonie znanym potem jako Twierdza Kapitana Jacka, gdzie zastygła wulkaniczna lawa zapewnia doskonałe warunki do obrony (w przyszłości powstanie tu rezerwat przyrodniczy Lava Beds National Monument).

Dopiero w kwietniu 1873 r. Modoc decydują się uciec ze swojej skalistej twierdzy, a amerykańscy żołnierze wyłapują kolejne grupki pokonanych wojowników. Wódz Kintpuash podda się Amerykanom 4 czerwca 1873 r. pod warunkiem, że jego ludzie nie będą karani za bunt. Mimo to w październiku Kintpuash oraz jego trzej najbliżsi wojownicy zostaną osądzeni i powieszeni. Pozostała część plemienia Modoc trafi zaś do rezerwatu w Oklahomie.

Natomiast w rezerwacie w Oregonie kształtuje się bliźniacza grupa Klamath, która posługuje się dialektem bliskim dialektowi Modoc.

W 1909 r. władze zgodzą się na powrót Indian z Oklahomy do Oregonu, ale skorzystają z tego tylko niektórzy.

W 1978 r. Modoc w Oklahomie uzyskają status samodzielnego plemienia z własną konstytucją i wyborami.

  • 1871 r. - Biali osadnicy mordują całą wioskę Apaczów w Camp Grant, wykorzystując nieobecność mężczyzn. Pozostawiają przy życiu tylko 29 dzieci, aby je sprzedać jako niewolników do Meksyku. Następnie generał Crook prowadzi zbrojne akcje przeciwko Apaczom, stopniowo wypierając ich na pustynię San Carlos.

  • 1874 r. - Quanah Parker, wódz Komanczów w Teksasie, atakuje Adobe Walls. Przez 30 lat prowadzi beznadziejną walkę z białymi, stojąc na czele konfederacji Komanczów, Apaczów i Kiowa. Umiera w 1911 r. jako rzecznik praw Indian.

  • 1875 r. - Amerykańskie władze nakazują Siuksom przenieść się do rezerwatów. Kiedy nie wszyscy Indianie wykonują rozkaz, zostają zaatakowani przez armię. Część rozproszonych grup przybywa więc do obozu wodza o imieniu Tatanka Iyotake (znany jako Sitting Bull, czyli Siedzący Byk) nad rzeką Rosebud i Little Big Horn. Tatanka jest nie tylko mocno zbudowanym mężczyzną, odważnym i znanym ze szlachetności oraz inteligencji, którą wysoko oceniają nawet jego wrogowie, ale także człowiekiem zdolnym do zgromadzenia wokół siebie innych. Ma wizję przyszłej wolności i potrafi tę wizję przekazać.

Do wiosny 1876 r. w obozie zbiera się ok. 3000 wojowników Siuksów i Czejenów.

  • 1876 r. - Znany z brutalności i okrucieństwa amerykański generał George A. Custer napada na osadę Siuksów nad rzeką Little Big Horn (na południe od rzeki Yellowstone) i każe wymordować wszystkich mieszkańców, wykorzystując nieobecność wojowników, którzy są na polowaniu. Odwetowy atak Indian prowadzą wodzowue Sitting Bull, Crazy Horse (po angielsku Szalony Koń), Rain in the Face (Deszczowa Twarz) oraz Kicking Bear (Kopiący Niedźwiedź). Indiańska armia rozbija wojsko nad Little Big Horn. W okrążeniu ginie Custer oraz wszyscy (224) jego żołnierze. Jest to najbardziej znana amerykańska klęska w walce z Indianami.

W następnych latach Sitting Bull walczy o tereny łowieckie w Górach Czarnych, ucieka do Kanady, lecz nie otrzymuje zgody na osiedlenie się, więc wraca i poddaje się w Fort Buford (Montana, 1881).

  • 1877 r. - Generał Nelson A. Miles niszczy zimowy obóz Szalonego Konia, który jest zmuszony udać się do rezerwatu w Nebrasce, gdzie przebywa Czerwona Chmura. Niedługo znów podejmuje walkę, choć już rozumie, że stoi na pozycji przegranej. Ginie zakłuty bagnetem przez amerykańskiego żołnierza, gdy jedzie po lekarza dla chorej żony leżącej w Fort Robinson.

  • 1877 r. - Wodzowie Apaczów Victorio i Nana opuszczają rezerwat w San Carlos, aby znów walczyć z dominacją białych. Pustoszą pogranicze Meksyku i USA, napadając na osady, paląc pojedyncze farmy i rabując domy oraz przejezdnych. Dla białych Amerykanów stanowi to oczywisty dowód, że indiańscy powstańcy są w istocie przestępcami.

  • 1877 r. - Joseph, wódz Nez Percé w dolinie Wallowa (Oregon) walczy z armią USA, która chce usunąć Indian z terenów złotonośnych. Po kilku klęskach poddaje się i umrze w rezerwacie Colville (1904).

  • 1878 r. - Wybicie stad bizonów na preriach umożliwia białym opanowanie indiańskich plemion żyjących z polowania na te zwierzęta. Do 1900 dotrwa zaledwie około 80 bizonów i małe stado na północnym krańcu Wielkich Równin.

  • 1881 r. - Goyathlay (Ziewający) znany jako Geronimo z grupą wojowników ucieka z rezerwatu Apaczów w San Carlos, aby walczyć z białymi. Jedną z głównych przyczyn nienawiści Geronimo do białych było wymordowanie jego rodziny przez meksykańskich żołnierzy. Wódz zdaje sobie sprawę, że raczej nie ma szans na wygnanie białych, ale pragnie się zemścić. Opanowuje góry Sierra Madre w Meksyku i w ciągu kilku lat zabija ok. 400 białych. Twierdzi, że skoro Bóg stworzył Indian, chciał, aby oni żyli, a więc wszyscy ludzie są sobie równi jak bracia i o to należy walczyć.

W 1883 r. generał Crook wkracza z armią do Meksyku i przekonuje Geronimo, aby wrócił do rezerwatu w San Carlos. Niedługo potem Geronimo znowu ucieka, ale generał Miles łapie go i deportuje na Florydę (1886), skąd buntowniczy wódz wróci do ojczyzny dopiero w roku 1894. Umiera w 1909 r.

  • 1883 r. - Tatanka Iyotake (Siedzący Byk) zostaje osadzony w rezerwacie w Standing Rock nad Missouri. Wykłóca się o prawa dla Indian. Przez rok występuje w Wild West Show. Kiedy w 1890 r. wyrusza do Pine Ridge na spotkanie z Wovoką, aby poprzeć ruch związany z Wovoką i Tańcem Ducha, żołnierze zabijają wodza i jego siedmiu synów jako uciekinierów.

  • 1887 r. - Dawes likwiduje prawną odrębność indiańskiego terytorium w Oklahomie, co potem pozwoli włączyć ten obszar do USA i zasiedlić go białymi (od 1889 r.), a w 1907 r. założyć nowy stan Oklahoma.

  • 1887 r. - Wydany przez rząd General Allotment Act nadaje Indianom należące do państwa ziemie uprawne, w tym także na obszarze rezerwatów, a po 25 latach pola mają być ich prywatną własnością. W rezultacie wielu indiańskich właścicieli sprzedaje swoje pola białym farmerom.

  • 1888 r. - Wovoka (ok. 1858-1932), syn szamana z plemienia Paiute w stanie Nevada, ma gorączkę podczas zaćmienia Słońca. Doznaje widzenia, w którym wędruje do nieba, gdzie Wielki Duch nakazuje Indianom powrót do tradycji, być dobrymi, kochać ludzi, nie walczyć, nie kraść i nie kłamać, a wtedy na prerię wrócą bizony i dawne szczęśliwe czasy. Nowa religia wzorowana na chrześcijaństwie (Wovoka pracował na farmie pobożnego Amerykanina, gdzie był znany jako Jack Wilson) głosi całkowitą autonomię Indian wobec białych. Jej symbolem jest znienawidzony przez białych Taniec Ducha (trwający kilka nocy, powolny ruch po okręgu) wkrótce znany od Gór Skalistych do Missouri, a szczególnie ceniony wśród Siuksów.

  • 1890 r. - Oddział 300 Siuksów dobrowolnie przybywa do rezerwatu Pine Ridge. Żołnierze pozornie przyjmują ich kapitulację, a potem wszystkich podstępnie mordują. W grudniu tego samego roku ok. 500 Siuksów ucieka z rezerwatu w Cheyenne River. 29 XII zostają otoczeni w Wounded Knee Creek (25 mil od Pine Ridge), kiedy tańczą Taniec Ducha i zaczyna się ich rozbrajanie. Przypadkiem wybucha walka, w której ginie ponad 200 Indian i 25 żołnierzy. Masakra zmienia myślenie Wovoki, który odrzuca tezę o pełnym powrocie do tradycji i wygnaniu najeźdźców; mówi odtąd o współistnieniu z białymi.

Białym Amerykanom chodzi jednak o fizyczne wytępienie Indian. W rezultacie takiej polityki liczba Siuksów spadła do 40-50 tysięcy w roku 1890, chociaż jeszcze około 1850 r. było ich 150-200 tysięcy.

  • 1890 r. - Dawes Act daje Indianom prawo do osiedlania się poza rezerwatami i indywidualnego nabywania ziemi.

  • 1895 r. - Dziewiętnastu Indian Hopi zostaje zamkniętych na Alcatraz w Zatoce San Francisco, ponieważ sprzeciwiali się niszczeniu ich kultury i narzucaniu chrześcijaństwa.

Wysepka Alcatraz od 1847 r. jest w rękach armii USA, a od 1859 r. pełni rolę wojskowego aresztu. W 1907 r. zostanie oficjalnym wojskowym więzieniem, które w 1934 r. zostanie przekazane władzom cywilnym.

  • 1911 r. - Niemiecki uczony pracujący w Ameryce Północnej Franz Boas wydaje podręcznik języków indiańskich.

  • 1923 r. - Za zgodą Komisarza do Spraw Indian Nawajowie wprowadzają samorząd w rezerwacie Navajo Nation. Rezerwat rozlokowany na terenie stanów Arizona, Nowy Meksyk i Utah zajmuje powierzchnię 70 tysięcy km2, co oznacza, że jest największym w USA terytorium należącym do Indian. Nawajowie chcą zmienić zasady rządzące ich domeną ze względu na zmianę stylu życia, między innymi przejście od hodowli owiec do dzierżawienia kopalń po odkryciu ropy naftowej i węgla odkrytych na terenie rezerwatu.

  • 1924 r. - Indianie otrzymują prawa obywateli USA, choć nadal nie mają wpływu na decyzje polityczne.

  • 1933 - 1945 r. - John Collier jest komisarzem do spraw Indian w rządzie Roosevelta.

Indian Reorganization Act (1933-1934) przyznaje Indianom wolność polityczną, dotacje na indiańskie samorządy, szpitale, szkoły i działalność kulturalną.

  • 1936 r. - Indianie w rezerwacie Grand Ronde (Oregon) tworzą konfederację jako polityczną. ekonomiczną i kulturalną jednostkę autonomiczną wobec władz amerykańskich.

  • Lata 1940. - Nawajowie pracują jako szyfranci w amerykańskiej armii podczas wojny na Pacyfiku.

Ich zaslugi docenią prezydent Reagan, który w 1982 r. ustanowi nowe święto Dzień Nawajskiego Szyfranta 14 sierpnia, oraz prezydent Bush, który w roku 2001 odznaczy kilkudziesięciu indiańskich szyfrantów.

  • 1946 r. - Nawajowie wydają swoją pierwszą gazetę Adahoonigii i zakładają pierwszy indiański College of Navaho.

  • 1948 r. - Korczak Ziółkowski (1908-1982), amerykański rzeźbiarz polskiego pochodzenia, zaczyna pracę nad pomnikiem Crazy Horse, wodza Siuksów. Posąg wykuwany ze skały Thunderhead w Górach Czarnych (Black Hills) na życzenie wodza Standing Bear (Stojący Niedźwiedź) ma mieć wysokość 171 m.

W 1973 r. Ziółkowski zakłada muzeum Siuksów u stóp monumentu. Po jego śmierci gigantyczną pracę kontynuuje syn.

  • 1951 r. - Piękna Lucy Yellowmule z plemienia Crow zostaje wybrana królową rodeo w Sheridan (Wyoming).

Dwa lata po tym sukcesie organizuje Pow-Wow (Ceremonia w językach algonkin), czyli ogólnoindiańskie święto tradycji i kultury co roku rozpoczynane w marcu w Denver w stanie Colorado i trwające w różnych miejscach aż do sierpnia.

  • 1953 r. - Termination (Relocation) Act oddaje sprawy Indian w ręce stanów zamiast, jak było dotychczas, pod kontrolę rządu w Waszyngtonie. Indianie przestają być właścicielami swojej ziemi, nawet w rezerwatach. Ułatwia to penetrację wielkiego kapitału na obszarze należącym wcześniej do Indian.

  • 1961 r. - Konferencja Indian w Chicago mająca skoordynować funkcjonowanie plemion indiańskich w Stanach Zjednoczonych i wysiłki na rzecz utrzymania tradycji, mimo spadku liczby Amerykanów, którzy pamiętają o swoich indiańskich korzeniach. Przykładem są Siuksowie, dawniej jedno z najważniejszych plemion prerii, teraz reprezentowani zaledwie przez ok. 100 tysięcy osób, z czego 1/3 to Siuksowie Dakota.

  • Od 1966 r. - Poczynając od Roberta L. Bennetta z plemienia Oneida wszyscy Komisarze do Spraw Indian mają indiańskie pochodzenie.

  • 1969 - 1972 r. - Indianie okupują Alcatraz żądając uwzględnienia ich praw i oddania zabranych terytoriów.

  • Lata 1970 - 1990 - Postępuje rozwój indiańskich przedsięwzięć ekonomicznych.

Na przykład plemię Swinomish ze stanu Waszyngton jest niemal monopolistą w połowach łososia, a Nawajowie rozwijają szeroką działalność inwestycyjną w przemyśle. Irokezi z Oklahomy zaś są znanymi producentami warzyw, inwestują w energetyce i metalurgii. 40 plemion z 310 obecnych na terenie USA formułuje programy modernizacji i przystosowania do współczesności.

  • 1973 r. - Od 27 lutego przez 57 dni uzbrojeni Indianie z Ruchu Indian Amerykańskich (działa od 1970 r.) okupują Wounded Knee, żądając równouprawnienia z białymi. Władze godzą się w końcu na rozmowy.

  • 1983 r. - Pod naciskiem indiańskich działaczy prezydent Stanów Zjednoczonych podpisuje akt przywracający Indianom własność ziemi w oregońskim rezerwacie Grand Ronde.

  • 1996 r. - Wybucha archeologiczna i prawna sensacja, kiedy koło Kennewick w stanie Waszyngton zostaje odkryty szkielet człowieka. Indianie uznają, że szczątki powinny być pochowane zgodnie z ich obyczajami, co wyklucza przeprowadzenie badań. Dopiero po procesach sądowych przegranych przez Indian i wykazaniu, że człowiek żyjący kilka tysięcy lat wcześniej nie mógł być członkiem współczesnego plemienia szkielet zostaje wreszcie zbadany.

  • Początek XXI w. - Nawajowie są najliczniejszą i najbardziej wpływową grupą etniczną w Stanach Zjednoczonych. Dysponują własnymi przedsiębiorstwami, drukarnią, instytucjami kulturalnymi i publikują po angielsku i we własnym języku. W 2021 r. jest ich ponad 399 tysięcy, z czego ok. 173 tysięcy mieszka w największym indiańskim rezerwacie Dine Bikeyah czyli Kraj Nawajów, Navajo Nation, który cieszy się autonomią i ma własny parlament wybierany w wyborach powszechnych. Stolicą jest miasteczko Window Rock, czyli Skała z Oknem, ponieważ w pobliżu znajduje się szczególna formacja skalna przebita na wylot szerokim, okrągłym otworem.