Afryka zachodnia i sawanny Sudanu
Zakole Nigru.
Górna Gwinea między Przylądkiem Zielonym i ujściem Nigru.
Zachodni Sudan od Nigru do Dar Fur.
Wschodni Sudan między Dar Fur i Wyżyną Abisyńską.
Warunki naturalne, rasy i języki
Sudan (z arabskiego Bilad es-Sudan - Kraj Czarnych) to sawanny między Atlantykiem, Nigrem (w miejscowych językach nazwa oznacza wielką rzekę) i doliną Nilu. Do Sudanu należy też Sahel (po arabsku Al-Sahl - Równina) - suche stepy na północ od sawanny. Nad Zatoką Gwinejską rosną lasy tropikalne. Północną granicę tworzy Sahara (po arabsku sahra - daleka równina), a południową lasy centralnej Afryki.
Jest to naturalny lądowy szlak komunikacyjny między Doliną Nilu oraz Nigrem i Gwineą. W zachodniej części rolę takiego szlaku pełni Niger, a wzdłuż atlantyckich wybrzeży prowadzi morska droga z Zatoki Gwinejskiej do Gibraltaru.
Panuje suchy, gorący klimat z dwoma porami roku - deszczową i suchą.
Uprawia się głównie proso na piwo i chleb. Ze środkowo-zachodniej Afryki pochodzi jeden z dwóch najpopularniejszych gatunków kawowca Coffea canephora, czyli kawa robusta.
Najgroźniejsze zwierzęta to lew, pantera, słoń, nosorożec i krokodyl. Psy, kozy, krowy, osły i konie zostały sprowadzone, ponieważ miejscowe gatunki zwierząt nie nadają się do udomowienia. Na przykład antylopy są zbyt nerwowe, a trzymane w zagrodzie rozbijają się o płoty, jeżeli wpadną w panikę i próbują uciekać.
Zakaźne choroby to między innymi żyjące we krwi ameby, ospa, dżuma, lokalna odmiana trądu, cholera (XIX-XXI w.), śpiączka, malaria, febra (z czasem miejscowa ludność uodparnia się i choroba przebiega bezobjawowo) oraz pasożytnicze robaki.
Pierwotni prabuszmeni zostają wyparci przez negrydów na zachodzie (zakole Nigru, Górna Gwinea) oraz nigrytów i Kuszytów na wschodzie. W 2. tysiącleciu n.e. północną część Sudanu zajmują ludy białe.
Języki buszmenoidów, potem nilo-sudańskie na wschodzie, kongo-kordofańskie nad Nigrem i na zachodzie oraz hausa w południowym Sudanie. Od 1. tysiąclecia n.e. wraz z islamem ekspandują języki semito-chamickie. Od XIX-XX w. upowszechniają się angielski i francuski.
Technika, tryb życia i gospodarka
Pierwotnie narzędzia kamienne i drewniane. Zapalenie ognia odbywa się dzięki tarciu kawałków drewna lub przez krzesanie iskry krzemieniem. Od najdawniejszych czasów są używane bumerang, proca i lasso (na przykład do polowania na żyrafy) oraz łuk. Najstarsza ceramika jest po części wzorowana na egipskiej (handel transafrykański). Znajomość metalu już w pierwszym tysiącleciu przed naszą erą.
Szeroko używa się koni, osłów i mułów, a potem również wielbłądów jednogarbnych do przewożenia ludzi i towarów (często w karawanach). Osoby o wysokiej pozycji społecznej używają lektyk. W XIX-XX w. kolonizatorzy oraz państwa postkolonialne wprowadzają samochody, samoloty i inne wynalazki związane z uprzemysłowieniem.
Pierwotnie dominują nomadzi żyjący z polowania, rybołówstwa, hodowli (pasterstwo) lub rozboju. Głównie na zachodzie w okolicy Nigru istnieją społeczeństwa rolników (kopieniactwo w dolinach rzek i wypalanie lasu) oparte głównie na uprawie prosa. Poza tym znane są banany, ryż, od XVII w. maniok, a potem orzeszki ziemne. Muzułmanie a później Europejczycy wprowadzą rolnictwo z użyciem sochy i pługu. Rzemiosło jest dobrze rozwinięte, w tym obróbka drewna, wyroby z gliny i metalu, tkactwo. W zachodniej części działają kopalnie złota i soli. Hausa i inne ludy zajmują się handlem między doliną Nilu i Nigrem oraz między Morzem Śródziemnym i strefą lasów na południu (głównie złoto, sól i niewolnicy). Od XX w. postępuje uprzemysłowienie. Energetyka oparta jest na spalaniu drewna i suszonego nawozu, a w XX w. także węgla i ropy.
Najstarszą walutą są sól, bydło, metale, muszelki kauri i inne cenione przedmioty (żelazne motyki w Sudanie, żelazny drut plemienia Kissi w Górnej Gwinei, miedziane bransolety nad Nigrem) zastępowane potem przez docierające tu monety fenickie, greckie i rzymskie, a później muzułmańskie. Od XVII w. wartość kauri gwałtownie spada, ponieważ europejskie statki przywożą je masowo z Oceanu Indyjskiego. Powszechną jednostką walutową staje się wtedy hiszpańskie peso. Potem koloniści wprowadzają francuskiego franka i inne jednostki europejskie. Po upadku kolonii zaś pojawiają się lokalne waluty: na przykład w Nigerii naira = 100 kobo, w Ghanie cedi = 100 peseva, w Czadzie frank czadyjski a w Mali frank malijski.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Źródłem białka jest mięso zwierząt lądowych, w tym hodowlanych, jajka ptaków, ryby (dorsz), owady (szarańcza, przysmakiem są jętki), gąsienice i robaki. Z prosa i ryżu (węglowodany) rolnicy robią w stępach kaszę i mąkę do pieczenia placków. Maniok (od XVII w.) pieką w całości lub przerabiają na mąkę. Miejscowy chleb ma postać okrągłych placków pieczonych na wewnętrznych ścianach glinianego pieca, na płaskich kamieniach lub na patelniach nad ogniem.
Afrykanie używają mleka krów, kóz i owiec. Na zachodzie stosują olej palmowy. Znanych jest wiele owoców (na przykład sprowadzony z południowej Azji chlebowiec różnolistny) i sposobów przyrządzania potraw. Po europejskiej kolonizacji upowszechniają się orzeszki ziemne. Przyprawy jak sól, pieprz, kolendra, mięta, cynamon, kminek, pieprz turecki i inne są początkowo importowane.
Gotuje się przed chatą nad ogniem lub w ziemnych piecach, w kamiennych a potem glinianych naczyniach. Piecze się na kamieniach i jada palcami. Główne posiłki są spożywane rano (śniadanie), kiedy jeszcze nie jest zbyt gorąco i wieczorem (kolacja) po ustaniu największych upałów. W ciągu dnia jada się rzadziej. Żywność jest przechowywana we wkopanych w ziemię lub wolnostojących, glinianych albo plecionych z gałązek spichlerzach. W okresach głodu niektóre plemiona z rejonu Nigru zjadają określone rodzaje gliny i gleby z okolic termitier, dzięki czemu uzupełniają niedobory soli mineralnych.
Z żywnością mogą się wiązać rozmaite zakazy. Na przykład u Tallensi kobiety nie jadają ptactwa, a młodzi mężczyźni nie jedzą hieny (zwierzę uznane za nieczyste, ponieważ pożera trupy), chociaż starsi mogą to robić.
Alkohol wytwarzany z owoców lub prosa jest znany jako piwo lub wino. Tam, gdzie dominują muzułmanie nie można alkoholu ani wytwarzać, ani spożywać. Inne używki to grzyby i rośliny zawierające substancje halucynogenne, potem kawa, a od XVII w. znany jest tytoń (głównie fajka). W XX w. upowszechniają się również inne używki oraz narkotyki.
Typowym strojem są przepaski biodrowe z łyka oraz luźne, jasne szaty z wełny i bawełny chroniące przed słońcem. Władcy i wpływowi mężczyźni mają bogate stroje często sugerujące wojowniczość i siłę: osłony szyi (w Beninie) i broń przy pasie. Całkowita nagość jest akceptowana wyłącznie u dzieci. W przypadku dorosłych zaś odarcie z choćby najskromniejszej odzieży jest poniżające i bywa stosowane wobec pokonanych i wziętych do niewoli wrogów.
Piękny mężczyzna powinien być wysoki i silny. U kobiet liczą się cechy świadczące o płodności: szerokie biodra i duże piersi, czasem podkreślane przez strój (zwłaszcza ozdoby u bogatych). Przy ocenie urody istotną rolę odgrywa tatuaż, a czasem rozciągnięcie warg w duże, wystające płaty rozpięte na drewnianych płytkach.
Włosy zwykle są krótkie (rejon Nigru), zaplatane w warkoczyki (rejon Senegalu) i wiązane z tyłu głowy (Sudan). Ważne osobistości noszą wysokie czapki. Na znak czci dla Szango kobiety Joruba wiążą czasem z włosów wysokie konstrukcje podzielone pionowo na dwie części, co optycznie wydłuża głowę. Czaszki bywają wydłużane i powiększane poprzez ciasne obwiązywanie głowy noworodkom.
Codzienne mycie wodą i nacieranie olejem, zwłaszcza w klasach wyższych, perfumy (woda różana). Podcieranie jest wykonywane liśćmi i trawą, a muzułmanie myją odbyt wodą bez dotykania dłonią lub tylko lewą ręką niesłużącą do witania.
Od XX w. upowszechnia się mydło, detergenty, dezodoranty oraz codzienna kąpiel i mycie zębów.
Znane są prostokątne (8 i więcej metrów długości) domy z gliny i drewna, kryte płaskimi dachami oraz koliste z cegły suszonej na słońcu, z trzcinowym, stożkowatym dachem (Dogon, Sosso, Malinke). Na ogół nie ma okien lub są one bardzo małe (ze względu na słońce). Nie ma toalet.
W pomieszczeniach mogą się znajdować naczynia z gliny lub tykwy, maty do spania (śpi się pod matami, skórami, tkaninami, kocami) i siedzenia, drewniane leżanki oraz kultowe rzeźby. Ozdobny, rzeźbiony i malowany stołek jest znakiem statusu: okrągły i płaski u królów Nupe, wysoki u dostojników Joruba lub też szeroki z siedziskiem w kształcie płaskiej litery U (według miejscowych interpretacji ma nawiązywać do tęczy) jako tron władców Aszanti. U muzułmanów pojawiają się w domach dywany, niskie stoły, stołki, poduszki. Sprząta się małymi miotłami z gałęzi. Ogień pali się na zewnątrz chaty i dość często jest używane drewno, które daje gryzący dym, aby odstraszać komary.
U nomadów dominują łatwe w demontażu, lekkie namioty ze skór lub wełny. W gwinejskich wsiach (na przykład u Gola w Liberii) centrum wsi zwykle stanowi drzewo n’je jako wyraz siły wspólnoty i łącznik z niebem. Każda wieś ma dom narad (czasem zwany domem słowa). Wioski bywają obrazem wszechświata i człowieka. Na przykład u Dogonów dom narad mężczyzn i kuźnia kowala-szamana stanowią głowę, domy mieszkalne to tors, domy narad kobiet odpowiadają rękom, a miejsca kultu genitaliom i nogom. Dookoła domostw biegną płoty z gliny lub plecione z gałęzi, które wyznaczają podwórka. Czasem, zwyczajem muzułmańskim, domy otacza wysoki mur, a okna wychodzą tylko na wewnętrzne podwórze (na przykład w mieście Benin). Pod wpływem muzułmanów i Europejczyków rozwija się budownictwo kamienne i ceglane a potem betonowe. W XIX-XX w. pojawiają się mieszkania odpowiadające standardom europejskim.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Wspaniała rzeźba w drewnie, terakocie oraz w brązie rozwinięta przez kultury znad Nigru od Nok po Benin.
Rytmiczna muzyka (bębny, sanza) i taniec typowe dla Afryki. Budownictwo meczetów, świątyń i pałaców władców opiera się na drewnie, niewypalonej glinie i nietrwałej cegle mułowej. Rozpowszechnione są malowanie ciała i tatuaż. Zaawansowane tkactwo. Kultury nigeryjskie rozwijają złotnictwo. W literaturze początkowo tylko opowiadanej występują liczne baśnie. Po przyjęciu arabskiego alfabetu opowieści z Sudanu i znad Nigru zostają spisane .
Sporty typowe dla wojowników to jazda konna, wyścigi i walki. Gry planszowe często są oparte na logice i bywają związane z magicznymi obrzędami (gra w sumangolo ma sprowadzać deszcz). Od XX w. rosną wpływy sportów i gier europejskich.
Nauka nie jest wyodrębniona jako samodzielna dziedzina do czasu przybycia muzułmanów i Europejczyków. Nad płaską ziemią jest niebo, które niegdyś było bliskie, lecz zgodnie z miejscowymi mitologiami z czasem się oddaliło.
Transkontynentalne szlaki komunikacyjne między Nilem i Nigrem, relacje handlowe z wybrzeżem Morza Śródziemnego i Afryką równikową przekładają się na względnie szeroki horyzont geograficzny obejmujący połowę kontynentu afrykańskiego. Czas jest zwykle pojmowany linearnie.
Pod wpływem muzułmanów w rejonie Nigru od X-XIII w. rozwija się filologia, historia oraz matematyka.
Od X-XIII w. działa szkolnictwo wzorowane na arabskim. Europejczycy przynoszą swoje szkoły w XX w.
Rozwinięta magia (ogień, kowal-czarownik), świat duchów, opętań, wampirów, mitycznych zwierząt i nadnaturalnych mocy. Występują liczne demony. Na przykład u Aszanti wampiry asanbosan wyposażone w żelazne zęby piją krew, mleko kokosowe oraz olej. Mogą też przybierać postać świetlików, aby unosić się wśród owiec i atakować dzieci. W nigeryjskich lasach grasują podobno demony-dzieci zwane Viva Naija, które krążą wokół wiosek prosząc o pomoc, lecz ci, którzy za nimi pójdą znikają bez śladu. Nigeryjczycy opowiadają też o sasabonsam – wampirycznych istotach czasem napadających samotnych ludzi. Nocą zaś z nigeryjskich rzek i jezior podobno wychodzą piękne dziewczyny Mami Wata, które pożerają spotkanych mężczyzn. Wpływy islamskiej demonologii przejawiają się między innymi w opowieściach o dżinach, które przyjmują najróżniejsze formy. Rozbudowany świat demonów znajduje też odbicie w powstaniu legend miejskich. Na przykład w Lagos w XX i XXI w. opowiada się o Madam Koi Koi, duchu pięknej nauczycielki wyrzuconej z pracy, która pojawia się w szkole, żeby stukaniem wysokich obcasów brzmiącym jak koi-koi zapowiadać swoją zemstę. Ze szkołą wiąże się też znana w różnych wersjach opowieść o uczennicy noszącej imię Oroma lub Rebecca, która zadziwia wszystkich wspaniałą, wyjątkowo elegancką fryzurą. Którejś nocy jej koleżanka obudziła się i z przerażeniem zobaczyła, że Oroma zdjęła głowę z ramion i starannie zaplatała włosy.
Rozbudowane rytuały magiczne i liczne amulety (na przykład kauri i tykwa) odpędzają zło. U Joruba i Dogonów czaszki i rogi zwierząt na murach i płotach chronią przed demonami. Fetysze stawiane na polu zapewniają dobre plony (Bambara, Dogon), U Joruba dżudżu, czyli magia lub zdolność do czarowania jest traktowana jak cenny przedmiot, który można przekazać na przykład z ojca na syna. Jednak czarownicy lub czarownice oskarżeni o czarną, czyli szkodliwą magię bywają sądzeni. Głównym elementem sądu jest zwykle próba mająca wykazać, czy dana osoba uprawia czary. Na przykład w Ghanie czarownik podrzyna gardło kurze i podrzuca ją do góry: jeśli ptak spadnie na brzuch, oskarżenie było uzasadnione. Winny jest zwykle palony na stosie, zostaje zatłuczony kamieniami lub pałkami. Zdarza się też, że oskarżeni o czary uciekają, aby schronić się w odległych wioskach, czasem założonych przez takich zbiegów. Praktyki czarownicze oraz sądy nad szkodliwymi czarownicami i czarownikami są częste jeszcze na przełomie XX i XXI wieku.
Główne formy religii to animizm i fetyszyzm oraz rozliczne bóstwa (politeizm). Szeroko rozpowszechniony jest kult drzew, na przykład plemię Ko Yo czci olejowca, jedyną palmę o rozgałęzionym pniu. Do przyjścia islamu bardzo często występuje wiara w reinkarnację czasem wiązana z wiarą, że duchy mogą wcielać się w drzewa.
Powszechny jest mit o pierwotnym jaju i bliźniakach (dualizm) tworzących świat. U wielu ludów występują herosi jak siłacz Szamsuni w Mali, który pokonał złego króla pragnącego odebrać mu piękną Dżamilę i odszedł do dalekiej krainy poza zasięgiem czyjejkolwiek władzy. Mit głosi, że największa moc Szamsuniego tkwiła w jego włosach
Śmierć jak w wielu kulturach jest uznawana za zjawisko nienaturalne, wynikające ze szczególnych okoliczności. Na przykład w micie znanym Ibo bóg Chuku wysłał do ludzi psa z wiadomością, że zmarłych należy pozostawić na ziemi i jedynie posypać popiołem, a wtedy ożyją. Pies jednak nie dotarł na miejsce, a zamiast niego przyszła owca i kazała zmarłych grzebać w ziemi. W rezultacie zwłoki już nigdy nie mogły być przywrócone do życia
Jednostka jako członek hierarchicznie zorganizowanego społeczeństwa jest uważana za element kosmicznego hierarchicznego porządku, któremu winna się podporządkować lub spotka się z surową karą.
Od VII w. rosną wpływy islamu, a w XIX-XX w. trwają mało skuteczne próby chrystianizacji przez europejskich kolonizatorów.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
System rodowy oraz klanowy z narastającym w ciągu historii rozwarstwieniem społeczeństwa. Pierwotny matriarchat ustępuje patriarchatowi, chociaż lokalnie elementy matriarchatu trwają bardzo długo, na przykład u Aszanti aż do XX w. n.e. W społeczeństwach patriarchalnych dominuje patrylinearyzm i poligynia. Swat ułatwia zawarcie małżeństwa zwykle tuż po osiągnięciu dojrzałości przez kilkunastoletnią dziewczynę i nieco później dla chłopaka poprzez porozumienie między rodami (małżeństwo aranżowane). Nie ma więc znaczenia, czy przyszłych małżonków łączy jakiekolwiek uczucie. Niektóre ludy, na przykład Joruba, Ibo, Nupe, praktykują czasem ginegamię. Zdarzają się też małżeństwa ze zmarłymi mężczyznami. Ich celem jest utrzymanie majątku w rękach rodziny oraz zachowanie ciągłości rodu. Kobieta poślubiona zmarłemu zostaje partnerką jego brata lub innego bliskiego krewnego, a dzieci zrodzone z tego związku zostają uznane za potomstwo zmarłego. Z drugiej strony krewni zmarłego mówią też o uprzyjemnieniu mu życia pozagrobowego, żeby duch nie czuł się samotny.
Istnieją liczne tajne lub jawne bractwa i stowarzyszenia, zwłaszcza męskie.
Od VIII w. rosną wpływy muzułmańskie, pierwotna umiarkowana swoboda seksualna zostaje zniesiona przez bardziej restrykcyjny islam. Zazwyczaj seks jest oddzielany od miłości. Często występuje obrzezanie mężczyzn i klitoridetomia u ponad połowy kobiet (w XX w. 90% kobiet w Mali i ok. 70% w innych krajach muzułmańskich). Nieobrzezana kobieta jest zazwyczaj postrzegana jako nieczysta, niemoralna i rozpustna.
U niektórych ludów (np. nad Gambią) bardzo bolesna skaryfikacja wykonana na ciele dziewczyny stanowi wskazówkę, że jest ona wartościową, odporną na ból kobietą i prawdopodobnie będzie dobrą matką. Natomiast niedokończony rysunek na skórze jest hańbą. Podporządkowanie kobiety regułom narzuconym przez mężczyzn wyraża się w prześladowaniu wszelkich prób samodzielności. Nieposłuszeństwo wobec ojca lub męża, odmowa poślubienia wybranego dla niej mężczyzny lub próba odejścia od tradycyjnych zwyczajów kończą się pobiciem, a nawet śmiercią kobiety (tak zwane honorowe zabójstwo). Nagminne są też oskarżenia kobiet o czary, zwłaszcza starszych, już bezużytecznych z punktu widzenia reprodukcji. Zwykle wystarczy podejrzenie ze strony sąsiada lub stwierdzenie przez kogoś, że dana kobieta czaruje. Do końca XX w. takie oskarżenie kończy się zazwyczaj śmiercią podejrzanej, która jest kamienowana lub palona. Potem domniemane czarownice częściej są wypędzane do zamkniętych wiosek, gdzie mają już tylko czekać na śmierć. Również kalekie dzieci są często skazywane na śmierć i porzucane (np. u Fulbejów) jako naznaczone przez złe moce, a w istocie jako bezużyteczne.
Od XX w. w kwestiach rodzinnych rosną wpływy europejskie i amerykańskie, lecz spotykają się z gwałtownym sprzeciwem ze strony muzułmańskich tradycjonalistów.
Początkowo panuje ustrój plemienny a od pierwszego tysiąclecia przed naszą erą powstają monarchie rolnicze nad Nigrem i jeziorem Czad. Władcy bywają traktowani jako królowie-bóstwa (na przykład moro-naba u Mossi) i rzadko pokazują się poddanym. Koczownicy tworzą państwa plemienne, Hausa miasta-państwa kupców i rzemieślników, a w XIII/XIV w. powstają sudańskie imperia. Od VIII-IX w. rosną wpływy ideologii muzułmańskiej, a szariat stopniowo staje się obowiązującym prawem.
W XIX w. kolonializm europejski, a w XX w. samodzielne republiki, choć często rządzone przez dyktatorów.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrowienie głosem, skinieniem głowy i uniesioną dłonią (nad Senegalem z kciukiem w zwiniętej pięści, aby obronić się przed ewentualnymi czarami). Wśród Mandingo gość jest witany poczęstunkiem, zwykle napojem. Kobiety Fulbe witają osobę ważniejszą, pochylając się i wypinając w jej stronę pośladki, co stanowi symboliczne oddanie seksualne i znak pokoju. Muzułmanie witają się ukłonem, czyli pochyleniem do przodu głowy i całego ciała. Czasem przykładają dłoń do własnej piersi lub podają sobie prawe dłonie, a w Sudanie wcześniej całują wnętrze własnej dłoni. W wielu krajach ludzie przychodzący do władcy muszą zakładać jak najgorsze ubrania i zbliżać się do niego na klęczkach, całują i wąchają ziemię, aby okazać swoją niższość. U Mossi przychodzący do władcy nie tylko dotyka czołem ziemi, lecz głowę ma posypaną pyłem, a u Joruba ludzie padają przed władcą na twarz.
Przy okazji wydarzeń z życia osobistego (narodziny, inicjacja, małżeństwo, śmierć) i społecznego (objęcie władzy przez króla lub wodza, narodziny królewskiego syna oraz inne) odbywają się tańce, śpiewy i uczty. Powszechnie występuje kuwada. Inicjacja może łączyć się z bolesną próbą (bicie, nacinanie skóry) lub z obrzezaniem, jeśli nie dokonano go wcześniej. U Dogonów chłopak otrzymuje imię i ozdobny, rzeźbiony kij dolo wyobrażający tęczę, a dziewczyna dostaje imię i łyżkę podobną do dolo.
Powszechne są ofiary dla duchów i bogów, w zachodniej Afryce nawet z ludzi (aby przerwać suszę lub podczas pogrzebu władcy). Jorubowie co roku w listopadzie składają ofiary (barany) swemu przodkowi Szango. Biedni bawią się wtedy trzy dni, a bogaci nawet kilka tygodni. W tym czasie nie wolno jeść mięsa kóz.
Ciała zmarłych zwykle są grzebane, na przykład Aszanti układają zwłoki na boku z dłońmi podłożonymi pod głowę.
U Dogonów zwłoki są zawijane w biało-czarną tkaninę (często ze wzorem szachownicy), aby zasygnalizować dualizm sił mroku i światła. Sao palą zwłoki, a popioły grzebią w urnach z wizerunkami twarzy zmarłych.
Od VIII w. rosną wpływy islamu, a od XIX w. zwyczajów europejskich.