Scytowie, Siung Nu i Hunowie, Turkuci, Kaganat, Awarowie, Chazarowie, Ujgurowie i Kara Kitaj

  • 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Koczownicy z Azji Środkowej zaczynają hodowlę bydła.

W sensie językowym i kulturowym zdecydowanie dominują pochodzący z Azji Środkowej Indoeuropejczycy: Tocharowie i Scytowie, a na zachodzie Trakowie (między Donem, Rodopami i Niziną Panońską). Zmarłych wodzów grzebią pod wielkimi kurhanami, z licznymi ozdobami (słynne scytyjskie złoto), ofiarami z koni i ludzi (ślady rytualnego kanibalizmu).

W tym okresie powstaje buńczuk - symbol władzy wodzów i szamanów, znak siły i magiczne narzędzie - kij z przyczepionym na końcu ogonem byka lub konia, znany potem w całej strefie stepów.

  • Ok. XII w. p.n.e. - W Azji Środkowej pojawiają się żelazne narzędzia, zwłaszcza broń.

  • IX - VII w. p.n.e. - Żelazo jest znane na Stepach Czarnomorskich, na Krymie i Stepach Kaspijskich.

  • VII w. p.n.e. - Koczowniczy Scytowie utrzymujący się z hodowli bydła zajmują Stepy Czarnomorskie wraz z Krymem, a ich wschodni odłam (Sakowie) zamieszkuje Azję Środkową na wschód od Morza Kaspijskiego.

Słyną z wojowniczości, konnicy z dalekosiężnymi łukami refleksyjnymi oraz mistrzostwa w operowaniu lassem. Stosują tatuaż. Znają narkotyczne działanie marihuany, którą stosują do celów magicznych. Scytyjscy wodzowie są grzebani w kurhanach wraz ze swym koniem i dobytkiem (archeologiczne odkrycia w kurhanach pochodzących z VI w. p.n.e. na Kubaniu i w Pazyryku na Ałtaju).

Według Herodota król (wódz) Targitaos zakłada państwo Scytów.

Na północnych przedpolach Kaukazu indoeuropejscy Kimerowie przybyli z północy zakładają własne państwo, ale wkrótce niszczą je Scytowie, a wyparci stamtąd Kimerowie najeżdżają Azję Mniejszą.

  • VII w. p.n.e. - Scytowie pod wodzą Iszpakaiosa zawierają przymierze z Medią i Mana przeciwko Asyrii. Następnie plądruje ziemie Izraelitów i wymuszają okup od faraona Psametyka I za odwołanie ataku na Egipt. Według Herodota Scytowie pozostają w południowo-zachodniej Azji przez 28 lat, rabując i niszcząc. W końcu, ku uldze miejscowej ludności, wycofują się w stepy.

  • Od VII w. p.n.e. - Grecy zakładają swoje osady i porty nad Morzem Czarnym na zachodnich krańcach Wielkiego Stepu. Nadal jednak dominującą siłą polityczną w tym rejonie są Scytowie.

  • VI w. p.n.e. - Scytowie zakładają plemienne państwo na Stepach Czarnomorskich.

Istnieją dwie grupy Scytów: koczowniczy hodowcy (Scytowie Królewscy) między Dnieprem i Donem oraz rolnicy nad dolnym Dnieprem i Bohem.

Kształtuje się charakterystyczny zoomorficzny styl plastyki scytyjskiej, oddziałujący na Europę i Azję Środkową.

  • 513 r. p.n.e. - Wyprawa Dariusza I z Persji przeciwko Scytom. Wodzowie Idantyrsos, Skopia i Taksakis pokonują Persów, stosując wojnę partyzancką (nagłe napady i unikanie bezpośredniego starcia).

  • Od VI - IV w. p.n.e. - Koczownicze ludy zajmujące wschodni kraniec Wielkiego Stepu oraz lasy na zachód od Amuru występują w chińskich źródłach pod zbiorczą nazwą Dong Hu co oznacza Wschodnich Barbarzyńców. Należą do nich między innymi Xianbei (Sien-pi) i Wuhuan.

  • IV w. p.n.e. - Scytyjski władca i sprawny wódz Ateas tworzy państwo na prawym brzegu Dunaju.

Mając ponad 90 lat ginie w bitwie nad Dunajem walcząc z Filipem II z Macedonii. Jest to początek schyłku scytyjskiej potęgi. Zwłaszcza że ocieplenie klimatu wysusza stepy i koczownicy muszą szukać nowych pastwisk.

Irańscy Sarmaci osiedlają się nad Wołgą.

  • III w. p.n.e. - Pod naporem posuwających się na zachód Sauromatów i Sarmatów, Scytowie przenoszą stolicę znad Dniepru na Krym, gdzie powstaje ich miasto znane jako Neapol Scytyjski (później na tym obszarze będzie zlokalizowane miasto Symferopol).

  • III w. p.n.e. - Ałtajski lud Siung Nu (Xiongnu, nazwa w wersji chińskiej) na obszarze od Dżungarii do Gobi tworzy konfederację koczowników pod władzą monarchy noszącego tytuł szan-jü.

Na zachodzie Gobi pozycję dominującą zdobywają koczownicze plemiona Jüe Czy po zepchnięciu na zachód plemion Wusun.

Daleko na wschodzie aż na granicy mandżurskich lasów istnieje silna konfederacja plemion Dong Hu, zagrażająca Chinom i Korei.

Góry Ałtaj (od tureckiego ałtyn-jisz - złote góry), zwane przez Chińczyków Kin-Szang, są ojczyzną prototureckich plemion Gaoche i wkrótce staną się centrum rozsiedlenia ludów tureckich na następne dwa tysiąclecia.

  • 221 - 210 r. p.n.e. - Po latach walk, zabiegów dyplomatycznych i spektakularnych akcji szpiegowskich Chińczycy wypierają Siung Nu z płaskowyżu Ordos (po mongolsku Pałace) przez Chińczyków zwanego Eerduosi-Gajonn i torują sobie drogę na zachód. Ordos stanowi ważny punkt na szlaku handlowym wiodącym do zachodniej Azji, czyli na przyszłym Szlaku Jedwabnym.

Mimo klęski poniesionej w starciu z Chińczykami Siung Nu wracają tam już w latach 206-202 p.n.e.

  • III/II w. p.n.e. - Koczownicy Siung Nu znów systematycznie najeżdżają Chiny.

T’ou Man zakłada państwo Siung Nu. Zostaje zabity przez swego syna Mao Tuna (Mei Tei), który doprowadzi królestwo do szczytu potęgi. Po rozbiciu konfederacji Dong Hu pod koniec III wieku p.n.e. i zwycięstwie nad Jüe Czy w 176 r. p.n.e. Siung Nu stają u szczytu potęgi. Za czasów Mao Tuna (209-174 r. p.n.e.) rządzą ogromnym terytorium od Pamiru i Kotliny Chakasko-Minusińskiej na północ od Sajanów aż do południowej Mandżurii.

Mao Tun potrafi nawet wymusić haracz (okup) za obietnicę pokoju od Kao Tsu, cesarza Chin. Jednocześnie jednak Siung Nu ulegają sinizacji: przejmują wyższą chińską kulturę, handlują z Chinami i żenią się z chińskimi księżniczkami.

  • III/II w. p.n.e. - Na zachód od Dżungarii i na południe od jeziora Bałchasz rozciągają się terytoria koczowniczych Wusun, sojuszników Siung Nu i wrogów Chin.

Według tradycji wódz Wusun noszący tytuł kunmo został zabity przez najeźdźców, lecz jego syn wychował się wśród Siung Nu i dzięki ich pomocy odzyskuje potem władzę.

  • II - I w. p.n.e. - Siung Nu władają Kotliną Tuwa i północnym biegiem Jeniseju.

  • 174 - 160 r. p.n.e. - Laoszang rządzi Siung Nu.

W roku 174 r. p.n.e. Laoszang zadaje druzgocącą klęskę Jüe Czy, którzy muszą przenieść się na zachód w dolinę rzeki Ili. Jednak nie pozostają tam na długo, ponieważ 12 lat później sprzymierzeni z Siung Nu Wusunowie ponownie rozbijają Jüe Czy i wypierają ich jeszcze dalej na zachód i w stronę Indii.

  • 138 - 125 r. p.n.e. - Chiński wysłannik Czang Cz’ien bez powodzenia próbuje pozyskać Jüe Czy jako sojuszników walce z Siung Nu.

  • 133 r. p.n.e. - Chiński cesarz Wu Di bezskutecznie próbuje schwytać władcę Siung Nu, aby przerwać ciągłe napady na chińskie terytoria.

  • 129 - 119 r. p.n.e. - Chińczycy wypierają Siung Nu z Ordos i Gobi.

Jest to formalny początek Szlaku Jedwabnego (realnie funkcjonował już kilka wieków wcześniej). Prowadzi on z miasta-oazy Dunhuang trzema trasami na zachód. Najpopularniejsza trasa biegnie północną krawędzią Takla Makan na stokach Tien Szan przez miasta Hanoi, Wupu, Janghaj i ewentualnie Turfan do Kaszgaru lub Kokand. Inna trasa biegnie przez Lou Lan, Jingpan nad Tarymem i Wulei, północnymi stokami Tien Szan do Kaszgaru, a potem przez przełęcz Turugart do Fergany i Kokand. Trzecia trasa omija Takla Makan od południa, biegnąc przez miasta Pilsun na stokach Ałtyn Tag oraz Zakunlung, Sampulę, Chotan i Jarkand na stokach Kun Lun do Kaszgaru, a potem dalej do Fergany i Kokand. Alternatywna trasa prowadzi z Jarkand na zachód do Balchu. Natomiast odgałęzienie do Indii biegnie z Jarkand przez przełęcz Mintaka i Hindukusz.

  • Ok. 115 r. p.n.e. - Czang Cz’ien dociera do Wusun, lecz nie potrafi ich przekonać do sojuszu przeciwko Siung Nu. Mimo to zostają nawiązane stałe kontakty dyplomatyczne, a kilka lat później chiński dwór wyśle księżniczkę jako żonę władcy Wusun i rękojmię dobrych stosunków. Z drugiej jednak strony władca Wusun otrzymuje też rękę księżniczki Siung Nu i okazuje się, że jej wpływy przewyższają wpływy żony z Chin.

  • Ok. 1 r. p.n.e. - Plemiona Jüe Czy mówiące językiem tocharskim zostają zepchnięte na zachód przez Siung Nu. Atakują północne Indie i Azję Środkową. Jüe Czy zwani Kuszanami opanowują obszar od Amu-darii do Baktrii i zakładają państwa, porzucając koczowniczy tryb życia. W ciągu I w. n.e. Kuszanie utworzą silne państwo w północnych Indiach.

  • I w. p.n.e. - Pod naporem Chin i coraz silniejszych Wusun następuje podział państwa Siung Nu na część wschodnią i zachodnią. Decydującym okazuje się rok 72 r. p.n.e. Wtedy wspólny najazd Chińczyków i Wusun na obóz Luli, władcy Siung Nu, kończy się schwytaniem 40 tysięcy Siung Nu oraz zrabowaniem ogromnej liczby koni, osłów, wielbłądów, owiec i bydła. Rok później Chińczycy i Wusun ponawiają najazd, zabijając lub chwytając 1/3 całej populacji Siung Nu.

Wusun wyrasta na potęgę. Stolicą państwa jest miasto Czigu (Miasto Czerwonej Doliny) w basenie jeziora Issyk-kuł na jednym z odgałęzień Szlaku Jedwabnego. Ludność państwa Wusun szacowana na ok. 630 tysięcy to głównie Sakowie.

Zachodni Siung Nu stopniowo przesuwają się w kierunku Europy, gdzie będą później znani jako Hunowie.

  • I - IV w. n.e. - Część Sarmatów wypieranych przez Gotów osiedla się nad Dunajem, uznając władzę Rzymu.

Reszta przyłącza się do Germanów i dociera aż do Hiszpanii i Afryki.

  • 10 - 16 r. n.e. - Siung Nu atakują północno-zachodnie obszary Chin.

  • 45 r. n.e. - Największa z kilku klęsk głodu dotyka wschodnich Siung Nu. Wykorzystują to Chińczycy i napadają osłabionego przeciwnika.

  • 48 r. n.e. - Wschodni odłam Siung Nu rozpada się na część północną i południową, przy czym grupa południowa poddaje się Chinom.

  • 87 r. n.e. - Północną część terytorium Siung Nu zajmuje związek plemion Xianbei (Sien-pi) po spektakularnym zwycięstwie i zabiciu władcy Siung Nu. Resztka pokonanych ucieka w roku 91, pozostawiając wschodni kraniec Wielkiego Stepu na ok. 200 lat w rękach Xianbei.

  • Od II - VI w. n.e. - Wielki Step jest nawiedzany przez powtarzające się epidemie dżumy.

  • 175 r. n.e. - Marek Aureliusz organizuje karną ekspedycję przeciwko Alamanom pustoszącym rzymską Panonię.

Pokonuje koczowników w bitwie na zamarzniętym Dunaju i bierze do niewoli 8000 wojowników, których siłą wciela do armii rzymskiej. W ten sposób część Alamanów trafia aż do Galii i na Wyspy Brytyjskie.

Być może stąd wynikają podobieństwa niektórych celtyckich legend o Królu Arturze i alamańskich legend o wojowniczych Nartach.

  • Do ok. 180 r. n.e. - Tanszihua na krótko jednoczy wszystkich Xianbei i narzuca swoje zwierzchnictwo Wusun.

  • III w. n.e. - Goci niszczą państwo Scytów na Krymie.

  • IV - V w. - Na stepach na północ od Chin i w północnych Chinach resztki Siung Nu, Toba, Tybetańczycy i inni koczownicy tworzą drobne państewka. Główną siłą na stepie są jednak Xianbei.

  • 330 r. - Yujiulü Mugulu (Mugului), wojownik służący niegdyś Xianbei, a potem ścigany prawem uciekinier, zakłada nową stepową konfederację, która zostaje nazwana Rou Ran lub Rouran (Miękki), ale bywa też określana jako Żou Żan lub Żuan Żuan (po chińsku Rojące się Robactwo). Chińskie źródła nazywają ich także Tatar i wskazują, że są jednym z plemion Xianbei.

Nowa konfederacja chce kontrolować obszar między Mandżurią i Turfanem oraz Orhonem i Chinami, lecz do IV w. jej władcy noszący tytuł kagana nie potrafią zjednoczyć wszystkich Rou Ran.

  • 338 r. - Drugi w historii przywódca Rou Ran, Yujiulü Cheluhui (Charugui) pokonuje koczownicze plemiona Teles (Tiele).

Kroniki chińskie jedynie wymieniają imiona kaganów Rou Ran, niewiele mówiąc o ich dokonaniach, lecz wyraźnie pokazują, jak krótkotrwałe było panowanie większości z nich. Do końca IV wieku rządzą jeszcze Yujiulü Tunugui (Tonogoi), Yujiulü Bati (Butai), Yujiulü Disuyuan, Yujiulü Pihouba (Bitubat), Venheti, Yujiulü Mangeti i Yujiulü Heduohan.

  • 378 r. - Rzymski cesarz Gracjan odpiera atak irańskich koczowników Alamanów nad Dunajem.

  • Lata 380. - Na Stepach Czarnomorskich trwa walka wschodnich Słowian z Gotami. Najsławniejszym słowiańskim wojownikiem tej epoki jest Boż (zginie w konflikcie z innym słowiańskim przywódcą).

  • Koniec IV w. - Dysponujący dobrze uzbrojoną i sprawną armią Hunowie rozbijają koczowniczych Alamanów między Morzem Czarnym a Kaukazem i Gotów na Krymie (niszczą Pont). Resztki Sarmatów chronią się na północnych stokach Kaukazu.

Hunowie na zachodzie nie mają poczucia wspólnoty i nie tworzą żadnych większych struktur politycznych wykraczających poza lokalne plemiona. .

  • 395 - 396 r. - Huńscy wodzowie Basich i Kursich prowadzą łupieżczy rajd ze Stepów Pontyjskich: przekraczają Kaukaz i plądrują Armenię, Syrię, Palestynę oraz północną Mezopotamię. Ponoszą w końcu klęskę w starciu z sassanidzką armią i wracają na północ.

  • Początek V w. - Hunowie azjatyccy tworzą państwo sięgające od Iranu do Chotanu (zachodnie Chiny) z centrum w Bamijan (Afganistan).

W tym czasie Śwetahunowie nękają najazdami indyjskich Guptów.

  • Początek V w. - Hunowie na zachodzie Wielkiego Stepu nie tworzą jednego organizmu politycznego.

Czasem pracują dla Rzymian jako najemne wojska, a czasem najeżdżają tereny cesarstwa. Na przykład w latach 404-405 i 408 wódz Uldin prowadzi łupieżcze wyprawy z Panonii do bizantyjskiej Tracji. W roku 409 zaś Hunowie razem z Gotami najeżdżają Rzym, a przeciw nim po stronie Rzymian walczy 300 najemnych wojowników huńskich. W 412 r. Rzymianie podpisują traktat z Charatonem, wodzem Hunów z Panonii.

  • Początek V w. - W Ałtaju Mongolskim kształtuje się lud Turkutów (po chińsku T’u Czue, Tu-kjü lub Tuju, po turecku Turuk, Türük lub Tornk - człowiek).

W chińskich kronikach istnieje kilka opowieści na temat pochodzenia Turkutów. Według jednej wywodzą się oni z Siung Nu. Inne tradycje wskazują na mieszkańców królestwa Toba lub na Sogdianę, skąd mieli przybyć przodkowie Turkutów. Znana jest też legenda o ich pochodzeniu od wilczycy, a praojczyzną tego ludu miałby być rejon Turfanu.

Turkuci wywodzą się od koczowniczych plemion tureckich wymieszanych z indoeuropejskimi imigrantami ze środkowej Azji, którzy z czasem przejęli język turecki. Przybysze przywożą ze sobą sztukę wydobywania i obróbki rudy żelaza. Poza tym słyną z hodowli doskonałych koni. Połączenie obu umiejętności da Turkutom świetną, ciężkozbrojną jazdę.

Na czele konfederacji Turkutów staje ród Aszyna, którego nazwa w języku sogdyjskim oznacza niebieski. Nieprzypadkowo turkuccy władcy nazywają siebie Kök Türk, czyli Turkami Niebieskimi.

Chińskie i tybetańskie źródła wymieniają szereg różnych grup Turkutów niekoniecznie tworzących plemienne państwa i nie zawsze związanych ze stepem. Kilka turkuckich plemion zamieszkuje na przykład lasy daleko na północy.

  • 402 - 410 r. - Kagan Yujiulü Shelun (noszący tronowe imię Qiudoufa-chan i mongolskie Jarun) dokonuje realnego zjednoczenia wszystkich plemion Rou Ran.

Osłabieni i pokonani Wusun wycofują się w góry Tien Szan, gdzie ich obecność odnotuje jeszcze chińska misja dyplomatyczna w roku 436. Potem lud Wusun znika z kart historii.

  • 409 - 449 r. - Toba walczą z konfederacją Rou Ran, główną siłą polityczną i militarną na wschodzie Wielkiego Stepu rządzoną w tym czasie przez kaganów: Yujiulü Hulü (Aikugai-chan, Höhlüd, 410-414), Yujiulü Datan (Mouhanheshenggai-chan, Tatar, 414-429), Yujiulü Wuti (Chilian-chan, Engüdei, 429-444) i Yujiulü Tuhezhen (Chu-chan, Togochin, 444-450).

Rozbici przez Toba Turkuci pod wodzą rodu Aszyna uciekają pod opiekę Rou Ran. Odtąd pracują dla Rou Ran jako górnicy wydobywający rudę żelaza i wytapiający żelazo. Ta użyteczna umiejętność jest rzadka wśród koczowników i dlatego wysoko ceniona, chociaż uważana za niegodną wojownika.

Rou Ran podporządkowują sobie wszystkie plemiona wschodniej części Wielkiego Stepu.

  • 422 r. - Huński wódz Ruga rządzący terenami między Dunajem i południowymi stokami Karpat łupi bizantyjską Trację i zagraża nawet Konstantynopolowi. Wreszcie zmusza cesarza do zawarcia pokoju w zamian za coroczną daninę w postaci 350 funtów złota.

Oktar, brat Rugi, panuje w tym czasie na Nizinie Panonii.

Współpracuje z nimi trzeci brat Mundzuk (umrze w 434 r.), który ma dwóch synów starszego Bledę i Attylę.

  • 430 r. - Po śmierci Oktara zabitego w walce z Burgundami władzę nad jego terytorium przejmuje Attyla (Atilla, w języku gockim Ojczulek).

  • 434 r. - W trakcie negocjacji z Rzymianami umiera Ruga, a jego domeną rządzi odtąd Bleda.

Bleda i Attyla kontynuują rozmowy z Rzymianami i podpisują traktat w Margus, który daninę płaconą przez Rzymian podwyższa do 700 funtów złota rocznie.

Dwa lata później Hunowie organizują odwetową wyprawę przeciw Burgundom i niszczą Wormację.

  • 439 r. - Państwo Toba opanowuje północne Chiny i ulega sinizacji (przyjmuje chińską kulturę).

  • 441 - 453 r. - Na zachodzie Wielkiego Stepu Hunowie stają u szczytu potęgi.

W 441 r. pokonują Bizantyjczyków, plądrują między innymi Viminacium (późniejszy Stari Kostolac w Serbii), Margus oraz Singidinum (Belgrad) i zdobywają twierdzę Sirmium (Sremska Mitrovica w Serbii).

Około roku 445 na polowaniu zginął Bleda z ręki brata, który podobno pomylił go z niedźwiedziem, więc Attyla przejmuje całą władzę. W 447 r. najeżdża Cesarstwo Rzymskie i zawiera pokój dopiero po otrzymaniu 6000 funtów złota. Poza tym coroczny trybut pobierany od Rzymu podnosi do 2100 funtów złota. Jako świetny wódz przy pomocy armii jednoczy stepy nad Morzem Czarnym, a w roku 451 atakuje Panonię, Mezję i Galię. Po klęsce pod Troyes w Galii wycofuje się za Ren, lecz w roku 452 najeżdża Italię i przyjmuje okup od biskupa Rzymu za oszczędzenie miasta. Przerywa najazd i wycofuje się za Dunaj z powodu epidemii wyniszczającej jego armię. Attyla niespodziewanie umiera podczas nocy poślubnej w roku 453: upił się do nieprzytomności, a w nocy dostał krwotoku z nosa i udusił się własną krwią. Niektórzy jednak przypuszczają, że władca został zamordowany, ponieważ trudno im zaakceptować, że wielki wojownik umarł w łóżku, a nie na polu bitwy.

Pogrzeb Attyli jest owiany tajemnicą. Według jednej z wersji grób Attyli umieszczono na dnie rzeki. Inna mówi o pogrzebie w stolicy Attyli zwykle identyfikowanej z późniejszą Budą. Tradycja głosi, że robotnicy przygotowujący pochówek zostali zamordowani, żeby nie mogli zdradzić położenia grobu. W rzeczywistości stepowi władcy zwykle są grzebani z częścią swoich dworaków i żonami, żeby również w zaświatach mieli służbę. W każdym razie w XIX-XX w. miejsce pochówku słynnego wodza stanie się jedną z archeologicznych zagadek.

  • Po 453 r. - Po nagłej śmierci Attyli Hunowie stają w obliczu szybko rosnącej populacji plemion germańskich.

W 454 r. król Gepidów Ardarich rozbija europejskich Hunów nad rzeką Nedao w Panonii. W starciu ginie między innymi Ellak, najstarszy syn Attyli kontrolujący Panonię, a jego miejsce zajmuje kolejny syn Attyli Dengizich. Część Hunów pod dowództwem Ernaka, następnego syna Attyli, odchodzi na Stepy Pontyjskie. W 467 r. próbują jeszcze wymusić na Bizancjum płacenie trybutu, ale ostatecznie Ernak rezygnuje. Natomiast osamotniony Dengizich po nieudanych negocjacjach przegrywa bitwę w 469 r., a jego odcięta głowa zostaje wystawiona na widok publiczny w Konstantynopolu.

  • 484 r. - Hunowie z Azji Środkowej pokonują armię perskich Sassanidów i wymuszają na nich haracz.

  • Koniec V w. - Tureckie plemię Bułgarów (Protobułgarów) przybywa ze wschodu na Stepy Czarnomorskie.

  • Koniec V w. - Plemiona Teles odrzucają władzę Rou Ran, zakładają własną konfederację w dolinie Irtyszu i sprzymierzają się z Toba, czyli Północną Dynastią Wei, tradycyjnym wrogiem Rou Ran. Zagrożeni Rou Ran proszą Wei o zawarcie pokoju i deklarują gotowość uznania się za wasali.

  • VI w. - Resztki europejskich Hunów wtapiają się w tureckie ludy wschodniej Europy - Bułgarów, Chazarów i Kipczaków.

Jak głosi legenda, niewielka grupa Hunów osiedliła się też w Siedmiogrodzie zapoczątkowując lud Seklerów. Kiedy kilkadziesiąt lat później groziła im zagłada z powodu najazdu, podobno otrzymali pomoc od syna Attyli Csaby, który na czele armii duchów zstąpił z nieba po Drodze Mlecznej i rozgromił wrogów. Odtąd Seklerzy nazywają ją Drogą Wojsk. Kiedy zaś w IX/X w. przybywają Madziarowie, są przez Seklerów witani jak bracia.

  • VI w. - Klęski Hunów w Indiach: wódz Toramana zostaje pokonany przez władcę o imieniu Bhanugupta, a konfederacja państw indyjskich zadaje klęskę Hunom prowadzonym przez Mihirakulę. Osłabieni Hunowie zaczynają się asymilować w społeczeństwach indyjskich i przyjmują sziwaizm.

  • 508 r. - Toba i Teles wspólnie pokonują Rou Ran, chociaż nie potrafią zniszczyć ich państwa.

  • 516 r. - Nowy kagan Chounu odbudowuje siłę Rou Ran i bierze odwet na konfederacji Teles. Z czaszki jej wodza Miwotu każe sporządzić dla siebie puchar na wino. Część plemion Teles ucieka do Heftalitów, lecz państwo Teles trwa dzięki protekcji Toba, którzy nie chcą nadmiernego wzmocnienia Rou Ran.

Chounu zaś uznaje się za wasala Toba.

  • Ok. 520 r. - Chiński ambasador Sun Jung opisuje ogromne zniszczenia dokonane przez najazdy Hunów w Kaszmirze i Pendżabie. Dwadzieścia lat później potwierdza to aleksandryjski Grek Kosmas Indikopleustes.

  • 520 r. - Pod wpływem intryg młodej żony dziewiętnasty kagan Rou Ran Yujiulü Chounu (508-520) kazał udusić swojego syna. W odwecie sam zostaje zamordowany przez własną matkę. Wybucha wewnętrzny konflikt, który wykorzystują Toba i przejmują bezpośrednią kontrolę nad Rou Ran. Wreszcie tron obejmuje Yujiulü Anagui, syn Chounu i odbudowuje niezależność państwa. Pozostaje jednak sojusznikiem Toba i w roku 525 pomaga stłumić antychińską rebelię w nadgranicznych twierdzach.

  • 532 r. - Anagui jest na tyle silny, że zwraca się do władcy Toba z prośbą o rękę jego córki dla swojego syna.

  • 536 r. - Konfederacja Teles próbuje odbudować swoją pozycję, najeżdżając Rou Ran, ale władca Turkutów Kök Türk Tumyn (Bumyn) wykonuje skuteczny atak uprzedzający. W ten sposób Turkuci wyrastają na najsilniejszego członka konfederacji Rou Ran.

  • 540 r. - Rządzący Rou Ran Yujiulü Anagui wykorzystuje osłabienie Toba, żeby ostatecznie zniszczyć państwo Teles.

Plemiona Teles staną się przodkami Ujgurów, Jakutów i Telengitów.

  • 551 r. - Tumyn uzyskuje od władcy Toba rękę jego córki dla swojego syna, co jest wyrazem uznania znaczenia Turkutów.

Wcześniej Tumyn proponował podobny związek Yujiulü Anagui, kaganowi Rou Ran, lecz spotkał się z odmową, ponieważ Yujiulü Anagui był oburzony bezczelnością wasala, który w jego opinii zapomniał, że jest zaledwie producentem żelaza. Obrażony Tumyn kazał wtedy zabić posła Anagui, zrywając stosunki z Rou Ran.

  • 552 r. - Tumyn zbrojnie napada swojego suwerena i rozbija jego armię, a pokonany kagan Rou Ran Yujiulü Anagui popełnia samobójstwo. Inni członkowie dynastii próbują jeszcze ratować państwo, ogłaszając się kaganami, lecz ich efemeryczna władza trwa zwykle zaledwie kilka miesięcy: Yujiulü Tiefa (552-553), Yujiulü Dengzhu (553), Yujiulü Kangti (553) i Yujiulü Anluochen (553-554).

Rou Ran zostają wyniszczeni lub zasymilowani, a część z nich ucieka na zachód.

Bracia Tumyn i Istemi przyjmują tytuł kagan i organizują sojusznicze monarchie znane jako Wschodni i Zachodni Kaganat Turecki. Kaganat Turecki opanowuje stepy od Mandżurii do Azji Środkowej (ok. 6 milionów km2). Podstawą tego sukcesu jest armia konna wyposażona w żelazne miecze i włócznie oraz pancerze łuskowe nakładane na skórzane kaftany, co minimalizuje zagrożenie ze strony łuczników. A większość ludów stepów opierała dotąd swoją taktykę na doskonałych łucznikach. W dodatku Turkuci walczą w zwartych szykach, a nie w rozproszeniu - to zapewnia znaczną przewagę w polu. Niestety, ciężkozbrojny jeździec nie nadaje się do ataku na ufortyfikowane miasta, co w naturalny sposób ogranicza możliwość ekspansji na zurbanizowane terytorium Chin.

Kształtuje się państwowa ideologia Kaganatu Tureckiego, według której kagan jest ziemskim namiestnikiem mongolskiego boga nieba Tengri, a żona kagana to reprezentantka Bogini-Matki. Mieszkańcy Kaganatu wyznają najrozmaitsze religie od szamanizmu, nestorianizmu i taoizmu po buddyzm. Władcy nie interesują się wyznaniem swoich poddanych.

We Wschodnim Kaganacie po śmierci Tumyna panują jego energiczni synowie Kara K’ola (553-554), Mukhan (554-572) i T’opo-chan (572-581) oraz Bagha Isbara (581-587, syn Kara K’oli). Państwo jest ogromne, lecz bardzo niestabilne, rozrywane przez tendencje odśrodkowe, konkurujące ze sobą rody i ambicje wodzów.

W Zachodnim Kaganacie Istemi panuje do śmierci w roku 576. Wtedy władzę przejmuje jego syn Bilge Tardu (576-603).

  • 554 - 558 r. - Turkuci podbijają Azję Środkową.

  • 555 r. - Kagan Yujiulü Deng na czele ponad 3000 Rou Ran ucieka pod opiekę Zachodniej Dynastii Wei. Turkuci jednak żądają ich wydania. Kiedy zaś władze Wei odsyłają zbiegów, Turkuci każą wszystkich ściąć.

  • Od 558 r. - Teksty bizantyjskie wspominają o Awarach - koczownikach, którzy twierdzą, że pochodzą od wschodnioazjatyckich Rou Ran. To oznacza, że Awarowie dokonali niebywałego wyczynu przebywając ok. 5000 km z Mongolii na przedpola Kaukazu w ciągu zaledwie kilku lat, jeśli liczyć od ostatecznej klęski kaganatu Rou Ran w roku 552. Jest to najszybsza migracja w dotychczasowych dziejach świata.

Awarowie pod wodzą Bajana najeżdżają wschodnich Słowian (Antów) i docierają do środkowej Europy, gdzie w czasie walk z nimi sławę zdobywa wschodniosłowiański wódz Mezamir. W końcu osiedlają się nad Dunajem w Panonii. Sprzymierzają się z Longobardami i w zamian za walkę przeciw Gepidom mają otrzymać 1/10 bydła Longobardów, połowę przyszłych łupów i całą Kotlinę Karpacką. W 567 r. Awarowie wraz z Longobardami rozbijają Gepidów i zakładają swoje państwo w Panonii. Po kilku latach zaś zmuszają Bizancjum do płacenia corocznego trybutu (80 tysięcy sztuk złota) za utrzymanie pokoju.

Swoją potęgę Awarowie zawdzięczają przede wszystkim lekkiej, zwrotnej konnicy z nieznanymi w Europie żelaznymi strzemionami (możliwość uniesienia się i odwrócenia na koniu) oraz dalekosiężnym łukom refleksyjnym i zbrojom. Słyną z kowalstwa i jubilerstwa. Ciekawostką, która zdumiewa Europejczyków jest fryzura awarskich wojowników - włosy zaplecione w charakterystyczne dwa warkocze.

Na terenie Panonii powstaje mieszana awarsko-słowiańska kultura kestelska (na przykład współwystępują awarski pochówek szkieletowy i słowiański ciałopalny).

  • 565 r. - Po ośmiodniowej bitwie pod Nesefem Kaganat Zachodni w sojuszu z perskimi Sassanidami rozbija Heftalitów. W rezultacie Turcy zajmują północną część państwa Heftalitów, gdzie powstaje kilka księstw zależnych od kagana. Kaganat Turecki rozciąga swoją władzę praktycznie na całym Wielkim Stepie od Korei aż po Wołgę.

W nowej sytuacji formują się tureckie ludy w Azji Środkowej zwanej odtąd Turkiestanem: Karłucy nad środkową Amu-darią (VI/VII-IX w.), Chaladżowie w Afganistanie, a potem nad Atrekiem (VII/VIII w., asymilują Dachów) i Oguzowie (niejednolita grupa plemion) nad północnym Morzem Kaspijskim oraz Jeziorem Aralskim (VII-VIII w.), Tuwowie nad górnym biegiem Jeniseju między Ałtajem i Sajanami. Pod naporem ludów tureckich zaczynają zanikać indoeuropejskie plemiona tocharskie.

Pochodzący zza Uralu Madziarowie wędrują na zachód i przekraczają Wołgę.

  • 581 r. - Bagha Isbara zostaje wybrany na władcę Zachodniego Kaganatu Tureckiego, a zarazem jest też panem Kaganatu Wschodniego. To jednak wywołuje opór: BilgeTardu odmawia uznania władzy Bagha Isbary na zachodzie (583), a Apo, syn Mukhana, żąda dla siebie władzy na wschodzie. Bagha Isbara tłumi bunt Apo, lecz na zachodzie to się nie udaje, a rządzący na zachodzie Bilge Tardu zostaje ogłoszony Wielkim Kaganem (599).

Wszystkie te spory osłabiają Turków, co wykorzystują Chiny, zdobywając wpływy w Azji Środkowej.

  • Od 587 r. - W Kaganacie Wschodnim ze stolicą w Urdu Bałyk rządzi rodzina Bagha Isbary: Cur Bagha (587-588, brat), Tunga Turan (588-600, syn Bagha Isbary), Kimin Türe (600-609, syn Tunga Turana) i Sipi (609-619, syn Kimin Türe).

  • Lata 588, 616 - 617 - Wojny zachodniego Kaganatu Tureckiego z Persją o rejon Hindukuszu. Po przegranej bitwie pod Heratem (589) Turkuci muszą zrezygnować z prób ekspansji w tym kierunku.

  • VII - VIII w. - Turecki lud Chazarów tworzy państwo między Morzem Czarnym i Kaspijskim oparte głównie na handlu między krajami muzułmańskimi i Bałtykiem. Stolicą jest Itil u ujścia Wołgi. Chazarscy kupcy docierają do Kijowa. Chazarowie narzucą swoją władzę wielu plemionom, między innymi Madziarom nad Donem.

Madziarowie hodujący konie i bydło docierają w tym czasie aż na stepy nad Dunajem.

  • 603 - 611 r. - W Kaganacie Zachodnim rządzi Culo (wnuk Bilge Tardu), lecz jego władza nie jest stabilna i zostaje w końcu obalony przez Sipi, władcę Wschodniego Kaganatu, a następnie zabity (619). Na tron Kaganatu Zachodniego zostaje wybrany Sikoey (611-618).

  • 615 r. - Najazd Wschodniego Kagantu na Chiny i ściągnięcie haraczu z cesarstwa.

Kolejny wschodni kagan Culuk (619-621) wspiera chiński ród Li w jego walce o władzę, co doprowadzi do założenia dynastii Tang (618).

  • 618 - 630 r. - Kagan Tung Szechu umacnia Kaganat Zachodni, lecz obala go wuj Baghatur Sepi (630-631) i skazuje na śmierć. Kaganat Zachodnioturecki jest wciąż wstrząsany kolejnymi przewrotami i walką o władzę, co przekłada się na stosunkowo krótkie okresy rządzenia poszczególnych kaganów.

  • Ok. 620 - 670 r. - Koczownicze ludy turecko-bułgarskie zajmują Panonię i tworzą z Awarami społeczeństwo średnioawarskie.

Kaganat Awarski podporządkowuje sobie Słowian, którzy przejmują część awarskiej kultury. Wpływy awarskiego państwa rozciągają się od słowackich Karpat i północnych wybrzeży Adriatyku po północną granicę Cesarstwa Bizantyjskiego.

  • 624 r. - Władca Wschodniego Kaganatu Tureckiego Kara Khieli (621-630) najeżdża Chiny.

  • 627 - 628 r. - Wojna Kaganatu Wschodniego i Chin kończy się klęską Turków. Chińska armia zajmuje Ordos, a część miejscowych Turków przesiedla do Chin. Kagan Kara Khieli zostaje schwytany przez Chińczyków w roku 630.

  • 630 - 680 r. - Tereny Kaganatu Wschodniotureckiego zostają zdominowane przez Chiny.

Po 10 latach bez władcy panuje kagan Sirba (640-646) jako wasal Chin, a potem znowu rządzą bezpośrednio Chińczycy.

  • 658 - 682 r. - W wyniku walk, lat dyplomacji i akcji szpiegów Kaganat Zachodnioturecki zostaje podporządkowany Chinom.

  • 679 r. - Chan Asparuch, wódz tureckich Bułgarów (Protobułgarów), przekracza Wołgę (Itil), podbija ludność słowiańską i tworzy państwo zależne początkowo od Bizancjum.

Reszta Bułgarów pozostaje na stepach nad środkową Wołgą i Kamą (Bułgaria Wołgo-Kamska), gdzie zakładają gród Bułgar Wielki. Wkrótce będzie to duże miasto i ważne centrum handlowe na drodze z Syberii do Europy i nad Morze Czarne.

  • 682 - 692 r. - Po antychińskim powstaniu rozpoczętym w roku 679 Kutlug Il Teris (jego imię tłumaczy się jako Błogosławiony jednoczący kraj) odbudowuje Kaganat Wschodnioturecki, a stolicę lokuje w Ötügen.

W roku 682 usuwa Chińczyków również z Kaganatu Zachodniotureckiego, gdzie tron przejmuje jego wasal Ecine Tuyca (682-700).

Swemu następcy i bratu Kapaghanowi (692-716) zostawia Kaganat Wschodni zjednoczony i względnie silny, a nawet dominujący nad Kaganatem Zachodnim.

  • VIII - IX w. - Na zachodzie Bułgarzy dość szybko wtapiają się w dominującą słowiańską ludność Bałkanów.

  • 704 - 740 r. - Kaganat Zachodnioturecki odzyskuje niezależność za panowania Ücele (700-706).

Następni zachodni kaganowie, Süge (706-711) i Sulu (711-738) prowadzą szereg wojen z Arabami o dominację w Azji Środkowej (712-715, 720-722, 725).

  • 716 r. - Po śmierci Kapaghana w walce z jednym z plemion wybucha wyniszczająca wojna o władzę w Kaganacie Wschodniotureckim. Początkowo tron zdobywa Bögü, syn Kapaghana, lecz obala go Bilge Kaghan (717-732, syn Kutlugh Il Terisa), wspomagany przez swego brata Kül Tigina jako szefa armii.

  • 732 r. - Śmierć Bilge Kaghana otwiera schyłkowy okres w dziejach Kaganatu Wschodniotureckiego.

Przy okazji powstaje jeden z najstarszych napisów w języku tureckim na polecenie syna zmarłego władcy wykonany na kamieniu nad Orchonem (dopływ Selengi płynącej do Bajkału). Napis głosi, że uroczysty pogrzeb władcy odbył się ok. pół roku po jego śmierci, a na uroczystość przybyło kilkuset wodzów i wojowników, przynosząc olbrzymią ilość złota i srebra oraz pachnidła, piżmo, drewno sandałowe i futra sobolowe. Żałobnicy obcięli włosy i kawałek ucha, a w ofierze złożyli najpiękniejsze konie.

Rządzący potem kaganowie Türk Bilge Kaghan (732-738, syn Bilge Kaghana), Tengri Khan I (738-740, drugi syn Bilge Kaghana) i Tengri Khan II (740-742, syn Türk Bilge Kaghana) nie potrafią zneutralizować narastających buntowniczych nastrojów wśród podbitej ludności.

  • 742 r. - Tureckie plemiona Ujgur, Karłuk i Basmył podnoszą bunt przeciw Wschodniemu Kaganatowi Tureckiemu.

Basmyłowie zdobywają stolicę Ötügen, biorą do niewoli i zabijają kagana Özmisz-chana.

Ginie też jego brat kagan Pomei, a ostatni wybrany kagan Basmil zostaje obalony przez Ujgurów.

  • 744 r. - Koalicja Ujgurów i Karłuków rozbija niedawnych sprzymierzeńców Basmyłów. Zwycięzcy ścinają schwytanego władcę, ludność zamieniają w niewolników, a część jeńców sprzedają do Chin. W ten sposób Basmyłowie znikają z powierzchni ziemi. Wkrótce potem jednak wybucha konflikt między sojusznikami i Karłucy zostają zmuszeni do emigracji na zachód do środkowej Azji.

  • 745 - 747 r. - Ujgurowie pod wodzą P’ejlo (Kutlug Bilge Köl) z klanu Jaghlakar budują scentralizowane państwo na miejscu rozbitego Kaganatu Wschodniotureckiego. Stolicą zostaje Urdu Bałyk. Organizacja państwa, język turecki jako urzędowy, tytulatura i ideologia władzy nawiązująca do tradycyjnego kultu nieba zostają zbudowane według wzorców niedawno zniszczonego Kaganatu Wschodniotureckiego.

  • 747 - 759 r. - Majan Czur (Bayan Chur) kontynuuje politykę ekspansji zapoczątkowaną przez jego zmarłego ojca P’ejlo. Rozszerza państwo Ujgurów, opanowując Tuwę i pokonując kolejno lud Czików nad górnym Jenisejem (750), Kitanów, Tatarów i Kirgizów (758). Wielu Ujgurów przyjmuje manicheizm przyniesiony przez syryjskich misjonarzy.

Swemu synowi Tengri Bögü (759-779) kagan pozostawia ogromne państwo o powierzchni ok. 5,5 miliona km2 zdolne skutecznie przeciwstawiać się Chinom.

Jednak od połowy stulecia w Mandżurii rosną w siłę tunguskie plemiona Kitanów, które mogą zagrozić i Ujgurom, i Chinom.

  • Lata 770. - Na wysepce na jeziorze Tere-hol w Sajanach powstaje ujgurska twierdza, którą po wiekach miejscowa ludność będzie nazywała Por Bażen, co oznacza Gliniany Dom. Twierdza ma strzec północnej granicy państwa, przede wszystkim przed najazdami Kirgizów. Została zbudowana na planie prostokąta o wymiarach ok. 214 na 160 m. Otacza ją wysoki na ok. 10 m i gruby na ok. 12 m u podstawy mur z ubitej gliny i cegieł. Do fortecy prowadzi drewniany pomost. Budowla będzie używana zaledwie kilkadziesiąt lat, ponieważ ujgurskie państwo zacznie słabnąć.

  • 779 - 789 r. - Tun Baga Tarkan, syn P’ejlo, jest czwartym kaganem Ujgurów. Jego panowanie to ostatni okres ujgurskiej potęgi.

W następnych latach panują ostatni kaganowie z dynastii Jaghlakar: Külüg Bilge (789-790, syn Tun Baga Tarkana) i Kutlug Bilge (790-795, syn Külüg Bilge). Nie umieją sobie poradzić z rosnącym naporem Kitanów. Tracą prowincję Beszbalik zajętą przez Tybetańczyków i dolinę Fu-tu przechwyconą przez Karłuków.

  • 795 r. - Wygaśnięcie dynastii Jaghlakar w Kaganacie Ujgurskim umożliwia przejęcie władzy przez generała Kutluga, który ogłasza się nowym władcą z oficjalnym tytułem Tängridä ülüg bulmish alp kutlugh ulugh bilgä kaghan, co oznacza wspaniale urodzonego w księżycowym niebie, zwycięskiego, chwalebnego, wielkiego i mądrego monarchę. Energiczny generał nie tylko zakłada nową dynastię Ediz, lecz przede wszystkim konsoliduje władzę i ratuje ujgurskie państwo przed rozpadem.

  • VIII/IX w. - Karol Wielki rozbija Awarów w Panonii, korzystając z ich osłabienia na skutek walk o władzę (792-795), podczas których zginęli najwięksi awarscy przywódcy. Do 829 r. zachodnia Panonia zostaje podbita przez Franków, a wschodnia (za Cisą) przez Bułgarów. Resztki Awarów wtopią się w plemiona madziarskie nasuwające się ze wschodu.

  • IX w. - Chazarowie mieszkający na północnych wybrzeżach Morza Czarnego przyjmują judaizm.

Żydowski pisarz Jehuda ben Samuel Ha-Levi w Księdze Chazarów (po hebrajsku Kuzari, XI/XII w.) spisuje legendę o królu Bulanie, który wezwał na debatę przedstawicieli judaizmu, chrześcijaństwa oraz islamu. W dyskusji zwyciężył judaizm. W rzeczywistości w państwie Chazarów żyją wyznawcy wszystkich trzech wyznań, lecz judaizm stał się religią oficjalną.

Z tą epoką wiąże się legenda o chazarskiej księżniczce Ateh. Księżniczkę chroniły we śnie święte litery chazarskiego alfabetu namalowane na jej powiekach - jeśli te litery zobaczyła kobieta, umierała. Ostatecznie jednak zginęła też Ateh, ponieważ posiadała magiczne lustra - szybkie, pokazujące przyszłość i powolne, które przechowywało obrazy z przeszłości, aby je pokazać z pewnym opóźnieniem. W drugim lustrze Ateh ujrzała siebie śpiącą z literami na zamkniętych powiekach.

  • Od IX w. - Bułgar Wielki jest ośrodkiem państwa Bułgarów wołgo-kamskich i centrum handlu między Rusią, Bizancjum, Bagdadem, Morzem Chazarskim (Kaspijskie), Baku i Bab-Al-Abwab (Derbent), a nawet Chorezmem i Chinami. Funkcjonuje tu wiele warownych grodów i kwitnie wysoko rozwinięte rzemiosło.

  • Po 808 r. - Po śmierci Kutluga Kaganat Ujgurski znów słabnie i zaczyna się rozpadać.

W tym czasie rządzą jego syn Alp Bilge (808-821) oraz wnuk Alp Küchlüg Bilge (821-824). W roku 821 nowy kagan skutecznie odpiera tybetański najazd, lecz już nie potrafi sami przejść do ofensywy. Za to rozwija zyskowny handel z Sogdianą.

  • 824 - 832 r. - Kiedy umiera Alp Küchlüg Bilge, nowym kaganem Ujgurów zostaje jego brat Qasar (Tengri). Niestety, Qasar zostaje zamordowany po kilku latach rządów, a tron obejmuje kagan Alp Külüg (832-839), syn Alpa Küchlüga Bilge.

  • 832 - 840 r. - Wódz Ażo tworzy konfederację tureckich plemion Kirgizów skierowaną przeciw Ujgurom.

Pod jego rządami Kirgizi zadają klęskę Ujgurom, po której kagan Alp Külüg zostaje zmuszony do popełnienia samobójstwa. Władzę przechwytuje minister Kürebir (839-840). Wtedy jednak jego konkurent minister Kulug Bagha ucieka do Kirgizów i przekonuje ich do najazdu na Ujgurów. Kirgizi zdobywają i plądrują stolicę Urdu Bałyk, zajmują Tuwę, a Kürebira uroczyście ścinają.

W tym czasie Kitanowie zdobywają hegemonię nad wschodnią częścią wielkich stepów Eurazji. Oznacza to nie tylko upadek ujgurskiego państwa, ale też załamanie ekspansji manicheizmu wyznawanego i szerzonego przez Ujgurów.

  • 841 - 847 r. - Ostatni ujgurski kagan Öge (Üge, 841-847), syn Alpa Küchlüga Bilge, walczy z Kirgizami palącymi ujgurskie miasta, z bratem Kürebira Ormiztem o władzę i z Chińczykami o Ordos. W końcu ginie zamordowany.

Wielu Ujgurów ucieka z kraju. Jedna z tych grup w chińskiej prowincji Gansu tworzy niewielką monarchię Jugur (848-1036). Do XXI w. przetrwają tam „żółci” Ujgurowie, wyznający buddyzm i kultywujący wiele własnych tradycji.

Druga grupa zapoczątkowuje królestwo Kara Hodża (856-1369) koło Turfanu, państwo wasalne wobec Kara Kitaj, a potem Mongołów.

Trzecia grupa Ujgurów dołącza do Karłuków, wraz z którymi wejdą w skład monarchii Karachanidów.

  • Połowa IX - XI w. - Kipczackie plemiona Pieczyngów i Kumanów (od tureckiego ku - płowy, żółtawy), czyli Połowców (od słowiańskiego połowoj - płowy, żółtawy) podbijają stepy nadczarnomorskie (od 915 r.) oraz dużą część Rusi i docierają aż do Mołdawii i Wołoszczyzny. W końcu osiedlają się nad Dniestrem i Donem.

W językach tureckich don oznacza wodę. Z tym źródłosłowem wiązanych jest kilka nazw rzek we wschodniej Europie: Don, Doniec, Dniepr, Dniestr, Dunaj (Donau).

Pieczyngowie wypierają Madziarów znad Dunaju na stepy między Donem i Dnieprem (obszar znany jako Lebedia), a potem jeszcze dalej na zachód nad Dniestr i Prut (Etelköz).

  • Druga połowa IX w. - Chazarowie muszą płacić Rusi trybut (daninę).

  • IX/X w. - Kitanowie wypędzają Kirgizów za Jenisej. Do roku 920 Kitanowie całkowicie opanują stepy na północ od Chin, co oznacza początek hegemonii ludów mongolskich.

  • X w. - Zachodniotureckie plemiona Oguzów zajmują Azję Środkową.

  • X w. - Bułgarzy wołgo-kamscy przyjmują islam.

Stanowią ważny czynnik cywilizacyjny wschodniej Europy. W Bułgarze Wielkim funkcjonują na przykład wodociągi, łaźnie ogrzewane gorącą wodą i studnie publiczne.

Z pierwszej połowy stulecia pochodzi relacja Ahmada ibn Fadlana, abbasydzkiego posła do Bułgarów wołgo-kamskich, która pokazuje zaawansowaną kulturę i dobrą organizację państwa.

  • X - XI w. - Plemiona mongolskie (wraz z plemionami tureckimi należące do ludów ałtajskich) zaczynają organizować państwa. Pierwszym chanem (władcą) wybranym przez mongolskie rody jest Kabuł.

  • 907 r. - Kitanowie tworzą konfederację plemion na północ od Chin.

Ulegają sinizacji i już w rok 916 ich wódz Apaoczi ogłasza się cesarzem Chin, a w latach 936-947 Kitanowie zajmują Shanxi i Hopei (wraz z Pekinem).

  • 926 r. - Po śmierci Apaoczi władzę przejmuje jego syn Te-Kuang. Zniszczy tungusko-koreańskie państwo Pohaj.

  • Druga połowa X w. - Muńdźa z indyjskiej dynastii Paramawarów skutecznie walczy z najazdami Hunów.

  • 965 r. - Ruski książę Światosław rozbija państwo Chazarów, co oznacza, że Słowianie zaczynają ekspansję na stepy.

Upadek Chazarów wiąże się dodatkowo z załamaniem judaizmu, ponieważ był bardzo popularny w chazarskim państwie - wyznawali go rządzący.

  • Lata 979, 986 - Nieudane chińskie wyprawy przeciwko Kitanom.

  • XI w. - Turcy już niepodzielnie dominują na ogromnych stepach Eurazji.

Tureccy Kipczacy znad górnego Irtyszu, przez Rusinów zwane Połowcami, a na Węgrzech Kumanami, opanowują rozległe stepy Kazachstanu i ziemie nad Wołgą.

Kipczacy koczujący pomiędzy Atrekiem i Jeziorem Aralskim w przyszłości dadzą początek Turkmenom.

  • 1004 r. - Udana inwazja Kitanów na Chiny.

  • XI w. - Oguzowie zajmują tereny Seldżuków w Afganistanie.

  • Druga połowa XI w. - Bułgarzy kamscy zakładają miasto Kazań.

  • XI/XII w. - Wzrost siły tunguskich Dżurdżenów w Mandżurii, chociaż ciągle pozostają podporządkowani Kitanom.

  • 1114 r. - Wódz Akuta wyzwala Dżurdżenów spod władzy Kitanów i ogłasza się cesarzem Kin (1115).

  • Do 1124 r. - Dżurdżenowie stopniowo wypierają Kitanów rządzonych przez dynastię Liao; część z nich wybijają, a reszta uznaje nową władzę. Spora grupa Kitanów pod wodzą Je-Lu Ta-Szy (Yelü Dashi) emigruje do zachodniej Mongolii.

  • 1130 r. - Po sześciu latach prób pokonania Dżurdżenów Je-Lu Ta-Szy prowadzi resztki Kitanów jeszcze dalej na zachód. W sojuszu z Ujgurami najeżdża Karachanidów we wschodnim Turkiestanie, aby na podbitym terytorium założyć nowe państwo Kitanów. Kronikarze muzułmańscy i mongolscy nazywają je Kara Kitaj (po mongolsku nazwa oznacza czarne Chiny), a Chińczycy piszą o Zachodnim Liao. Jego centrum znajduje się w basenie rzeki Czu i w Siedmiorzeczu, a Je-Lu Ta-Szy zakłada stolicę Imil (1131). Organizacja państwa jest oparta na wzorcach ujgurskich, więc nieprzypadkowo większość Kitanów przyjmie wkrótce nestorianizm lub islam.

  • 1134 r. - Zagrożony przez tureckie plemiona Karłuków i Kangły władca Karachanidów prosi o pomoc Kara Kitaj. Je-Lu Ta-Szy faktycznie pomaga odeprzeć wrogów, ale sam zajmuje Bałasagun, czyli stolicę Karachanidów, i przenosi tam własną siedzibę z Imilu. Zdetronizowanego monarchę Karachanidów umieszcza zaś w Kaszgarze jako swojego wasala.

  • 1137 r. - Wojska Kara Kitaj pokonują armię zachodnich Karachanidów Mahmud-chana w bitwie pod Chudżandu. Mahmud-chan, dotychczas wasal Wielkich Seldżuków, musi uznać zwierzchnictwo Kara Kitaj. To oczywiście prowadzi do konfliktu Kara Kitaj i Seldżuków, zwłaszcza że Mahmud-chan prosi Seldżuków o pomoc.

  • 1141 r. - Wojna Kara Kitaj z Seldżukami znajduje swój finał w wielkiej bitwie pod Samarkandą, gdzie seldżucki władca Ahmad Sandżar zostaje pokonany.

Mahmud-chan ucieka do Chorasanu, a na tronie Karachanidów zostaje osadzony nowy władca zależny od Kara Kitaj. Kontynuując serię zwycięskich kampanii armia Kara Kitaj najeżdża też Chorezm i zmusza jego władcę Ala Ad-Din Atsyza do płacenia trybutu. Po zwasalizowaniu Chorezmu Kara Kitaj staje się największą potęgą na wschodzie Wielkiego Stepu i w Azji Środkowej.

  • 1143 r. - Śmierć Je-Lu Ta-Szy, twórcy chanatu Kara Kitaj.

Władzę regentki przejmuje wdowa Siao Tabujan, rządząca do roku 1150 w imieniu swojego syna Je-Lu Ji-Liu, który panuje w latach 1150-1163. Kara Kitaj stopniowo traci na znaczeniu, przede wszystkim ze względu na rosnącą siłę Chorezmu, który już tylko nominalnie pozostaje wasalem karakitajskich chanów.

  • 1157 r. - Oguzowie podbijają seldżuckie państwa w Chorasanie i usuwają ostatniego Wielkiego Seldżuka Ahmada Sandżara.

  • 1158 r. - Szach Chorezmu zbrojnie narzuca Karachanidom swoje zwierzchnictwo, chociaż formalnie są oni nadal wasalami Kara Kitaj. Dopiero zbrojna ekspedycja przeprowadzona w roku 1165 przywróci wpływy Kara Kitaj wśród Karachanidów.

  • 1163 r. - Śmierć Je-Lu Ji-Liu oznacza, że władzę w Kara Kitaj przejmuje jego siostra Je-Lu Pusuwan, która będzie rządziła aż do roku 1178, kiedy odda władzę w ręce swojego syna Je-Lu Żilugu (panuje w latach 1178-1213).

  • 1170 r. - Chorezm odmawia płacenia trybutu gurchanowi, czyli chanowi Kara Kitaj, co wywołuje zbrojną interwencję, lecz armia Kara Kitaj zostaje zatrzymana po przerwaniu tamy na Syr-darii. Gdyby nie ta powódź, Chorezm zostałby pokonany.

Co prawda już dwa lata później Kara Kitaj odzyskuje wpływy w Chorezmie, ponieważ pomaga Takaszowi zdobyć chorezmijski tron, ale wasal okaże się wiarołomny, bo wkrótce odrzuci zwierzchnictwo Kara Kitaj. I jeszcze raz interwencyjna armia Kara Kitaj zostanie zablokowana przez wody Syr-darii uwolnione po zerwaniu tamy.

Nie upłynie jednak kilka lat, kiedy Chorezm znów formalnie uzna się za wasala Kara Kitaj, żeby korzystać z militarnej pomocy w walce z sąsiadami.

Niezależnie od zawirowań na arenie polityki międzynarodowej pozycję Kara Kitaj osłabiają powtarzające się bunty biedoty.

  • Początek XIII w. - W Kara Kitaj wybucha seria buntów zarówno ludności jak też lokalnych władców spowodowanych nadmiernym wyzyskiem. Wielu wasali rządzących poszczególnymi prowincjami ściąga zbyt wysokie podatki, z czego zresztą tylko część oddają gurchanowi.

W roku 1204 buntują się Kaszgar i Chudżandu; rewolta zostaje okrutnie stłumiona, a duża część ludności wymordowana. W roku 1206 posłuszeństwa odmawia Buchara bezwzględnie eksploatowana przez lokalną dynastię Sadrów, wasali gurchana. Sytuację wykorzystuje Chorezm, żeby po spacyfikowaniu Buchary uczynić ją swoim wasalem (1207).

  • 1205 r. - Mongolski wódz Güczülük przyprowadza do Kara Kitaj Najmanów wrogo nastawionych do Czyngis-chana. Gurchan Je-Lu Żilugu pozwala Najmanom osiedlić się i stworzyć jednostkę wojskową. Niedługo potem oddaje Güczülükowi za żonę swoją córkę. Ma nadzieję umocnić w ten sposób swoją armię, zwłaszcza w obliczu rosnącej potęgi Mongołów.

  • 1207 r. - Mongolski władca Czyngis-chan podbija Tuwę.

  • 1209 r. - Idiqut Barczuq rządzący ujgurską monarchią Kara Hodża i dotąd wasal Kara Kitaj dobrowolnie przyjmuje protektorat Mongołów. Dzięki temu Ujgurowie unikają walki i rzezi, a nawet staną się klasą urzędników i pisarzy w państwie na ogół niepiśmiennych mongolskich koczowników.

  • 1210 r. - Wojna Kara Kitaj z Chorezmem dążącym do opanowania zachodniej części państwa gurchanów. W jej wyniku Chorezm zajmuje Bucharę i Samarkandę.

Do klęski Kara Kitaj walnie przyczynił się bunt jego mongolskiego zięcia Güczülüka. Zagrożony z dwóch stron Je-Lu Żilugu próbuje uciekać do stolicy, lecz muzułmańscy mieszkańcy stołecznego Bałasagun zamykają przed nim bramy. Chorezmijska armia rozbija oddziały Kara Kitaj w bitwie nad rzeką Tałas.

W roku 1211 gurchan Je-Lu Żilugu zostaje schwytany przez Güczülüka, lecz zwycięzca oszczędza go i pozwala dożywotnio używać tytułu gurchana (umrze w roku 1213).

  • Od 1211 r. - Państwem Kara Kitaj rządzi Najman Güczülük, który przechodzi z nestorianizmu na buddyzm i zaczyna prześladowanie muzułmanów, co wywołuje powszechną niechęć ludności.

Dążący do zdominowania Azji Środkowej Güczülük zaczyna wkrótce wojnę z Chorezmem, która jednak nie przynosi rozstrzygnięcia, lecz wyczerpuje siły obu stron. Co więcej, po kilku latach prześladowani muzułmańscy poddani Güczülüka zwracają się o pomoc do Czyngis-chana.

  • 1218 - 1219 r. - Mongolski wódz Dżebe korzysta z zaproszenia muzułmanów i w imieniu Czyngis-chana zbrojnie zajmuje osłabiony wojnami Kara Kitaj. Ku radości muzułmanów Dżebe każe ściąć Güczülüka.

  • Od 1221 r. - Wyparta z Azji Środkowej dynastia Kitanów rządzi jeszcze w Kirman (Iran), dopóki nie zniszczy jej mongolski najazd (1303).

  • 1223 r. - Mongołowie rozgramiają Kipczaków na północnych stokach Kaukazu, a potem jeszcze raz w bitwie nad Kałką, gdzie kipczackie oddziały pod wodzą Kuthena (Kocjana) walczą po stronie książąt Rusi. Po wynegocjowanej kapitulacji nad Kałką Mongołowie mordują wziętych do niewoli. Kuthen ucieka z pola bitwy.

  • 1235 r. - Kuthen na czele kilkudziesięciu tysięcy ludzi uzyskuje azyl na Węgrzech.

Cztery lata później Kipczacy na Węgrzech zwani Kumanami zostają osiedleni nad Cisą jako wasale monarchii węgierskiej. W roku 1350 ich przywódcy przyjmują chrześcijaństwo. Do XX w. zostaną całkowicie zmadziaryzowani, a ich resztki zachowają się jedynie na zachód od gór Matra.

  • 1236 r. - Wojska Batu-chana zdobywają i burzą Bułgar Wielki. Miasto jednak odbudowuje się i znów zostaje bogatym centrum handlowym, które przez następnych sto lat będzie przyciągało kupców z całej zachodniej Eurazji.

  • Od drugiej połowy XIII w. - Tuwa zamieszkana przez tureckojęzyczny lud Tuwa podlega dynastii Jüan jako prowincja Tannu Tuwa i aż do końca XVI w. będzie rządzona przez kolejnych władców Chin.

  • Do połowy XIV w. - Mongołowie opanowują stepy Eurazji.

Wojska Złotej Ordy plądrują Bułgar Wielki (1361). Po tej katastrofie miasto jeszcze się podniesie, ale nie odzyska dawnej świetności. Ostateczny cios Bułgarowi zada Wasyl II z Moskwy w roku 1431, kiedy każe zburzyć dawny ośrodek Bułgarów, aby zapobiec jego odrodzeniu.

Na tradycje Bułgaru będą się potem powoływać Tatarzy z Kazania, ponieważ ich miasto zostało założone przez Bułgarów.

Spadkobiercy Chazarów, czyli wyznający judaizm tureccy Karaimi, są spychani na północ przez mongolskie najazdy: osiedlą się w Litwie, Rusi i we wschodniej Polsce. Inny ich odłam żyjący na Krymie zachowa wiele dawnych tradycji aż do XIX-XX w., kiedy ludność tatarska zostaje wymordowana lub wypędzona, a reszta stopniowo ulega rusyfikacji.

  • 1759 r. - Chiny podbijają ziemie Ujgurów.

  • 1826 - 1827 r. - Antychińskie powstanie Ujgurów stłumione przez armię i represje.

  • 1864 r. - Ujgurzy organizują antychińskie powstanie i wypierają Chińczyków ze wschodniego Turkiestanu. Zakładają tam własne państwo Yettishar.

  • 1876 r. - Chińska armia znowu podbija Ujgurów i terrorem chce ich zmusić do posłuszeństwa wobec Pekinu.

  • 1877 - 1878 r. - Jakub Beg organizuje powstanie Ujgurów w Kaszgarii stłumione przez Chińczyków.

  • 1933 r. - Ujgurzy jeszcze raz próbują odzyskać niepodległość, co wykorzystują Sowieci, żeby osłabić Chiny. Przy pomocy Sowietów Ujgurzy zakładają prokomunistyczną, świecką republikę, która jednak przetrwa tylko rok i zostanie podbita przez Chińczyków. Dziesięć lat później Ujgurzy znowu podejmują próbę oderwania się od Chin i znowu popiera ich Związek Sowiecki. Druga republika Ujgurów upada w 1949 r.

  • 1955 r. - Chiny ogłaszają powstanie autonomicznej prowincji Sinkiang (Sinciang, Xinjiang) obejmującej Kaszgarię i Dżungarię zamieszkane przez ludność turecką, głównie ujgurską. Mimo to wielu Ujgurów chce niepodległości, ponieważ w rzeczywistości podlegają brutalnej sinizacji, co sprzyja polaryzacji nastrojów. Ujgurzy jako muzułmanie w opozycji do niemuzułmańskich Chińczyków względnie łatwo przechodzą na pozycje agresywnego islamizmu i zaczynają działalność terrorystyczną. Z drugiej zaś strony Sowieci chętnie przyznają Ujgurom paszporty Kazachstanu, żeby zyskać pretekst do wtrącania się w wewnętrzne sprawy Chin.

Symbolem niepodległościowych ambicji Ujgurów jest niebieska flaga z białym półksiężycem i gwiazdą.

  • 2009 r. - Zamieszki między Ujgurami i Chińczykami kończą się masowym mordem popełnionym na Ujgurach: kilkaset osób zostaje zabitych w Urumczu, kilka tysięcy Ujgurów „znika” w dziwnych okolicznościach, a  tysiące trafia do więzień i obozów.