Songhaj
- VI - IX w. - Nad wschodnim łukiem Nigru kształtuje się zespół plemion, których trzon stanowią wędrujący w górę rzeki rybacy Sorko. W VII w. zakładają osadę Kukia, lecz pod koniec VII w. wybucha zbrojny konflikt między Sorko a rolnikami Gabibi i myśliwymi Gow. Sprowadzeni na pomoc Berberowie Lamtuna pokonują rybaków Sorko i tworzą dynastię Za (Dia) rządzącą Kukia. Według legendy jej protoplasta Za al-Jamani przybył z Jemenu, specjalnym żelaznym harpunem dam zabił ogromną rybę-potwora czczoną w mieście i wprowadził islam.
Wędrujący Sorko zakładają kolejne osady nad Nigrem - Gao (VIII w.) i Bamba.
- VIII w. - Songhaj jest niewielkim państwem, a jego władcy z dynastii Za rezydują w Kukia.
Według ustnej tradycji panują kolejno: Zakoi, Takoi, Akoi, Ku, Ali-Faj, Biju-Kumoj, Biju, Za-Kuroj, Jama-Karawaj, Jama, Jama-Danka-Kibau, Kukuraj, Kinkin.
IX - XI w. - W regionie Dendi nad środkowym Nigrem kształtuje się lud Songhaj ze zlania Sorko, Gow, Gabibi i pewnej liczby Berberów. Dynastia Za dzięki upowszechnieniu żelaznej broni rozszerza granice państwa. Rosną wpływy kultury muzułmańskiej (ok. 996 r. Al-Muhallabi wspomni o władcy Songhaju wyznającym islam).
Od IX w. - Arabskie kroniki wspominają o Gao (Kuku, Kaukau).
X w. - Songhaj jest bogatym krajem. Jego władcy i duchowni potrafią czytać i pisać (alfabet arabski). Rosną wpływy państw muzułmańskich.
XI w. - Wzmianki o Songhaju (Sonrai) w piśmiennictwie arabskim. Pojawia się w nich na przykład informacja o śmierci władcy tego kraju, którego imię Arabowie zapisują jako Abu Abdallah Mohammed (1000).
Kupcy songhajscy coraz częściej przyjmują islam.
- 1009 r. - Kassoi (Kossoi), piętnasty władca z dynastii Za, następca Kinkina, oficjalnie przyjmuje islam.
Przenosi stolicę do handlowego Gao (nową wiarę szerzą kupcy): powstaje królewska dzielnica Gao Sane i nekropolia. Na nagrobkach znajdują się arabskie imiona władców, choć tradycja i lista w Tarikh es-Sudan przechowa imiona songhajskie. Bardzo drogi marmur na część nagrobków jest eksportowany aż z Andaluzji.
Połowa XI - Koniec XIII w. - Dynastia Za rządzi Songhajem. Ustna tradycja przechowuje imiona zaledwie kilkunastu władców rządzących do połowy XII w. Do malijskiego najazdu jest ich łącznie ponad dwudziestu.
1260 r. - Podbój przez Mali. Synowie króla Jasiboi, Ali Kolen i Sulejman Nari, zostają zakładnikami. Jednak dziesięć lat później podczas zamieszek uciekają z Niani, rozbijając po drodze pościg.
Ali Kolen zakłada w Gao dynastię Sonni (Zastępcy), aby podkreślić niepodległość.
1290 r. - Kolejny władca Sonni Sulejman Nari (jego przydomek znaczy głupi) musi uznać zwierzchność Mali.
XIV w. - Rośnie siła Songhaju budowana przez dynastię Sonni z Gao: Sonni Ibrahim Kabajo, Sonni Usman Gifo Kanafa, Sonni Bar-Kajna-Ankabi, Sonni Musa, Sonni Bakr Zanku, Sonni Bakr Dala-Bujunbu, Sonni Mar-Kiraj. W 1375 r. Songhaj próbuje się wyzwolić, lecz ulega armii Mali. Dopiero ok. 1400 r. Sonni Mohammed Dao (następca Mar-Kiraja) najeżdża malijskie Niani: wywozi towary oraz ludzi i ogłasza niepodległość Songhaju.
XV w. - Sonni Mohammed Kukija, Sonni Mohammed Fari i Sonni Balma rozwijają gospodarkę, a Sonni Sulejman Dama podbija państwo Mema (na północ od Massina i zachód od Nigru). Zaczyna się ekspansja Songhaju, trwająca za Sonni Silmana Dandi i jego następcy Sonni Alego.
1464 - 1492 r. - W Songhaju rządzi Sonni Ali, najwybitniejszy monarcha z dynastii Sonni.
Pokonuje Mossi (1464, 1483) walcząc o Ualata, odpiera Fulbe z Massina, najeżdża Dogonów i zdobywa ich osadę Hombori (1468). Odbiera Tuaregom Timbuktu (1469) i zdobywa (1470-1472) samodzielne Dżenne, co daje mu kontrolę nad handlem transsaharyjskim.
Chłodnym stosunkiem do islamu zraża do siebie kler i część arystokracji. Kiedy więc w dziwnych okolicznościach tonie w rzece Koni (6 XI), wracając z najazdu na Gurma, wasala Mossi, jego syn Sonni Baro zdoła objąć tron dopiero 21 I. Wódz Mohammed Toure napada władcę (18 II), lecz pokonany ucieka do Gao, gdzie przy poparciu ulemów zbiera armię. Sonni Baro zaś odwleka atak, tracąc tym samym przewagę i w końcu 2 IV 1493 r. przegrywa decydującą bitwę pod Anfao: ucieka do wsi na południe od Dendi, gdzie pozostanie do końca życia. Dynastia Za znika z historii.
Według legendy siostra wypędzonego monarchy wykrzyczała w stronę Toure obelżywe słowo „askia” oznaczające uzurpatora, co ten przyjął za oficjalny tytuł i nazwę nowej dynastii (będzie liczyła 20 monarchów) z siedzibą w Gao.
- 1493 - 1529 r. - Rządzi Askia Mohammed I Daud (Wielki), czyli Toure z plemienia Soninke.
Centralizuje administrację w oparciu o islam i posłusznych kadich, tylko Timbuktu i Dżenne mają autonomię. Oba słyną jako centra kulturowe i ekonomiczne. Na przykład w Dżenne przed głównym meczetem istnieje wielki targ, który będzie funkcjonował jeszcze w XXI w.
Toure popiera rozwój handlu i rzemiosła. Prowadzi wyprawy przeciw Mossi (1498-1499), Fulbe (1499, 1504-1505) i Tuaregom. Przeciw Fulbe buduje nad Nigrem garnizon wojskowy Tendirma (1498) jako stolicę nowej prowincji Kurmina. Pozbywa się rodów Za i Sonni, pozwalając ich wybić w starciu z ludem Bariba (1506). Granice przesuwa do Segu, a na wschodzie do wzgórz Air (Agadez, 1501, 1514). Toure podbija Mali (1501, 1508) i Hausa (1514) oprócz Kebbi, a jego brat Amar Kamdiago zajmuje kraje Futa Dżalon i Diara (1512-1513).
Symbolem potęgi Toure jest jego sławna pielgrzymka do Mekki (1497-1498) z 1500 wojownikami i niemal całym dworem.
XVI w. - Postępująca susza (ciepły okres na półkuli północnej) powoduje wyludnianie się prowincji na granicy Sahary.
1504 r. - Umiera Muhmmad ibn al-Karim, wielki teolog i ceniony historyk, który pozostawia opis Songhaju z końca XV w.
1521 r. - Toure traci wzrok, a realną władzę w państwie przejmuje Ali Folen, naczelnik dworskich eunuchów, co oznacza koniec zwycięskich wojen. Narasta niezadowolenie dowódców i synów władcy.
1529 r. - Musa najstarszy syn Toure zbrojnie wkracza do Gao i odbiera tron swemu ojcu (15 sierpnia).
Każe zamordować kilkudziesięciu przyrodnich braci, a Osmana, który w Tendirma gromadzi armię, pokonuje pod Akeguen. Rządzi terrorem, czym zniechęca otoczenie.
- 1531 r. - Alu bezskutecznie próbuje zabić swego brata Musę we wsi Mansura. Następnego dnia (13 IV 1531) Musa ginie w bitwie, a tron zdobywa Mohammed Bunkan, syn Amara Kamdiago.
Nowy władca zabija Alu jako pretendenta do tronu, a ślepego Toure wypędza na wyspę na Nigrze (Toure zostanie potem sprowadzony przez Ismaila do Gao i tam umrze w 1538 r.)
1537 - 1539 r. - Askia Ismail, syn Toure, usuwa Bunkana, lecz wkrótce umiera z powodu słabego zdrowia.
1539 - 1549 r. - Panuje Askia Ishak I. Rządzi terrorem i podstępem. Przeciwników każe zabijać, kupcom z Timbuktu narzuca nadmiernie wysokie podatki, co osłabia gospodarkę Songhaju, najeżdża Maroko w obronie kopalni soli w Teghazie i łupi Mali (1543).
1549 - 1582 r. - Panuje Askia Daud, syn Toure. Kraj przeżywa okres rozkwitu gospodarki i kultury. Granice państwa rozciągają się od wybrzeży Atlantyku w rejonie ujścia Gambii, poprzez ziemie nad górnym i środkowym Nigrem do środkowego Sudanu, gór Tagama oraz Irk-Asz-Szasz na północy.
Głównym problemem zewnętrznym są relacje z Marokiem, które w 1578 r. żąda oddania kopalni soli w Teghazie. Askia Daud zażegnuje konflikt, wysyłając sułtanowi Maroka 10 tysięcy mitkali złota. Spór został więc chwilowo zażegnany, lecz jest nadal nierozwiązany.
- 1582 r. - Po śmierci Dauda Songhaj słabnie głównie z powodu walk o tron. Zmarły władca, wbrew zasadzie starszeństwa, wyznaczył na swego następcę Mohammeda Benkana, który pełnił rolę Kurmina-Fari, zarządcy Kurminy, czyli zachodniej części państwa z centrum w Tendrimie. Jest to najwyższe stanowisko w Songhaju po monarsze. Na wieść o śmierci ojca Mohammed Benkan rusza z armią do stolicy w Gao. Jednak w Timbuktu dowiaduje się, że tron już przejął najstarszy syn króla Askia el-Hadż Mohammed II i odebrał hołd od miasta Gao. Wtedy Mohammed Benkan rezygnuje z siłowego przejęcia władzy i odchodzi z polityki, żeby studiować Koran w Timbuktu. Po roku jednak Askia el-Hadż Mohammed II każe uwięzić Mohammeda Benkana w obawie, że może spiskować i pozostawi go w areszcie do końca swego panowania.
Askia el-Hadż Mohammed II podejrzewa o spiski również pozostałych braci, lecz w końcu daje się przekonać o ich lojalności, w zamian jednak wypędzając z dworu doradców, którzy nakłaniali go do uwięzienia rodzeństwa. To przekłada się na wewnętrzne napięcie w kraju. Zwłaszcza że król jest chorowity i niezdolny do aktywnego zwalczania przeciwników. Tylko raz w roku 1583 prowadzi zbrojną ekspedycję do Wagadu, aby spacyfikować lokalny bunt. W innych wypadkach, jak na przykład stłumienie buntu Fulbe, musi polegać na swoich dowódcach.
1582 - 1584 r. - Wojska marokańskie korzystając z osłabienia Songhaju, zajmują oazy Guarar (Tiguararin) i Taut na szlaku karawan wiozących sół oraz obszar aż do Reggen. Kiedy zaś nie ma reakcji ze stroju Songhaju Marokańczycy opanowują kopalnię soli w Teghazie. Songhajscy górnicy przenoszą się do mniej wydajnej kopalni Taudeni. Wbrew zakazowi Mohammeda II, który nie chce zaogniać konfliktu z Marokiem, wracają do Teghazy (1585), ponieważ złoża w Taudeni nie zaspokajają potrzeb Snghaju.
1584 r. - El-Hadż ben Daud, kolejny Kurmina-Fari, podnosi bunt przeciw bratu i rusza z armią na Gao, gdzie dociera 16 marca. Askia el-Hadż Mohammed II sądzi, że to koniec jego panowania, lecz na szczęście dla niego wybuchł tymczasem konflikt między spiskującymi braćmi Mohammedem Gao i Nuhem, którzy wspierali bunt. Osłabieni rebelianci zostają więc pokonani i trafiają do aresztu, a El-Hadż ben Daud staje przed obliczem władcy. Tam dochodzi do zdumiewającego wydarzenia: buntownik nie prosi o łaskę, lecz sam oskarża króla o nieudolność, a władca nie decyduje się na jego ukaranie. Chcąc rozładować napięcie, Askia el-Hadż Mohammed II obraca wszystko w żart. Każe przyprowadzić konia, na którym przyjechał El-Hadż ben Daud i jego uznaje za winnego, skazując na areszt w swoich stajniach. Krnąbrnego brata osadza w areszcie w Kanatu, a Mohammeda Gao i Nuha każe wybatożyć.
1584 r. - Marokańczycy wysyłają do Songhaju poselstwo z bogatymi darami dla władcy, aby zorientować się w nowej sytuacji. W odpowiedzi Askia el-Hadż Mohammed II wysyła do Maroka jeszcze bogatsze dary w nadziei na utrzymanie pokoju. Mimo to marokańska armia zajmuje spore obszary na zachodzie Songhaju.
16 XII 1586 r. - Kolejny bunt braci obala Mohammeda II, który zostaje wygnany do Tandibi, gdzie wkrótce umiera. Nowy władca Askia Mohammed Bani każe zamordować brata więzionego w Kanatu.
1588 r. - Mohammed Es-Sadyk (brat Askii Mohammeda Bani) wywołuje w Timbuktu bunt z powodu zbyt wysokich podatków.
1588 r. - Bani umiera przed bitwą z buntownikiem. Po obaleniu opozycji władcą w Gao zostaje Askia Ishak II (rządzi do 1591 r.), syn Askii Dauda. Rozbija Es-Sadyka pod wsią Konbo-Korai (każe go ścigać i zabić). Potem najeżdża Gurma.
1591 r. - Marokańczycy rabują Gao i Timbuktu. Ishak II ponosi klęskę pod Tondibi i Bamba.
Najeźdźcy podstępem mordują Askię Mohammeda Gao (syn Askii Dauda) i osadzają na tronie Songhaju marionetkowego władcę Askię Sulejmana (syn Askii Dauda).
Askia Nuh (1591-1599, syn Askii Dauda) broni niezależności Dendi i Hombori, gdzie zakłada sułtanat Dendi ze stolicą w Lulami. Przekazuje tron Askii al-Mustafie, zaczynając linię władców Askia Lulami.
- XVI/XVII w. - W Timbuktu działa murzyński uczony Mahmud Kati, a Maur Abd Ar-Rahman as-Sadi (ur. 1596), do 1655 r. pisze kronikę Tarikh es-Sudan.
Miasto ze swoimi bibliotekami jest jednym z głównych centrów naukowych świata. Natomiast żegluga po Nigrze i handel karawanowy przyczyniają się do ekonomicznego rozwoju Timbuktu.
XVII w. - Dendi trwa dzięki sojuszowi z Kebbi, mimo ciągłych przewrotów i słabości gospodarki. Najdłużej na tronie utrzyma się szósty władca z linii Lulami Askia Daud I (1617-1635, wnuk Askii Dauda z Songhaju).
Do 1618 r. - W Timbuktu istnieje marokański paszalik (prowincja rządzona przez paszę) zwany Arma. Paszowie Mohammed Esz Szetuki i Hammu ben Abdallah ogłaszają niezależność od Maroka (1660).
Od 1635 r. - Walki o tron i postępujący rozpad Dendi zwłaszcza, gdy członek dynastii tworzy księstwo Kokoro w roku 1640. Do XVIII w. powstaną jeszcze inne lokalne monarchie: Aioru, Anzuru, Zermaganda, Zaberma, Dendi, Goruol, Dargol, Tera, Namaro i Hombori.
Lulami Askia Hanga, szesnasty władca z linii Askia panujący w pierwszej połowie XVIII w., jest już praktycznie bezsilny.
Pod wpływem ekspansji wiejskiego animizmu ludów Bambara zanika islam i związane z nim miasta.
- Od XVII/XVIII w. - Po upadku monarchii Songhaj ludy Mandingo dominują nad górnym Nigrem. Dynastia Askia Lulami rządzi drobnymi księstwami, a lud Songhaj trwa w rozdrobnieniu nad środkowym Nigrem.
Tuaredzy podbiją potem arma (1737), a tytuł paszy zostanie zniesiony (1787).
- 1901 r. - Francuzi podbijają ziemie Songhaju i usuwają Askię Malla (1887-1901) ostatniego, trzydziestego, monarchę z dynastii Askia Lulami. To oznacza koniec sułtanatu Dendi.
Po 1960 r. ziemie dawnego Songhaju znajdą się w zachodniej części państwa Niger.