Andy, Juan Fernandez, Desventurados i Galapagos
Andy i wybrzeża Pacyfiku.
Juan Fernandez, San Felix i San Ambrosio.
Galapagos.
Warunki naturalne, rasy i języki
Andy tworzą najdłuższe lądowe pasmo górskie na Ziemi. Według niektórych nazwa gór nawiązuje do peruwiańskiego słowa anta oznaczającego miedź, ponieważ w pewnych regionach gór skały są złotawo-czerwone. Inni wskazują na Pizarro i Almagro, którzy płynąc na południe w roku 1524 nazwali te góry Cordillera de los Andes, co po hiszpańsku miałoby oznaczać góry na wschodzie (ante est). Potężne góry dość skutecznie utrudniają komunikację i handel, które wymagają budowy dróg, w tym mostów przez głębokie doliny. Na przykład rzeka Colca utworzyła gigantyczny kanion o długości 120 km i głębokości do 4200 m, a inny kanion na rzece Cotahuasi ma głębokość 3370 m.
Dużo łatwiejsza jest droga morska wzdłuż pacyficznych wybrzeży kontynentu. Na wschodzie zaś szlaki komunikacyjne prowadzą w głąb amazońskiej dżungli.
Zagrożeniem są częste i czasem bardzo silne trzęsienia ziemi oraz erupcje wulkanów związane ze strefą subdukcji oceanicznego dna na granicy płyty kontynentalnej w Rowie Atakamy stanowiącym część pacyficznego pierścienia ognia. Powtarzającym się zjawiskiem są lawiny skalne i śnieżne wywołane przez trzęsienia ziemi, erupcje lub gwałtowne opady. Pogoda w górskich dolinach jest niestabilna, co oznacza nagłe, gwałtowne zmiany temperatury oraz nieoczekiwane opady deszczu, śniegu lub gradu. Nieregularne zjawisko El Niño na Pacyfiku co ok. 6-20 lat sprowadza susze lub potężne ulewy, które wywołują powodzie i błotne lawiny.
Zachodnie stoki Andów są suche (jedne z najsuchszych na Ziemi pustyń), a na wschodnich rośnie wilgotna tropikalna dżungla. Na północy lasy i sawanna llanos wchodzą na niższe części góry. W wyższych partiach występują trawiaste formacje zwane puna związane z klimatem umiarkowanym (cztery pory roku).
Najgroźniejszymi zwierzętami tego obszaru są jaguar, puma i niedźwiedź oraz kondor jako największy latający ptak Nowego Świata. Niestety, liczba miejscowych gatunków nadających się do udomowienia jest ograniczona: lama, dostarczająca wełny alpaka oraz świnka morska traktowana jako zwierzę mięsne. Związane z chłodnym Prądem Peruwiańskim bogate łowiska przy wybrzeżach Pacyfiku dostarczają ryb, mięczaków i skorupiaków. Użytkowanych jest wiele dzikich roślin, na przykład chinowiec (Cinchona), którego kora zawiera chininę przeciwdziałającą malarii, pnącze vilcacora (Uncaria tomentosa), którego sok wzmacnia i uodparnia organizm na wiele chorób oraz wyżynna bylina maka (maqa, Maca lepidium lub Lepidium mevenii) spożywana jako warzywo lub środek wzmacniający (korzeń zawiera skrobię i związki obniżające poziom cukru). Podstawowe uprawy to ziemniak, dynia, fasola, słonecznik, kukurydza i bawełna, a poza tym pomidor (od 1. tysiąclecia n.e.) i komosa (Chenopodium quinoa) dostarczająca skrobiowych nasion. Biali wprowadzają gatunki użytkowe ze Starego Świata.
Lokalnie szerzą się choroby weneryczne, a z tropikalnej części Ameryki pochodzi żółta febra. Część populacji uodporniła się na tę zakaźną chorobę, stanowiąc przykład względnie szybkiej ewolucji człowieka w skali zaledwie tysięcy lat. Równie interesujące są przystosowania do wysokogórskiego rzadkiego powietrza: polegają one na zwiększonej zdolności wiązania tlenu przez hemoglobinę krwi. Poza tym u kobiet w ciąży silnie rozrasta się tętnica w macicy dostarczająca tlen płodowi.
Po europejskiej kolonizacji szerzą się mordercze dla Indian grypa, ospa, odra, trąd, gruźlica, tyfus i cholera.
Odrębnym obszarem są tropikalne wyspy Galapagos na wschodnim Pacyfiku i wulkaniczne wysepki Juan Fernandez. Oba archipelagi są bezludne aż do przybycia białych, a potem zostają związane z państwami andyjskimi.
Pierwotna ludność ma cechy typowo indiańskie, chociaż zdarzają się lokalne anomalie wskazujące na inne domieszki rasowe, jak na przykład jasne włosy, jasne oczy i gęsty zarost na twarzy mężczyzn spotykane czasem wśród Aymara. Od XVI-XVII w. trwa napływ białych (europeidów). W XIX-XX w. wysoki przyrost naturalny wśród Indian i Metysów powoduje ich znaczną przewagę liczebną nad białymi. Poza tym żyje tu również pewna liczba Murzynów i Zambos - mieszańców murzyńsko-indiańskich.
Na wschodnich stokach Andów są używane języki z grupy arawak, potem wyparte przez chibcha, keczua-ajmara i mapuche, a od XVI-XVII w. dominuje język hiszpański.
Technika, tryb życia i gospodarka
Narzędzia drewniane, kamienne i z kości. Znane jest złoto poświęcone Słońcu i srebro według Inków powstałe z łez bogini Księżyca opadłych na ziemię. Z metali szlachetnych są wyrabiane głównie ozdoby, rzadko narzędzia. Żelazo wprowadzają biali kolonizatorzy. Od najwcześniejszego okresu znane są proca, bolas i łuk. Rozniecanie ognia przez tarcie drewna lub za pomocą krzemienia. Doskonała ceramika jest wytwarzana bez koła garncarskiego. W komunikacji nie stosuje się koła ze względu na brak odpowiednich zwierząt pociągowych. Mimo to Inkowie są znani z sieci doskonałych dróg, często wykutych na wielkich wysokościach w górach i wiszących mostów (jak słynny San Luis Rey nad rzeką Apurimac). Są one jednak dość wąskie, bo przeznaczone dla biegaczy niosących wiadomości oraz pieszych i lam z towarami na grzbiecie. Lama według Inków zstąpiła niegdyś z nieba, gdzie pod imieniem Yaqana wędruje po Gwiezdnej Rzece (Drodze Mlecznej).
Świetne kamienne budownictwo i rozwinięta sztuka budowania kanałów nawadniających terasowe, wysokogórskie pola. Podróżuje się pieszo lub używa lam jako zwierząt jucznych. Do pływania po rzekach i na jeziorze Titicaca są przeznaczone trzcinowe łodzie. Na morzu stosuje się łodzie i tratwy z balsy (lekkie drewno drzewa Ochroma) zdolne dopłynąć nawet do Polinezji. Dostojnicy są noszeni w lektykach.
Od XVI w. dominują osiągnięcia techniki europejskiej a potem północnoamerykańskiej.
Charakterystyczną cechą gospodarki andyjskiej w okresie przedkolonialnym jest wzajemność, co oznacza, że liczy się przede wszystkim współpraca i udział w pracy, a mniejsze znaczenie ma konkretna wartość tego udziału.
Rolnictwo kopieniacze (motyką lub kijem kopieniaczym) na terasach opiera się między innymi na kukurydzy i ziemniaku. Kopalnictwo metali i ozdobnych kamieni stymuluje rzemiosło oraz handel. Równolegle istnieje myślistwo i rybołówstwo oparte na bogatych przybrzeżnych łowiskach. Od XVI w. są wprowadzane europejskie sposoby gospodarowania - rolnictwo pługowe, plantacje i kopalnie metali. W XIX w. zaczyna się uprzemysłowienie. Podstawą pierwotnej energetyki jest spalanie drewna, potem również węgla, ropy naftowej i innych paliw, a w XX w. pojawiają się elektrownie wodne i węglowe.
Indianie używają rozmaitych mierników wartości i środków płatniczych (pióra, kamienie, skóry zwierzęce, metale, ziarna cenionych roślin) ale, mimo rozwiniętego handlu, nie tworzą jednolitego systemu monetarnego. Przynoszą go dopiero hiszpańscy kolonizatorzy: złoty dublon, srebrne peso i real, miedziana maravedi, pistol i inne. Po uzyskaniu niepodległości państwa wprowadzają własne waluty: najpopularniejsze to peso (= 100 centavos), peseta (= 100 centimo), peruwiański sol, boliviano, chilijskie escudo (= 100 condor) i ekwadorskie sucre.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Podstawą wyżywienia (źródłem węglowodanów) jest ziemniak (w keczua zwany pata) w Andach, andyjska komosa quinoa (quinhua, kinwa, Chenopodium quinua), fasola, zboże mango (Bromus mango), dynia, na nizinach kukurydza (pieczywo, placki, inkaski kisiel api), maniok u Chibcha i bataty. Tłuszczu dostarcza między innymi słonecznik. Znane jest wędzenie, pieczenie (również w piecu ziemnym), smażenie i gotowanie (naczynia z gliny), a w strefie nadmorskiej często suszenie. Wśród biedoty posiłki przygotowuje się przed chatami. Bogaci i arystokracja posiadają kuchnie z wydzielonym kamiennym lub glinianym piecem. Ziemniaki są przyrządzane na wiele sposobów. Na przykład w Peru są wystawiane na mróz na początku górskiej zimy, aby stały się miękkie. Potem są rozgniatane na miazgę i znów kilkakrotnie zamrażane i suszone aż do uformowanie suchej i lekkiej, lecz bardzo pożywnej masy chuño składającej się głównie ze skrobi. W tej formie mogą być przechowywane w specjalnych dołach. Używa się ich przez całą zimę jako podstawy wielu dań. Mnogość potraw z papryki i tureckiego pieprzu, w tym liczne ostre sosy. Sporo owoców (zwłaszcza na wschodnich stokach Andów) a bardzo mało mięsa (hodowana na mięso świnka morska, dziczyzna, rzadko lama). Jada się z miseczek palcami, ostrym patyczkiem i łyżką, a od XVI-XVII w. również sztućcami europejskimi.
Hiszpanie wprowadzają baraninę, wołowinę, wieprzowinę, kurę, ryż, pszenicę i inne zboża, a także pieprz, cynamon (słynne, korzenne ciasteczka pieczone przez zakonnice w Limie w XVI w.), imbir, goździki i inne przyprawy ze Starego Świata.
Znane są rozmaite używki, na przykład halucynogenne grzyby Psilocybe. Bogate w witaminy liście koki (krzew Erythroxylon coca) są żute lub przerabiane na napój jako stały składnik posiłków, a znajdujący się w nich alkaloid kokaina przez kilka dni pozwala obywać się bez snu i pożywienia (na przykład podczas medytacji lub wojny), zwiększa ilość tlenu we krwi i łagodzi chorobę wysokogórską. Z korzenia maki jest wyrabiany pobudzający proszek bogaty w witaminy, mikroelementy i substancje podobne do hormonów (od XX w. maka będzie hodowana na plantacjach). Andyjski kaktus przez Hiszpanów nazwany san Pedro (Echinopsis pachanoi) dostarcza halucynogennej meskaliny spożywanej zwykle w postaci zawiesistej cieczy lub półpłynnej masy. Z liści ostrokrzewu paragwajskiego (Ilex paraguarensis) jest wytwarzany pobudzający napój caá mati przez jezuitów nazwany yerba mate (yerba od łacińskiego herba - ziele oraz mati - tykwa w języku keczua). Znane jest kakao oraz alkohol: piwo chicha z kukurydzy i wino z soku palmy winnej. Alkohol bywa używany jako środek znieczulający podczas operacji medycznych, a także podczas składania ofiar z ludzi.
Od XVI w. alkohol jest wytwarzany również z winogron przywiezionych przez białych: powstają wina i słynna wódka pisco w Peru. Europejczycy wprowadzają kawę (arabika), tytoń i swoje narkotyki. W XX w. północne i środkowe Andy są centrum produkcji narkotyków, zwłaszcza marihuany i haszyszu z konopi indyjskich. Z drugiej strony koka oraz marihuana od tysiącleci są powszechnie używane przez ludność Peru, Ekwadoru, Kolumbii i Wenezueli, lecz nie stają się wyniszczającą plagą społeczną.
Co ciekawe, rozpowszechnienie upraw marihuany prowadzi do nieoczekiwanych zachowań psów, ponieważ te zwierzęta ogromnie lubią stan podniecenia i zamroczenia wywołany przez marihuanę, więc chętnie ją zjadają w dużych ilościach. Czasem jednak przez to giną, bo marihuana wywołuje wymioty, co może prowadzić do uduszenia.
W strefie ciepłej najczęściej chodzi się niemal nago jedynie z przepaską na biodrach i między nogami. Początkowo odzież jest wykonywana z łyka i skóry, a później z bawełny. Zwykle jest lekka i przewiewna na lato. Kobiety noszą rodzaj tuniki. Jest to pas tkaniny, który owija ciało od ramion poniżej kolan. W górach nosi się grubsze płaszcze poncho z pojedynczej płachty tkaniny, zakładane na ramiona, przy czym głowa wysuwa się przez otwór w środku. Pod spodem jest cieńsza koszula. Na nogach mogą być sandały, zwłaszcza w górach. Na specjalne okazje dostojnicy zakładają barwne stroje z piór lub białe z bawełny, używają ozdób z kamienia, drewna, piór i metali szlachetnych. Na głowie Inkowie i ich sąsiedzi noszą małe, stożkowate czapeczki z dłuższymi nausznikami chroniącymi uszy przed wiatrem. Popularne są też szerokie czapli-berety, które tworzą osłonę przed słońcem. Włosy są zwykle długie u obu płci, luźne lub związane z tyłu głowy. Arystokracja często obwiązuje głowę noworodkom, aby powiększyć i wydłużyć czaszkę, co jest uznawane za oznakę wyższej inteligencji i wskazuje na status społeczny danej osoby. Bardzo rzadko zdarza się zarost u mężczyzn. Cenione są gęste włosy, szerokie ramiona u mężczyzn i duży, okrągły biust u kobiet.
Hiszpanie wprowadzają swój styl ubierania i europejskie kanony urody
U ludów andyjskich mycie bywa problematyczne ze względu na często utrudniony dostęp do wody. Podcieranie trawą, mchem, liśćmi a od XX w. częściej papierem toaletowym Hiszpanie przynoszą mydło i europejskie pachnidła. Od XX w. znane są detergenty.
W górach kamienne, gliniane lub drewniane, prostokątne domki są przykryte dwuspadowym dachem z trzciny i liści. Nad Titicaca domy zwykle są budowane z miejscowej trzciny, a w niższych częściach gór często z drewna. Otaczają je kamienne murki i płoty. Wnętrze oświetlają prostokątne okna, łuczywo i lampki z oliwą. Wewnątrz znajduje się niskie łóżko lub ława do siedzenia i spania, stół, liczne maty, kosze i gliniane naczynia. Brak wody bieżącej, kanalizacji (z wyjątkiem niektórych miast) i toalety. Osady bywają otoczone wałami i fosą, a miasta kamiennymi murami.
Od XVI w. stopniowo upowszechnia się europejski i północnoamerykański styl budownictwa wprowadzany przez kolonizatorów, zwłaszcza w miastach.
Sztuka, sport, nauka, szkolnictwo, wizja świata i transcendencja
Andy (Peru) i tereny Muisca są centrum sztuki oddziałującym na całą Amerykę Południową: jedna najwspanialszych ceramik świata, rzeźba kamienna i drewniana, malarstwo. Tkactwo i plecionkarstwo cieszą się ogromnym powodzeniem nawet po hiszpańskim podboju. Zaawansowana obróbka metali szlachetnych i wyrób biżuterii oraz monumentalna architektura kamienna a także tatuaż i malowanie ciała. Muzyka jest pentatoniczna i polifoniczna, często świadomie stosuje się dysonanse, a ulubionymi instrumentami są fletnia Pana, flet i bęben. Tańce i proste spektakle teatralne wiążą się zwykle z rytuałami religijnymi. Literatura istnieje tylko w formie ustnej ze względu na brak piśmiennictwa w okresie prekolumbijskim. Po hiszpańskim podboju katolicki kler planowe niszczy zabytki miejscowej kultury w imię chrystianizacji Indian. Z drugiej jednak strony niedługo po podboju część literatury przechowywanej dotąd w formie ustnej zostaje spisana, a w XX w. andyjska literatura tworzona w języku hiszpańskim staje się jedną z najwybitniejszych na świecie.
Liczne sporty walki, w tym zapasy. Podczas wielu zabaw urządza się przeciąganie liny przez walczące drużyny, wyścigi i próby siły. Do najpopularniejszych gier zespołowych należy piłka. Samą piłkę przygotowuje się jako kulę z drewna lub kauczuku, a czasem również z innych materiałów. Przeciwne drużyny mają za zadanie przerzucić ją przez kamienny pierścień znajdujący się na pewnej wysokości, przy czym nie wolno używać rąk. Większość gier ma charakter ofiary dla bogów (na przykład gra w piłkę u Mochica selekcjonuje przyszłe ludzkie ofiary dla bogów) lub swoistej modlitwy o powodzenie, albo też jest traktowana jako trening wojowników.
Po przybyciu białych upowszechniają się także sporty związane z jazdą konną i szermierka bardzo ceniona przez Hiszpanów. Od XX w. rozwijają się sporty związane z ruchem olimpijskim pochodzące z Europy i Ameryki Północnej oraz z Azji Wschodniej.
W epoce prekolumbijskiej nauka stanowi element magicznej wiedzy o świecie chociaż niektóre dziedziny są już wyodrębnione i dobrze rozwinięte, na przykład astronomia i astrologia. Charakterystyczne jest przy tym postrzeganie nieboskłonu, ponieważ odwrotnie niż ludy Eurazji mieszkańcy Andów widzą obrazy w ciemnych obszarach nieba, gdzie nie ma gwiazd. Poza tym ludy andyjskie wiedzą dużo na temat mechaniki związanej z budownictwem oraz niektórych działów matematyki a zwłaszcza geometrii. Horyzont geograficzny kultur andyjskich przed okresem kolonialnym obejmuje zachodnią Amazonię, terytorium Chibcha i część pampy. Wiedzą też o istnieniu wysp na Pacyfiku oraz o Oceanie Atlantyckim na wschodzie. Świat jest pojmowany dualistycznie jako górny i dolny. U Inków świat górny Hanan Pacha jest podzielony na Qaylla Pacha (krańce) i Hanaq Pacha (widzialne niebo z gwiazdami). Świat dolny Hurin Pacha dzieli się na Kay Pacha (ziemia z prastarym centrum w Tiwanaku i nowszym w Cuzco) oraz Ukhu Pacha (podziemia). Wszystkie obiekty na ziemi są odwzorowaniem idei istniejących w postaci obrazów na niebie, a czas jest pojmowany jako cyklicznie powtarzające się zdarzenia.
Od XVI w. nauka rozwija się w ścisłym związku z nauką europejską i powstaje szkolnictwo wzorowane na europejskim wiązane z kościołami a potem także państwowe i prywatne.
Pierwotnie dominuje szamanizm, często związany z matriarchatem. U Aymara szamanami są kobiety, u Mapuche mężczyźni przebrani za kobiety, a u Araukanów transwestyci (doskonałość monizmu i odrzucenie dualizmu). Znana jest idea bezimiennego Boga Najwyższego czasem uznawanego za stwórcę świata. Praktykowany jest kult głów i czaszek (Nazca), ofiary z krwi składane bogom, a także ofiary z ludzi, ponieważ życiowa energia człowieka jest tożsama z energią świata i może ten świat poruszać.
Wróżenie z gwiazd (astrologia), zachowania zwierząt, pogody oraz wizji narkotycznych, zwłaszcza w wyroczniach.
Inkowie najwyższymi kapłanami czynią mężczyzn, lecz kapłanki (dziewice Słońca symbolizowane przez słonecznik) zachowują wpływy. W związku z centralizacją państwa systemy magiczne przekształcają się w politeizm z najważniejszym bogiem Słońca Inti i jego żoną, boginią Księżyca Mama-Kilya. Pojawiają się tendencje do monoteizmu w kulcie jasnego boga światła, stwórcy, kulturowego herosa i proroka (analogia do mesjasza) noszącego imię Viracocha. (jego imię oznacza Narodzonego z Piany, co wskazuje na związek z morzem). Legendy utrzymują, że Viracocha miał jasne włosy i brodę co jest rzadkością wśród Indian, a zdaje się wskazywać na cechy nordyckie. Według tradycji Aymara przejętej potem przez Inków Viracocha spędził wiele lat wśród ludzi a potem odpłynął na zachód, lecz zapowiedział swój triumfalny powrót w przyszłości.
Znanych jest wiele duchów i innych nadnaturalnych istot, zwłaszcza huaca (świętość), które opiekują się polami i światem (na przykład mityczny wąż-tęcza Amaru). Niektóre zwierzęta symbolizują siły wszechświata: kondor reprezentuje niebo, wąż, lama i żaba ziemię, a jaguar Słońce.
Występuje wiara w reinkarnację i opętania, z czym wiąże się bogaty świat demonów, groźne duchy przodków przez Inków zwane Suq’a Machula oraz lokalne bóstwa Waka.
Liczne święte miejsca jak Titicaca, Nazca, Pachacamac czy Pisac. Inkowie rozwijają religię państwową z ośrodkiem w Cuzco jako centrum świata w świątyni Słońca, skąd promieniście rozchodzi się 41 prostych linii - duchowych dróg w kierunku innych świętych miejsc. Każda linia odpowiada jednemu znakomitemu rodowi w państwie i służy jako element sieci jednoczącej imperium oraz droga mistycznego przepływu energii i podatków z prowincji. W ten sposób imperium jest obrazem wszechświata z jego podziałem na części podporządkowane bóstwom niższego i wyższego rzędu, co odpowiada hierarchii w państwie. Jednostka jest zatem składnikiem wyższego porządku i jej rolą zasadniczą jest ten porządek podtrzymywać. Stąd w imperium Inków jest wymagane bezwzględne posłuszeństwo jednostki wobec państwa.
Od XVI w. trwa chrystianizacja prowadzona głównie przez Kościół katolicki. Z czasem powstają synkretyczne religie łączące chrześcijaństwo z tradycjami indiańskimi.
Rodzina społeczeństwo i polityka
Panuje patriarchalny system rodowy (ayllu) obok patrylinearyzmu i matrylinearyzmu (panaca). Dominuje monogamia, a u monarchów bywa praktykowana poligynia i są utrzymywane oficjalne konkubiny. Częsta endogamia (Aymara, Keczua, Inkowie), co oznacza, że małżeństwa są zawierane w obrębie ayllu lub wręcz w ramach rodziny (na przykład u panujących Inków). Istnieje instytucja swata kojarzącego małżeńskie pary oraz oficjalna ceremonia ślubna w obecności kapłana. U Inków stosunki rodzinne i decyzja o małżeństwie podlegają kontroli władcy.
Seks jest traktowany jako akt religijny, co wiąże się z sakralną prostytucją ku czci bogów. Przedmałżeńska swoboda seksualna jest znana u Keczua i Aymara. Po zamążpójściu jednak cudzołóstwo kobiety (ale nie mężczyzny) może być karane śmiercią, na przykład przez zatłuczenie pałką u Inków. Praktykowane są formy seksu uniemożliwiające zapłodnienie (na przykład przedstawiane w ceramice Mochica stosunki analne i oralne). Znana jest regulacja liczby potomstwa: antykoncepcja, aborcja mechaniczna lub chemiczna i zabójstwa niechcianych noworodków. Urodzenie bliźniąt lub dzieci z deformacjami jest uznawane za zły znak i może zakończyć się zabiciem przynajmniej jednego dziecka.
Po chrystianizacji swoboda seksualna, antykoncepcja, aborcja i homoseksualizm zostają bezwzględnie zakazane i podlegają nawet karze śmierci. Dopiero pod koniec XX w. na fali emancypacji kobiet niektóre państwa złagodzą kary i dopuszczą bardzo ograniczone prawo do aborcji. Natomiast swoboda dysponowania sobą przez kobiety, samodzielnego decydowania o życiu seksualnym i założeniu rodziny lub rozwodzie w początkach XXI w. jest ograniczona wyłącznie do elitarnych sfer ludzi najlepiej wykształconych i bogatych. W niższych klasach społecznych zdecydowanie dominuje patriarchalizm, a kobieta wciąż jest własnością ojca lub męża
Andyjskie plemiona są rządzone przez wodzów curaca i radę starszych. Nawet w monarchii Inków każde plemię i prowincja (curacazgo) zachowuje autonomię, własne bóstwa opiekuńcze, razem zbiera plony i gromadzi zapasy na wspólne inwestycje jak na przykład budowę kanału irygacyjnego. Panuje system wzajemności (curaca świadczą usługi w zamian za dary) i minka (współpraca po umowie zawartej podczas uczty). Czasem plemiona mają totem - magiczny symbol jedności (u wielu drzewo).
W 1. tysiącleciu p.n.e. powstają monarchie rolnicze i konfederacje plemion, a w 2. tysiącleciu n.e. imperium Inków. U Inków władza ma charakter dualistyczny: panuje hanan, czyli władca z tytułem Inka oraz hurin, czyli współrządca pochodzący z tego samego królewskiego rodu.
Od XVI w. rejon andyjski zajmują hiszpańskie kolonie, a od XIX w. powstają republiki, które jednak w rzeczywistości są często rządzone przez oligarchie, junty i dyktatorów.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrawia się uniesieniem dłoni lub klękając przed osobą o wyższym statusie. Typową postawą wyrażającą szacunek i podporządkowanie jest klęknięcie i siedzenie na piętach, kiedy osoba ważniejsza siedzi wyżej lub wręcz na tronie, czyli wysokim krześle.
Święta dotyczą narodzin, śmierci, inicjacji, nadania imienia i małżeństwa. Często jest praktykowana kuwada. Dziecko jest przyjmowane do społeczności podczas ceremonii zanurzenia w wodzie (symbol życia). Od około siódmego roku życia chłopcy są wychowywani przez ojca i otrzymują wtedy nowe imię. Przy tej okazji odbywa się uczta, picie chicha i zabawa.
Istotnym elementem życia ludów andyjskich są ceremonie duchowego łączenia z siłami rządzącymi kosmosem lub bóstwami, do czego służą środki halucynogenne oraz mistyczne wędrówki. Na przykład w Chavin de Huantar zostają zbudowane płaskie piramidy jako świątynie i ołtarze oraz podziemne labirynty służące do symbolicznego zjednoczenia z bóstwami. Pielgrzymi poszukujący duchowej dojrzałości lub pragnący prosić bóstwa o pomoc zażywają meskalinę z kaktusa san Pedro i przechodzą podziemny labirynt, gdzie doznają widzeń i objawień po części związanych z efektami akustycznymi zaplanowanymi przez budowniczych.
Udają się też do Cahuachi, aby kupić specjalną rytualną ceramikę, którą należy potem rozbić na pobliskim płaskowyżu Nazca w ofierze dla bóstw i tym samym odrodzić się do nowego życia tak samo, jak nowe naczynie można napełnić nowym napojem, zwłaszcza wywarem z meskaliny. Na naczyniach są wzory często odpowiadające rysunkom na ziemi (glifom) w Nazca. Pielgrzymi przynoszą cenne muszle z Pacyfiku oddalonego o półtora tysiąca kilometrów i zostawiają na Nazca jako ofiarę oraz znak odrodzenia. Muszla symbolizuje bowiem życie, kobiecą płodność, boginię oceanu i wodę, a także jest rodzajem naczynia. Przybywający do Nazca powinni uczestniczyć w uroczystej procesji idącej labiryntem ogromnych rysunków na płaskowyżu. Jest to symbol drogi życia, stopniowego dojrzewania i zjednoczenia z siłami kierującymi całą rzeczywistością.
Znany jest obyczaj picia piwa chicha z bogami, przy czym używa się naczyń aquilla (ze złota lub srebra czasem ofiarowanych świątyniom) lub qiru (z drewna). U Inków odbywa się to w dorocznej ceremonii Inti Raymi ku czci Słońca. Uczty mogą trwać aż do wyczerpania zapasów. W północnych Andach bliskich Karaibom praktykowany jest także rytualny kanibalizm.
Powszechne są ceremonie ku czci Słońca, kiedy kapłan składa ofiarę i wypija kielich wina lub krwi człowieka złożonego w ofierze (na przykład u Nazca). Inkowie w dorocznej ceremonii Capaq Raymi ku czci Słońca zakopują żywcem 500 ludzi.
Jednym z ważnych świąt jest Nowy Rok celebrowany na wiosnę. Aby zapewnić sobie powodzenie, płodność ziemi i podtrzymać siły życiowe świata organizowana jest rytualna walka, u Inków zwana tinku, między dwoma grupami (dualizm sił), podczas której giną ludzie, a ich krew jest uznawana za ofiarę złożoną bogom. Zwycięzców i ofiary traktuje się jak wybrańców bogów. Obyczaj ten trwa nawet po chrystianizacji. W Andach często składa się na ołtarzu ofiary z ludzi, na przykład Mochica obdzierają ludzi ze skóry i wyrywają im serca na cześć Słońca. Nazca wylewają krew pojmanych wrogów lub własną (przebijanie języka lub penisa kolcami kaktusa, nacinanie skóry), aby podtrzymać istnienie świata i zadowolić bogów. Nazca praktykują też ceremonialne odcinanie głów ludziom złożonym w ofierze, a następnie preparują głowy lub czaszki jako magiczne źródła energii życiowej. Głowy mogą być zakopywane w miejscach ofiarnych ceremonii. Inkowie składają ofiary szczytom górskim i wulkanom z dzieci zabijanych podczas obrzędu capac hucha lub pozostawianych wysoko na górze, aby umarły z zimna. Miejsca składania ofiar oraz wysuszone i zamarznięte mumie tych dzieci są celem pielgrzymek. Przykładem jest święty wulkan Coropuna z zespołem świątyń Maucallacta u stóp góry, następną grupą świątyń na wysokości ponad 3500 m i miejscem składania ofiar na krawędzi wulkanu przekraczającej wysokość 4800 m.
Podczas święta kondora ptak jest przywiązywany do lamy i obwożony po placu jako symbol jedności nieba i ziemi. Obok zostaje okaleczony mężczyzna i związany oddany głodnemu kondorowi, który wydziobuje mu oczy. Na koniec lama, kondor i człowiek zostają zabici i rytualnie pochowani jako ofiara.
Na cześć Księżyca są składane ofiary ze zwierząt i odbywa się potęgujący żeńską płodność hałaśliwy Taniec Księżyca opowiadający legendę o czarnej pumie, która pokochała Księżyc, lecz nie mogła do niego dotrzeć i dlatego odtąd lamentuje. W miesiącu Coya Raymi podczas nowiu Księżyca Inkowie świętują citua (zituwa), oczyszczenie ludzi i świata. W miesiącu Kantaray zaś, kiedy panuje susza, Inkowie modlą się o deszcz.
Niecyklicznie są też organizowane rytuały sprowadzania deszczu, kiedy susza grozi klęską głodu. Deszcz z męskiego nieba sprowadzają kobiety reprezentujące żeńskie siły ziemi. Grają wtedy na płaskich bębnach i tańczą.
Zwyczajem Inków i innych plemion jest obdarowywanie się podarkami przy zawieraniu transakcji handlowych i spotkaniu. Większy dar zmusza obdarowanego do odpowiednio dużego rewanżu (analogia do zwyczaju potlacz). Tak więc Inka wysyłający dar swoim wasalom spodziewa się zwiększonego podatku przy najbliższej okazji.
Zmarli są grzebani zwykle na siedząco, czasem w dużych naczyniach. Niektóre plemiona znają zwyczaj grzebania zmarłego pod podłogą domu jego rodziny, aby pozostawał z nią w kontakcie. Bywają też grobowce wykute w skale (na przykład koło miasta Cajamarca). Znana jest mumifikacja, zwłaszcza zmarłych władców uznanych za duchy opiekuńcze: mumie władców Inków są obnoszone w uroczystych procesjach w miesiącu Ayamarca, aby zapewnić żyjącym błogosławieństwo zmarłych przodków i umocnić więzi ze zmarłymi władcami. Zwłoki są zwykle mocno obwiązane, chodzi o zabezpieczenie żywych przed powrotem zmarłego, który mógłby okazać się niebezpieczny. Pokonanych wrogów zaś można zmumifikować jako znak zwycięstwa (czasem ich głowy są grzebane w grobach wojowników).
Przestępcy są karani torturami i śmiercią. Na przykład peruwiańskie plemię Anti stosuje karę śmierci przez obcinanie członków ciała i ćwiartowanie skazanego za pomocą kamiennego noża.
Hiszpański podbój i chrystianizacja zmieniają zwyczaje; powstają synkretyczne święta, łączące elementy indiańskie i europejskie: hucznie obchodzony Wielki Tydzień i Wielkanoc, Boże Narodzenie oraz Nowy Rok 1. stycznia. Potem zaś zostają dodane święta państwowe i narodowe, które upamiętniają uzyskanie niepodległości, nadanie konstytucji lub dokonania wybitnych osobistości.