Romowie (Cyganie)
1. tysiąclecie n.e. - Wywodząca się z północno-środkowych Indii wędrowna grupa etniczna zwana Doma, Loma lub Roma (w sanskrycie te słowa oznaczają koczowników) przybywa w górskie rejony na północnym zachodzie subkontynentu indyjskiego, gdzie napotyka ludność posługującą się językami dardyjskimi.
Ok. X w. - Roma wyruszają z północno-zachodnich Indii zaczynając wędrówkę po Azji Zachodniej i Środkowej a potem po całym Starym Świecie.
Zachowują odrębność kulturową (na przykład język romski, czyli romani) a nawet biologiczną, zawierając małżeństwa niemal wyłącznie z członkami społeczności romskich. W rezultacie grupa krwi 0, która jest częsta w północnych Indiach a rzadka w zachodniej Eurazji, jeszcze w XX w. jest wyraźnie częstsza od przeciętnej w europejskich społeczeństwach współistniejących z Romami. Romowie są zorganizowani w rodzinne klany wspólnie wędrujące i absolutnie zamknięte dla obcych. Klanem rządzą najstarsi mężczyźni i to oni zajmują dominującą pozycję. Kobieta jest zwykle uważana za istotę niższą lub nawet nieczystą.
Do typowych składników kultury Romów należą kradzież i oszustwo jako sposób życia. Tragicznie odbije się to na ich całej historii, ponieważ są zwykle traktowani jako zagrożenie i dlatego podlegają prześladowaniom.
- Od XI w. - Romowie przechodzą przez Persję do Bizancjum; stąd perskie, ormiańskie i greckie zapożyczenia w ich języku. Druga grupa wędruje przez Persję i Arabię na Półwysep Somalijski, a potem do północnej Afryki i w końcu na Półwysep Iberyjski. Jest to zaczątek dwóch odłamów Romów - wschodni Rom i zachodni Kale.
W Persji i Arabii znana będzie potem legenda o tym, jak w V w. perski król Bahram Gur sprowadził indyjskich muzyków Luri. Ci jednak nie chcieli pracować, więc król ich wypędził, co ma rzekomo wyjaśniać koczowniczy tryb życia Romów jako potomków Luri.
XI - XIII w. - Romowie, podający się za uciekinierów z Egiptu (stąd na przykład ich angielska nazwa Gypsies - Egipcjanie), rządzonego przez muzułmanów, przybywają do Bizancjum, gdzie są określani słowem Adsincani. Pojawiają się w Konstantynopolu (XI w.) i na Krecie, są wzmiankowani w klasztornych kronikach na górze Athos (XI w.) i uzyskują przywileje od niektórych władców (w 1378 r. od weneckiego gubernatora Nauplion na Peloponezie), ale szybko okazuje się, że są oszustami, kradną i sprawiają wiele kłopotu. Narasta więc niechęć Europejczyków do Romów.
XV w. - Romowie z Maroka rozprzestrzeniają się na Półwyspie Iberyjskim.
Druga grupa Romów z Bizancjum wędruje po Europie: w 1416 r. są w Siedmiogrodzie i Czechach, w 1417 r. w Zurychu, Magdeburgu oraz Lubece, w 1418 r. w Strassburgu, w 1419 r. w Prowansji, a rok później w Niderlandach.
1422 r. - Wódz Romów, nazywany Andrea, duco di Egipto (po włosku Andrzej, książę z Egiptu), udaje się do papieża. W relacji z tej audiencji znajduje się między innymi informacja, że sami Romowie uważają się za emigrantów z Indii.
Ok. XVI w. - Romowie stają się w Europie wyrzutkami z powodu kradzieży i ogólnego niedostosowania do europejskich wzorców zachowania. Odtąd są zewsząd usuwani, a nadawane im nazwy stają się synonimem złodziejstwa lub kłamstwa jak na przykład po polsku Cyganie czy niemiecku Zigeuner.
Romowie przejmują od innych kultur sztukę wróżenia z kart, objaśniania snów, wróżenia z ręki i czynią z nich swoją specjalność. Utrzymują się z grania, tańca i śpiewu. Często pokazują cyrkowe sztuczki. Wielu handluje albo wytwarza różne przedmioty sprzedawane potem na targowiskach. Europejscy Romowie przyjmują chrześcijaństwo kraju, w którym żyją, lecz nadają mu swój własny specyficzny charakter.
- Od XVII w. - W Rzeczpospolitej istnieje instytucja cygańskich królów, przywódców Romów często wywodzących się z polskiej szlachty i zatwierdzanych przez władze państwowe. Ma to służyć stabilizowaniu oraz polonizowaniu nomadów, ci jednak okazują się odporni na wynarodowienie, a królowie stają się ważnym elementem odrębności Cyganów. Rody cygańskich królów trwają aż do XXI w., ciesząc się ogromnym poszanowaniem wśród Romów.
Po I wojnie światowej pojawia się nawet dynastia cygańskich królów-uzurpatorów z rodu Kwieków, próbująca przejąć zaszczytny tytuł.
XVIII w. - W północnych Karpatach w rejonie Nowego Sącza powstaje grupa osiadłych Cyganów, którzy kulturowo zbliżają się do miejscowych górali.
1763 r. - Węgier Istvan Valyi odkrywa podobieństwo języka Romów do języka używanego w Malabarze.
1782 r. - Niemiecki badacz J. C. C. Rüdiger udowadnia pochodzenie języka Romów z Indii wskazując na zbieżności między językiem Romów i hindi.
XIX - XX w. - Romowie pojawiają się w Ameryce Północnej i Australii, ale największe ich skupiska nadal istnieją na Bałkanach i w północno-wschodniej Afryce.
1844 - 1845 r. - Niemiec A. F. Pott opracowuje obszerne niemieckie dzieło Die Zigeuner in Europa und Asien o Cyganach w Europie i Azji, które stanie się jednym z podstawowych źródeł do badania romskiej kultury i historii. Porównuje język romski z sanskrytem i współczesnymi językami Indii.
Następny wielki słoweńsko-austriacki filolog Franz von Miklosich (1813-1891) wskaże na podobieństwa między językiem romskim i językami dardyjskimi.
- Połowa XIX w. - Oficjalne zniesienie niewolnictwa Romów na obszarze Wołoszczyzny i Mołdawii.
Jednak miejscowa ludność nadal wyzyskuje Romów i nie traktuje ich jak równych sobie. Pozostaje też nazwa Romów - Robi - oznaczająca niewolnika. Ucieczka przed prześladowaniem i biedą prowadzi bałkańskich Romów na północ w kierunku ziem węgierskich, słowackich, ukraińskich, polskich, niemieckich i rosyjskich.
- Druga połowa XIX w. - Europejscy Romowie rozwijają sztukę gry na skrzypcach. Skrzypce stają się ich narodowym instrumentem.
Według legendy biedny, młody Rom imieniem Marosz zapragnął niegdyś poślubić piękną córkę króla. Niestety, ów król, chcąc pozbyć się natręta, zażądał od Marosza czegoś specjalnego w zamian za rękę córki. Wtedy cygańska czarodziejka Mantuja ofiarowała Maroszowi niezwykły instrument ze strunami z własnych włosów. Zaklęła w nim swój uśmiech i smutek, aby instrument mógł śmiać się i płakać. To właśnie były pierwsze cygańskie skrzypce.
1857 r. - Jeden z najlepszych badaczy Romów, Francuz J. A. Vaillant, pisze w Paryżu książkę Les Romes (Romowie).
1888 r. - W Stanach Zjednoczonych powstaje Gypsy Lore Society, pierwsza romska organizacja zajmująca się kulturą Romów i jej upowszechnianiem.
XIX/XX w. - Romowie znajdują się już we wszystkich częściach świata, chociaż najwięcej jest ich w Europie. Zwykle zachowują koczowniczy tryb życia. Jest ich kilkanaście milionów, przy czym najwięcej, bo aż kilka milionów Romów mieszka w Rumunii. Ogromne rozproszenie znajduje odbicie w licznych odmianach języka i kultury rozwijających się pod wpływem kultur miejscowych. Istnieją trzy duże grupy Romów: Rom, Manusz i Kule. Rom posługujący się dialektami romani zamieszkują centralną i wschodnią Europę, ziemie od Środkowej Azji do Japonii, Afrykę, Australię i Amerykę. Manusz (Manoosh) mówiący w dialekcie sinto, dominują we Włoszech, Francji i Niemczech, a mała ich grupa znajduje się też w Rosji. Kale używają dialektu kalo, zamieszkują północną Afrykę, Hiszpanię, Portugalię i częściowo Niemcy.
Ok. 1910 - 1985 r. - Bronisława Wajs znana jako Papusza (w języku romskim Lalka), najsławniejsza poetka Romów mieszkająca w Polsce.
Wbrew swojemu środowisku Papusza nauczyła się czytać i pisać, a dzięki tłumaczeniu Jerzego Ficowskiego jej wiersze zdobędą światową sławę. Sama Papusza jednak zostaje potępiona przez Romów i uznana za zdrajczynię, która wyjawiła rzekome cygańskie tajemnice, co wywołuje jej załamanie nerwowe i konieczność leczenia w szpitalach psychiatrycznych. Od roku 1954, kiedy tabor Papuszy został ostatecznie zatrzymany, poetka mieszka w Gorzowie Wielkopolskim, a potem w Inowrocławiu.
1927 r. - Brytyjski językoznawca R. L. Turner w pracy The Position of Romani in Indo-Aryan dowodzi, że język romski wywodzi się z tej samej grupy co hindi, gudżaratri, pendżabi i radżastani.
1936, 1938 r. - Hitlerowskie dekrety skierowane przeciw Romom jako grupie aspołecznej zaczynają ich ściganie i planowe wyniszczanie. Do 1945 r. zginie kilkaset tysięcy Romów, w większości w niemieckich obozach koncentracyjnych.
Na przykład w Auschwitz-Birkenau istnieje specjalny cygański podobóz, którego wszyscy więźniowie zostaną ostatecznie wymordowani, a sam obóz zrównany z ziemią na długo przed wkroczeniem Sowietów.
- Lata 1950. - 1980. - Poszczególne kraje podejmują próby zasymilowania Romów i nauczenia ich osiadłego trybu życia. Chodzi o ukrócenie cygańskiego złodziejstwa, wykształcenie ich dzieci i danie im szansy na życie w nowoczesnym społeczeństwie. W Polsce tabory ostatecznie przestają wędrować w połowie lat 1950.
Szczególnie brutalne metody asymilacji stosują komunistyczne władze Rumunii, które przymusowo osiedlają Romów w piętrowych budynkach. W rezultacie niedawni koczownicy trzymają konie na parterze i pierwszym piętrze, kozy i kury hodują na wyższych piętrach, a na najwyższych zakładają obozowiska z ogniskami, w których palą drewniane podłogi.
W Rumunii, na Węgrzech i Słowacji istnieją izolowane romskie wsie mające charakter getta. W wielu rejonach tych krajów Romowie są traktowani jak niewolnicy, podlegają brutalnym prześladowaniom, a nawet ich zamordowanie bywa bezkarne.
1959 r. - Ionel Rotaru staje na czele Światowej Wspólnoty Romów zorganizowanej we Francji.
1968 r. - V. Coedof, przewodniczący Światowej Wspólnoty Romów, po raz pierwszy żąda od Niemiec odszkodowania za śmierć Romów w hitlerowskich obozach.
Ogłasza też utopijny projekt utworzenia państwa Romów, Romistan, na Półwyspie Somalijskim, który jednak nie znajdzie zrozumienia wśród Romów, niemających żadnych tradycji państwowych.
- 1971 r. - Pierwszy Światowy Kongres Romów odbywa się w Orpington koło Londynu.
Obradujący ustalają, że na świecie żyje 10-12 milionów Romów, z czego 1/3 to koczownicy. Najwięcej Romów mieszka w tym czasie w Rumunii - około 4 milionów osób, na Słowacji - około 1 miliona i Węgrzech - 600 tysięcy, a w zachodnich częściach Związku Sowieckiego - około 300 tysięcy. Poza tym Romowie żyją w niemal wszystkich krajach świata, przy czym nie zawsze można ich odróżnić od reszty społeczeństwa. Tak jest na przykład w Hiszpanii, gdzie wtopili się w miejscowe społeczności.
Odtąd w różnych punktach świata co kilka lat będą organizowane kongresy Romów, aby koordynować działania na rzecz promocji romskiej kultury, a zarazem włączania Romów do nowoczesnych społeczeństw.
- 1978 r. - Podczas Drugiego Światowego Kongresu Romów powstaje Międzynarodowa Unia Romska z siedzibą w Pradze.
Podczas tego kongresu zostaje oficjalnie przyjęta flaga Romów według projektu pochodzącego z 1933 r. Jest ona podzielona poziomo na dwa pasy: dolny zielony reprezentuje ziemię, a górny niebieski to niebo. Środek zajmuje koło o 16 szprychach przypominające koło wozu a zarazem indyjską czakrę.
- 1989 r. - Upadek komunizmu w Rumunii pozwala rumuńskim Romom poruszać się po całej Europie.
Zaczyna się okres nagłego zalewu Europy przez Romów uciekających z biednej i nieprzychylnej im Rumunii. Jednak ich kradzieże, oszustwa i żebractwo szybko wywołują powszechną niechęć, nawet wśród miejscowych, często zasymilowanych Romów, którzy uznają się za lepszych od przybyszów z Rumunii. Z drugiej strony władze Rumunii wprowadzają szczególne regulacje, które preferują romską młodzież próbującą uczyć się i studiować, a romskim przedsiębiorcom mają ułatwić start. Po kilku latach problem znika, ponieważ rumuńscy Romowie asymilują się w miejscowych społeczeństwach romskich lub wracają do Rumunii.
1990 r. - 4. Międzynarodowy Kongres Romów w Warszawie w Polsce. Jego prace koncentrują się wokół wspólnego języka i pisma oraz utrzymania kulturowej odrębności Romów w warunkach unifikacji kultury poprzez szkolnictwo oraz środki masowego przekazu poszczególnych państw.
1997 r. - Kościół katolicki uznaje pierwszego błogosławionego Roma. Jest to Serafino Jimenez Malla, handlarz zabity przez oddział republikanów podczas hiszpańskiej wojny domowej za odmowę oddania im swojego konia.
XX/XXI w. - Na całym świecie żyje ok. 15 milionów Romów, z czego ok. 1/3 stanowią Romowie rumuńscy. Po kilkaset tysięcy Romów żyje też w Bułgarii, Hiszpanii, na Węgrzech i Słowacji.
Większość Romów nie uczy się i nie pracuje, żyjąc z zasiłków przyznanych przez poszczególne państwa i bardzo często z przestępczości. Ci, którzy zdobywają wykształcenie na ogół nie chcą już mówić we własnym języku i starają się ukrywać swoje pochodzenie, aby wtopić się w miejscowe społeczeństwa.
W stosunkowo najlepszej sytuacji są Romowie w Hiszpanii, gdzie większość wtapia się w miejscowe społeczeństwo. Tracą jednak swoją tożsamość.
- 2007 r. - W Polsce na użytek szkoły po raz pierwszy powstaje zapis języka romskiego. Większość Romów jednak nie chce chodzić do szkoły. Niestety, zdarza się też segregacja polegająca na oddzielaniu klas romskich od polskich.