Azja Środkowa i Kazachstan po upadku Mongołów

  • 1370 - 1405 r. - Timur Lenk (Timur Kulawy, Tamerlan, ur. 1335), były turecki rozbójnik działający koło Samarkandy, zdobywa hegemonię w Azji Środkowej. Timur obala potomków Czagataja i kreuje marionetkowych chanów (Sujurghatmisz, 1369-1387 i Mahmud, 1387-1397). Wschodnią Anatolię oddaje federacji Czarnych Baranów (1375), a północny Irak wasalowi Osman Begowi (1378-1435) z sunnickiej dynastii Białych Baranów (Ak Kojunłu) ze stolicą w Dijar Bakr.

Timur jest władcą okrutnym: popełnia masowe mordy na ludności zdobytych miast, jeśli broniły się zbyt długo, lub podniosły bunt. Swoją stolicę ustanawia w Samarkandzie, którą ozdabia budowlami i czyni wielkim ośrodkiem kultury, częściowo dzięki perskim artystom i rzemieślnikom porwanym ze zdobytych miast.

Od roku 1380 Timur podbija Mawarannahr, Chorezm i Chorasan (Afganistan i Kurdystan). Część mieszkańców zburzonego Kunia Urgencz odchodzi na południowy wschód, gdzie zakładają nowy Urgencz. Kunia Urgencz coraz bardziej traci na znaczeniu, zwłaszcza po roku 1598, kiedy Amu-daria zmienia bieg i odsuwa się od miasta. W roku 2005 zabytkowy zespół Kunia Urgencz znajdujący się w tym czasie na obszarze Turkmenistanu zostanie wpisany na Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego pod opieką UNESCO.

W roku 1382 Timur podbija Sistan, w roku 1383 Sabzewar (żywcem zamurowuje wszystkich mieszkańców, kończąc ruch sarbedarów), a w roku 1384 zajmuje Zakaukazie (Gruzja i Armenia) i podporządkowuje sobie Dżelajridów.

Walczy z koalicją Tochtamysza i Moskwy.

  • 1387 r. - Timur łupi Isfahan i Sziraz (w Szirazie każe wymordować wszystkich mieszkańców, łącznie z dziećmi).

  • 1393 r. - Timur Lenk zdobywa Bagdad i cały Irak.

  • 1395 - 1396 r. - Timur Lenk pokonuje Tochtamysza nad Terekiem, pustoszy ziemie Kipczaków i okupuje Moskwę, a na tronie Złotej Ordy osadza swojego wasala Temüra Kutluga.

  • 1398 r. - Timur Lenk przechodzi z wojskiem Hindukusz i pustoszy północne Indie (łupi Delhi), lecz nie potrafi ich podbić.

  • 1400 - 1401 r. - Timur pustoszy północną Syrię, a z Damaszku porywa do Samarkandy uczonych i artystów.

  • Do XV w. - Zanik buddyzmu w Azji Środkowej.

Kaszgaria i Dżungaria ulegają całkowitej islamizacji. W XV w. powstaje największy meczet w strefie wpływów chińskich - Id Kah w Kaszgarze mieszczący 7000 wiernych

  • 1402 - 1403 r. - Timur pokonuje Turków pod Ankarą (1402), więzi Bajazyda I i zajmuje Azję Mniejszą.

  • 1404 r. - Rusza zbrojna wyprawa Timura (ma 70 lat) marzącego o podboju Chin.

  • 1405 r. - Timur umiera podczas wyprawy na Chiny. Zostaje pochowany w mauzoleum w Samarkandzie, a jego grobowiec jest opatrzony klątwami skierowanymi przeciw tym, którzy zakłóciliby spokój zmarłego. Jedna z nich zapowiada, że otwarcie grobowca spowoduje przyjście tyrana jeszcze gorszego niż Timur.

Wiąże się z tym pewna ciekawostka. W 1941 r. Stalin każe wydobyć szczątki Timura i przewieźć do Moskwy, a znany antropolog Michaił Gierasimow zrekonstruuje twarz władcy. Trzy dni po ekshumacji Hitler zerwie sojusz i zaatakuje ZSRS. Sowieci będą przegrywać do momentu, gdy Gierasimow przekona Stalina, że zwłoki Timura przynoszą nieszczęście i należy je pochować w Samarkandzie. Kilka dni po odwiezieniu zwłok Timura losy wojny odwrócą się pod Stalingradem.

Synowie Timura zarządzają częściami imperium: Miranszach zachodnią Persją (1405-1408), Chalil Transoksanią, czyli Mawarannahrem (1405-1409) i zachodnią Persją (1409-1411), a Szach Ruh Chorasanem (1405-1447) i Mawarannahrem (1409).

Tureckie dynastie w Azji Mniejszej odrzucają władzę Timurydów.

  • 1405 - 1409 r. - Wojna o władzę między synami Timura zakończona zwycięstwem Szach Ruha.

Panowanie Szach Ruha opisze historyk Ahmad ibn Muhammad ibn Arabszach (1392-1450).

  • 1414 r. - Uług Beg, syn Szach Ruha i gubernator Samarkandy, przyłącza Ferganę do państwa Timurydów.

  • 1414 - 1492 r. - Nur Ad-Din Abd Ar-Rahman Dżami, wybitny uczony i poeta z Heratu.

  • Lata 1425, 1427 - Uług Beg walczy z Mongołami.

  • Po 1429 r. - Wojownicy Abu al-Chajra rządzącego Ułusem Uzbeckim zaczynają najazdy na państwo Uług Bega.

  • 1441 - 1501 r. - Mir Aliszer Navoi, najsławniejszy poeta uzbecki. Jest urzędnikiem w państwie Timurydów.

  • 1447 - 1449 r. - Po śmierci Szach Ruha władcą państwa Timurydów jest Uług Beg (właściwie Muhammad Taragai).

  • 1449 - 1450 r. - W Samarkandzie Abd al-Latif każe zamordować swego ojca Uług Bega.

Po roku sam ginie podczas przewrotu pałacowego, a tron Mawarannahru (Transoksanii) zdobywa Abd Allah (1450-1451, wnuk Szach Ruha).

Z zamieszania korzysta Babur (wnuk Szach Ruha) i uniezależnia się w Chorasanie (1449-1457).

  • Druga połowa XV w. - Rozpad państwa Timurydów na Mawarannahr (Transoksanię ze stolicą w Samarkandzie) i Chorasan (Herat). Korzysta na tym uzbecki chan Abu al-Chajr, który wtrąca się w sprawy Timurydów, aby ich kosztem budować swoją siłę.

W latach 1457-1458 Timuryda Abu Said (rządzi Mawarannahrem w latach 1451-1469, bratanek Chalila) zdobywa Chorasan. W Samarkandzie rządzą jego synowie Ahmad (1469-1494) i Mahmud (1494-1495), a potem Bajsunkur (1495-1497, syn Mahmuda, usunięty), Babur (1497-1498, 1500-1501, wnuk Abu Saida) oraz Ali (1498-1500, syn Mahmuda).

W Chorasanie panuje Mahmud (1457-1459, syn Babura, wnuka Szach Ruha), Abu Said z Mawarannahru (Transoksanii) oraz Mahmud Husajn Baikara (1469-1506).

W Ferganie zaś w latach 1465-1495 rządzi Omar Szejk.

  • 1456 r. - Korzystając z osłabienia Uzbeków i ich klęski w walce z Ojratami, Girej i Dżanibek odrywają się od Uzbeków i zakładają Kazachską Ordę (po turecku kazach - awanturnik) w dolinie rzeki Czu. Do 1465 r. nowy chanat koczowników zajmuje zachodni i centralny Kazachstan (stepy na północ od Morza Kaspijskiego, Jeziora Aralskiego i gór Tien Szan).

  • Od 1460 - 1480 r. - Ekspansja Chanatu Kazachskiego. Do szczytu potęgi doprowadzą go Burunduk-chan (1488-1509) i Kasim-chan (1509-1518). Podobno dysponują armią liczącą 200 tysięcy jeźdźców.

  • 1468 r. - Abu al-Chajr, władca Ułusu Uzbeckiego, zostaje zamordowany, zanim zdołał zjednoczyć wschodnie ziemie dawnej Złotej Ordy. Władzę przejmuje jego bratanek Muhammad Szejbani i razem ze swoim bratem Mahmudem Szejbanim zakłada Chanat Uzbecki. Odtąd Muhammad Szejbani występuje jako Szejbani-chan.

  • 1500 r. - Trwa ekspansja Uzbeków pod wodzą Szejbani-chana na ziemie Timurydów. Jest to możliwe dzięki konfliktom między Timurydami oraz dzięki finansowej pomocy kupców z Astrachania. Szejbani odbiera Timurydom Samarkandę, którą czyni swoją stolicą.

Koczowniczy dotąd Uzbecy stopniowo przechodzą do osiadłego trybu życia, a rejon Syr-darii i Amu-darii ulega turkizacji. Blisko spokrewnieni z Uzbekami Karakałpacy zamieszkują tereny na południe od Jeziora Aralskiego.

  • XVI w. - Legendarny Hodża Nasreddin, bohater opowieści, ludowy mędrzec i ulubiona postać z uzbeckich anegdot. Znany jest z ośmieszania bogaczy i obrony biedaków.

  • XVI w. - Turkmeńskie plemiona (potomkowie Oguzów) mieszkają głównie na zachód od Amu-darii. Od połowy XVI w. przesuwają się na południe, głównie z powodu pustynnienia po zmianie biegu przez Amu-darię. Do końca XIX w. zajmą obszar do Atreku i gór Kopetdag.

  • 1501 - 1502 r. - Uzbecy pod wodzą Szejbani-chana pokonują Timurydów nad Zerawszanem i wypędzają ostatniego potomka Timurydów - Babura, który ucieknie do Kabulu.

  • 1505 r. - Szejbani-chan zdobywa Chorezm i Herat.

  • 1506 - 1507 r. - Badi Az-Zaman (syn Mahmuda Husajna Baikary), ostatni Timuryda panujący w Chorasanie, zostaje usunięty przez najazd Uzbeków pod wodzą Szejbani-chana. Umrze w 1517 r.

  • 1507 r. - Szejbani-chan ujednolica monetę używaną w państwie Uzbeków.

  • 1510 r. - Szejbani-chan ginie w bitwie pod Merwem, gdzie próbował zatrzymać najazd Safawidów.

  • 1510 - 1512 r. - Po śmiercu Szejbani-chana władzę przejmuje Dżanibek, lecz państwo Uzbeków staje przed groźbą rozpadu, ponieważ najazdy Mongołów z Mogolistanu i Babura z Kabulu rujnują Uzbekistan, a Safawidzi z Persji zajmują Chorasan. Osłabienie państwa Szejbanidów wyraża się w narastających tendencjach odśrodkowych, które zanikną dopiero po wyparciu Babura w roku 1512. Władzę centralną sprawują kolejni Szejbanidzi: Ubajdalla I (panuje w latach 1512-1513 oraz 1534-1539), Kuckunci (1513-1530) i Mozaffar al-Din abu Said (1530-1533).

  • 1511 r. - Ilbars i Bilbars z dynastii Szejbanidów zdobywają Kałakarpację, czyli ziemie na południe od Jeziora Aralskiego.

Ilbars zakłada w Kunia Urgencz lokalną linię Szejbanidów, co jest uznawane za początek Chanatu Chiwy, a właściwie Kunia Urgencz. Ilbars rządzi do śmierci w roku 1525.

W ciągu następnych 14 lat przez tron w Kunia Urgencz przewinie się pięciu szejbanidzkich chanów: Sułtan Hadżi, Hasan Quli, Sufjan, Budżugha i Awnik. Sytuację nieco ustabilizuje Qal panujący w latach 1539-1546.

  • 1514 r. - Mongołowie burzą Kaszgar, lecz mieszkańcy wkrótce go odbudują.

  • 1538 - 1580 r. - Wielki kazachski chan Nak Nazar zajmuje Tien Szan, najeżdża Kaszgarię i Uzbekistan.

Następca Nak Nazara, Tevkel-chan, przejściowo opanuje nawet Samarkandę (ok. 1590).

  • 1538 - 1588 r. - Abd Ar-Rahman Muszfiki, znany tadżycki poeta i satyryk.

  • Połowa XVI w. - Monarchia Uzbeków ostatecznie rozpada się na odrębne państwa.

W Kunia Urgencz nadal rządzi linia Szejbanidów założona przez Ilbarsa: Aqataty (1546), Dust Muhammad (1546-1558) i Hadżi Muhammad I (1558-1602).

Abd al-Azis (1540-1549) zakłada drugą linię Szejbanidów w Bucharze, a w Samarkandzie władzę dzierży inny Szejbanida Chosrau Sułtan (1560-1567).

  • Połowa XVI w. - Chanat Kazachski słabnący już od stu lat rozpada się na coraz mniejsze organizmy polityczne, co oczywiście sprzyja ekspansji zewnętrznych potęg.

  • Koniec XVI w. - Tuwa, która od XIII w. podlegała Chinom, zostaje włączona do Mongolii. Do końca XVII w. większość ludności Tuwy przyjmie tybetański lamaizm żółtych czapek.

  • 1556 - 1583 r. - Abdallah II z dynastii Szejbanidów toczy wieloletnie walki o zjednoczenie Uzbeków. W roku 1557 zdobywa Bucharę i kilka lat później przenosi tam stolicę z Samarkandy.

W 1578 r. bucharscy Szejbanidzi przyłączą Samarkandę, potem Taszkent (1582), Herat (1588) i Chorasan (1595).

  • 1563 r. - Kazachski wódz Kuczum podbija chanat w Sibirze. Kazachowie utrzymają się tu do 1582 r., kiedy ulegną wojskom moskiewskim, ale walczyć będą aż do lat 1670.

  • 1598 r. - Amu-daria zmienia bieg, odsuwając się kilka kilometrów od Kunia Urgencz. Miasto pozbawione wody wyludnia się, a Hadżi Muhammad I przenosi stolicę do nieodległej Chiwy. W ten sposób Chanat Kunia Urgencz przekształca się w Chanat Chiwy.

  • 1599 r. - Pir Mohammed II, ostatni szejbanidzki chan na tronie Buchary (1598-1599) zostaje usunięty.

Uzurpatorem jest wywodzący się z rodu Gerejów Baki Mohammed (1599-1605), który zakłada inną uzbecką dynastię Dżanidów z centrum w Sogdianie. Jego następca na bucharskim tronie będzie Wali Muhammad, panujący w latach 1605-1611.

Dżanidzi dzierżą władzę nad Bucharą, Samarkandą i Merwem przez niemal 200 lat.

  • Koniec XVI - początki XVIII w. - Kazachstan stopniowo rozpada się na Małą Ordę nad Morzem Kaspijskim, Średnią Ordę na północy i Wielką Ordę między jeziorami Bałchasz i Aralskim.

  • Od XVII w. - Wzrasta zainteresowanie Moskwy Azją Środkową.

Najważniejsze rosyjskie misje handlowe, dyplomatyczne i szpiegowskie tej epoki kierują się do centrów handlowych w Chiwie i Bucharze (Tichonow i Bucharow 1614; Chochłow, 1618; Gribow 1646; bracia Pauzuchin 1670; Daudow i Kasymow, 1675), raczej pomijając stepy Kazachstanu. Pod koniec XVII w. Siemion Riemiezow rysuje dwie, jeszcze bardzo niedokładne, rosyjskie mapy Azji Środkowej.

  • XVII w. - W Chiwie rządzą chanowie z lokalnej linii Szejbanidów: Arab Muhammad I (1602-1623), Isfandijar (1623-1643), Abu al-Ghazi I Bahadur (1643-1663), Anusz-chan (1663-1687), Muhammad Aurang (1687-1688) oraz Iszaq Agha Szach Nijaz (1688-1702).

Chiwa jest w tym czasie ważną metropolią otoczoną przez mury na planie prostokąta z potężną „starą twierdzą” Kunia-Ark przy zachodniej bramie oraz rozległym przedmieściem zwanym rabad. W ten sposób powstaje miasto podzielone na część wewnętrzną Iczan-kała i mniej regularną zewnętrzną Diszan-kała. Ważnym punktem jest targ niewolników oraz pobliski cmentarz Abd al-Bobo. Dzięki trosce Szejbanidów miasto zyskuje nowe budowle, zwłaszcza pałace, a Anusz-chan buduje wspaniałe łaźnie wkomponowane w zespół meczetu.

  • XVII w. - W Azji Środkowej rozwija się rodzima historiografia.

W państwie Dżanidów działa Muhammad ibn Wali, kronikarz, encyklopedysta. Wyróżnia się też historyk Muhammad Amin Jarokczi. Chan Chiwy Abu al-Ghazi I Bahadur jest znanym historykiem, autorem dzieła o dziejach Szejbanidów.

  • XVII - XVIII w. - Formuje się odrębny od perskiego język tadżycki, oparty przed wszystkim na dialekcie farsi. Do XV w. język i literatura Tadżykistanu były integralną częścią znacznie starszej i lepiej rozwiniętej kultury perskiej.

  • 1611 - 1642 r. - Imam Kuli-chan rozszerza granice państwa Dżanidów, odbierając Kazachom Taszkent.

Rozwija gospodarkę i miasta. Po jego śmierci wybucha jednak seria wojen o władzę i kraj ulega rozdrobnieniu.

Dżanidzkimi władcami Buchary są w tym czasie Nadir Muhammad (1642-1645), Abd al-Aziz (1645-1681) i Subhan Kuli (1681-1705).

  • 1620 r. - Zwycięska wojna Kazachów z mongolskim plemieniem Ojratów, napierających ze wschodu.

  • Lata 1630. - Ojraci podbijają Dżungarię, Tien Szan i wschodni Kazachstan tworząc silne państwo.

  • Od 1653 r. - Niektóre turkmeńskie plemiona przesiedlają się na północny Kaukaz i rosyjskie wybrzeża Morza Kaspijskiego (Turkmeni astrachańscy i stawropolscy, XVIII-XIX w.), aby uciec przed najazdami.

  • Od 1675 r. - Rosyjski fort Abakanskij Ostrog jest puntem wyjścia dla rosyjskiej ekspansji na obszar Tuwy.

  • Koniec XVII w. - Tureckie plemiona Kałmuków wkraczają do Azji Środkowej.

  • 1690 - 1720 r. - Nasilenie walk Kazachów z Ojratami ze wschodu.

Najsławniejsi kazachscy wodzowie tego okresu to Bogembaj (1690-1775) i Tauke-chan (1680-1718) - ostatni władca zjednoczonego Chanatu Kazachskiego. Po jego śmierci następuje stopniowy rozpad na Ordę Małą, Średnią i Wielką).

  • 1696 - 1758 r. - Upadek mongolskich i tureckich chanatów w Dżungarii kolejno podbijanych przez Chiny.

Ujgurowie przechodzą pod władzę Cesarstwa Chińskiego jako nowa prowincja Sinkiang (Sinciang, Xinjiang - Świeżo Zdobyte Ziemie). Stolicą Sinkiang zostaje świeżo założona twierdza, a potem miasto Urumczi (Ürümqi, po chińsku Wulumuqi) na północnych stokach Tien Szan. Według legendy nazwa ta oznacza urodzajne pastwiska, ponieważ mongolscy koczownicy w czasach dynastii Tang znaleźli tu świetną trawę dla swego bydła. Miasto szybko przekształca się w centrum handlowe, gdzie mieszkają nie tylko Ujgurowie i przybyli z metropolii Chińczycy, ale też wszystkie narodowości sąsiednie: Kazachowie, Kirgizi, Mongołowie, Tadżycy, Uzbecy, a potem Rosjanie i inni.

Inne ważne ujgurskie miasta handlowe opanowane przez Chiny to Chotan i Kaszgar.

  • Ok. 1700 r. - Szach Ruch Beg wyodrębnia z Emiratu Buchary nowe państwo pod nazwą Kokand. W ciągu XVIII w. stanie się ono największą potęgą polityczną nie tylko na obszarach opanowanych przez Uzbeków, ale w całej Azji Środkowej.

W Bucharze zaś rządzi lokalna linia Dżanidów: Ubajdalla II (1702-1705) i Abul Fajd (1705-1740).

  • Początek XVIII w. - Umiera Sajido Nasafi, tadżycki poeta piszący o losie prostego ludu.

  • Początek XVIII w. - Szejbanidzi z Chiwy mają coraz większe kłopoty z ustabilizowaniem władzy, więc kolejni panowie Chiwy rządzą na ogół krótko.

Od roku 1702 panuje Arab Muhammad II, a potem kolejno Hadżi Muhammad II, Jadigar (1714), Aurang (1714-1715), Szir Ghazi (1715-1728) i Ilbers II (1728-1740).

  • 1702 - 1711 r. - Ubajd Allah-chan z Sogdiany próbuje zjednoczyć Uzbeków. W roku 1708 ujednolica monetę.

  • Od 1715 r. - Car Piotr I kieruje zainteresowanie Rosji ku Azji Środkowej.

A. Bekowicz-Czerkasski bada wschodnie brzegi Morza Kaspijskiego (1715) i Chiwę (1717, tam ginie), G. Buchholtz wyrusza z Tobolska do Azji Środkowej (1715), generał Lichariew zakłada twierdzę Ust Kamienogorsk nad granicznym Irtyszem (1720), F. Beneveni jedzie do Chiwy, Buchary i Persji (1719-1725). Poznawczo zaś najważniejszą jest wyprawa D. Gładyszewa i I. Murawina do Chiwy (1740-1741). Począwszy od połowy XVIII w. rosyjscy podróżnicy, zwłaszcza kupcy, coraz częściej wędrują do Azji Środkowej.

  • XVIII w. - Kałmucy wypierają część Kirgizów do Kaszgaru i Chotanu (Kaszgaria).

  • Od lat 1720. - Persja, Chiwa i Buchara dążą do likwidacji turkmeńskich organizacji plemiennych. Niszczą ich pola i systemy irygacyjne, zabierają bydło i narzucają daniny, co skłania Turkmenów do powstań.

  • 1723 r. - Wiosną Dżungarowie zaczynają gwałtowny atak na Kazachstan. Wielka Orda zostaje podbita, a Średnia i Mała przesuwają się na zachód i północ w kierunku granic Rosji.

  • 1726 r. - W Ordabasy koło Czimkentu powstaje słynna konferencja władców trzech kazachskich ord, Töle Bi, Kazybek Bi i Ajteke Bi. Ustalają wspólne działania obronne przeciw Ojratom.

  • Lata 1728, 1730 - W dwóch kampaniach wojennych kazachskie ordy pokonują Dżungarów i odzyskują część terenów. Podczas walk sławę zyskuje Kabanbaj, uznany potem za narodowego bohatera Kazachów.

Kazachowie nie potrafią jednak zniszczyć Dżungarów nadal grożących najazdami iproszą o pomoc Rosję.

  • 1731 r. - Mała Orda Kazachska (Stepy Kaspijskie) poddaje się Rosji, aby uniknąć ataków Dżungarów.

  • 1740 r. - Abyłaj-chan (1711-1781) poddaje Rosji Średnią Ordę Kazachską (północny Kazachstan na wschód od południowego Uralu), prosząc o obronę przed agresywną Dżungarią.

  • 1740 - 1741 r. - Persja krótko rządzi Chiwą. Potem władzę zdobywa Abu al-Ghazi II Muhammad z miejscowej linii Szejbanidów (1742-1745). Jego następcy to Ghaib (1745-1770), Abu al-Ghazi III (1770) i Abu al-Ghazi ibn Ghaib (1791-1804).

  • 1740 - 1747 r. - Persja chwilowo rządzi Bucharą, lecz potem władzę odzyskuje dynastia Dżanidów: Abd al-Mumin II (1747-1751), Ubajdalla III (1751-1758) i Abul Ghazi (1758-1785).

  • 1742 r. - Część Wielkiej Ordy Kazachskiej (między Jeziorem Aralskim i Bałchasz) przyłącza się do Rosji aby uniknąć dżungarskich najazdów. Do 1819 r. cały Kazachstan zostaje włączony do Rosji.

  • 1743 r. - Persja krwawo tłumi powstanie turkmeńskich plemion w Chorezmie i nad Atrekiem.

  • 1755 - 1758 r. - Chińskie wojska rozbijają Chanat Dżungarski: większość Ojratów ginie. Nieliczni przetrwają do XX w. w rejonie Ałtaju. Chiny podbijają też Kałmuków w zachodniej części gór Tien Szan.

  • 1757 r. - Tuwa, która od XVI w. podlegała chanom mongolskim, zostaje włączona do Cesarstwa Chin jako prowincja Tannu-Urianchaj.

  • Od 1760 r. - Kirgizi powracają z Kaszgarii do Tien Szan, skąd wygnali ich Ojraci.

Powstaje cykl poematów opowiadający o walkach Kirgizów z Ojratami. Jego bohaterem jest mocarny heros Manas i jego koń Akkul.

  • 1767 r. - Buchara zaczyna bić własną złotą monetę tilla. Wzorem Buchary tilla będzie też emitowana w Chiwie, Ferganie i Kaszgarze, dopóki tych krajów nie podbije Rosja, która narzuci im rubla.

  • 1770 - 1856 r. - Żanak, sławny kazachski poeta i mistrz stepowego eposu.

  • 1785 - 1799 r. - Mir Machzum, znany potem jako Szach Murad-chan, usuwa Dżanidów z Buchary i Samarkandy.

Chanat Buchary zostaje przemianowany na Emirat Buchary rządzony przez dynastię Mangitów zapoczątkowaną przez Mir Machzuma. Do połowy stulecia panują kolejno: Hajdar Tura-chan (1799-1826), Husajn-chan (1826), Umar-chan (1826), Nasr Allan Bahadur-chan (1826-1860).

  • Lata 1800, 1801 - Wybuchają kolejne turkmeńskie powstania przeciw Chiwie. Kiedy zostają stłumione przez wojsko, część Turkmenów z Mangyszłaku oddaje się pod władzę Rosji w latach 1802 i 1803.

  • 1804 r. - Szejbanidzi rządzący Chiwą tracą władzę na rzecz wodza imieniem Iltazar, który dokonuje zamachu stanu i zakłada nową dynastię Kungrat (Qungrat).

Jego następcą na tronie Chiwy będzie rządzący zaledwie kilka miesięcy Abu al-Ghazi ibn Ghaib (1806). Dopiero trzeci z dynastii, Muhammad Rahim Bahadur będzie rządził długo, bo aż do roku 1825. Dynastia Kungrat pozostanie niezależna do ostatniej ćwierci stuleci, ale kolejni chanowie Chiwy zmagają się z coraz silniejszym naporem Rosji.

W tym czasie panują w Chiwie: Allah Kuli Bahadur (1825-1842), Muhammad Rahim Kuli (1842-1846), Abu al-Ghazi, Muhammad Amin Bahadur (1846-1855), Abdullah (1855), Kutlugh Muhammad Murad Bahadur (1855-1856), Mahmud (1856) i Sajjid Muhammad (1856-1864).

  • 1809 r. - Kokand zajmuje Taszkent.

  • 1810 - 1832 r. - Mohammed Omar z Kokand podbija Kirgizów z zachodniego Tien Szan.

  • 1818 - 1889 r. - Kurmanfazy, sławny kazachski pieśniarz.

  • 1821 r. - E. A. Eversmann wracający z wyprawą A. Negri zbiera cenne informacje o pustyniach Azji Środkowej.

  • 1825 r. - Rosjanie zakładają fort Akmolinsk w kazachskiej osadzie Akmoły (Biała Mogiła) na szlaku między Taszkentem, Bucharą i Rosją. W 1862 r. osada zostanie uznana za miasto.

  • 1826 - 1827 r. - Antychińskie powstanie Ujgurów w Sinkiang.

  • 1836 - 1838 r. - Chłopskie powstanie w Małym Chanacie Kazachskim wywołane przez wyzysk. Przewodzi mu Isataj Tajmanow (1791-1838).

  • 1845 - 1904 r. - Abaj Kunanbajew, sławny kazachski literat, zwolennik ścisłych związków z Rosją.

  • 1854 r. - Założenie Ałma Aty, przyszłej stolicy Kazachstanu.

  • 1855 - 1867 r. - Ata Murad-chan kieruje powstaniem Turkmenów (plemię Jomutów) przeciw panowaniu Chiwy. W 1858 r. zwraca się o pomoc do Rosji, lecz ta nie jest gotowa do bezpośredniej akcji i powstanie upada.

  • 1856 r. - Początek osadnictwa w Karagandzie w środkowo-wschodnim Kazachstanie. Rok później zaczyna się tam wydobycie węgla kamiennego.

  • Od 1856 r. - Początek badania gór Azji Środkowej przez Rosjan. Wyróżniają się Siemionow-Tianszanskij (1856), Siewiercow (1864-1878), Przewalski (1870-1888) i Potanin (1876-1886). Duże zasługi w poznaniu tego rejonu świata mają też Brytyjczycy: Hayward i Shaw (1868-1870), Carey (1885-1886) oraz Younghusband, który jako pierwszy badacz przemierza całą Azję Środkową od Pekinu na zachód (1887-1890).

W latach 1858-1859 w Kaszgarii działa sławny rosyjski szpieg Szokan Walichanow (1835-1865), wnuk ostatniego chana Średniej Ordy Kazachów.

  • 1862 r. - Rosja zaczyna podbój chanatu Kokand, co oznacza rywalizację Rosjan z Brytyjczykami z Indii, również dążącymi do opanowania Azji Środkowej.

  • 1863 - 1867 r. - Tadżyk Jakub Beg, przysłany z Kokand do chińskiego Turkiestanu (Sinkiang), staje na czele antychińskiego buntu, tworzy prorosyjską Kaszgarię jako państwo Ujgurów i Dunganów (chińskich muzułmanów) oraz ogłasza się chanem (1873). Następnie opanowuje Ałty Szar (Sześć Miast) w Dżungarii i basen rzeki Ili. Stolicą jest Kaszgar.

  • 1864 - 1910 r. - W Chanacie Chiwy panuje Muhammad Rahim Bahadur z dynastii Kungrat, syn Sajjida Muhammada. Władca słynie z mądrości i wszechstronnego wykształcenia, jakie zapewnił mu nadworny historyk i inżynier irygacji Agachij. Sprytna polityka Muhammada Rahima przez wiele lat blokuje rosyjską ekspansję. Z drugiej strony monarcha organizuje szereg przedsiębiorstw rzemieślniczych i fabryk, dzięki czemu Chiwa cieszy się stabilną sytuacją finansową. Kraj jest nie tylko miejscem handlu, ale też eksporterem towarów. Z inicjatywy Muhammada Rahima powstaje muzeum w Taszkencie oraz pierwsza w Azji Środkowej drukarnia, której produkcja ma zastąpić księgozbiór zrabowany przez Rosjan. Władca wspiera też pierwszego środkowoazjatyckiego fotografa Chudajbergana Dewanowa i doprowadza do otwarcia pierwszego w tym regionie kina.

  • 1867 r. - Moskwa ustanawia Generałgubernatorstwo Turkiestańskie, czyli rosyjski zarząd krajów Azji Środkowej już podbitych, uzależnionych, lub jeszcze podbijanych przez Rosję.

  • 1868 r. - Emir Buchary Mozaffar Ad-Din Bahadur-chan (panuje w latach 1860-1885) zostaje zmuszony do uznania protektoratu Rosji. Jego następca Abd al-Ahad-chan (panuje w latach 1885-1910) również uznaje się za rosyjskiego wasala.

Mimo oporu tradycjonalistów postępuje modernizacja społeczeństw środkowoazjatyckich według wzorców przyniesionych przez Rosjan. Na przykład tadżycki pisarz A. Donisz głosi w literaturze zwrot do racjonalizmu i oświecenia.

  • 1868 - 1876 r. - Kirgizi z zachodniego Tien Szan (Kirgistan) zostają podporządkowani Rosji.

  • 1873 r. - Rosja podporządkowuje sobie Chanat Chiwy. Rosyjski protektorat nad Chiwą utrzyma się aż do I wojny światowej.

  • 1873 - 1885 r. - Rosja zajmuje turkmeńskie ziemie na południe od Amu-darii wraz z Kara Kum.

Turkmeni na ogół pokojowo przyjmują rosyjskich żołnierzy, lecz w głębi kraju twierdza Gökdepe zatrzymuje Rosjan (1879); ulegnie dopiero w drugiej kampanii po miesięcznym oblężeniu (1881). Nowa władza przynosi pokój między plemionami, wprowadza kolej i znosi niewolnictwo, ale jednocześnie narzuca ostry wojskowy reżim.

Koło starego miasta Merw Rosjanie zakładają nowy Merw (1884) przez miejscową ludność zwany Mary (oficjalna nazwa od 1937 r.).

  • 1876 r. - Uzbecki Kokand zostaje zajęty przez Rosję, a uwięziony Chan Hudojar wysłany na Syberię, co oznacza koniec chanatu.

  • 1877 - 1883 r. - Jakub Beg utrzymuje się w Kaszgarze do ekspedycji chińskiego generała Co Cung-tanga w roku 1877. Wtedy w beznadziejnej sytuacji Jakub Beg popełnia samobójstwo. Nawet jednak po jego śmierci trwają walki Ujgurów z Chińczykami. W końcu pod naciskiem Brytyjczyków Rosja wycofuje się z Kaszgarii ustępując Chinom (1882), a część Ujgurów i Dunganie uciekają do Kirgistanu.

Dunganie rozpowszechniają w Azji Środkowej uprawę ryżu, maku i niektórych warzyw.

  • 1886 r. - Moskwa przemianowuje Generałgubernatorstwo Turkiestańskie na Kraj Turkiestański jako rosyjską jednostkę administracyjną obejmującą Azję Środkową czyli ziemie Kazachów (zwanych w tym czasie Kirgizami), Kirgizów (zwanych Kara-Kirgizami), Uzbeków, Tadżyków i Turkmenów. Rosyjska Azja Środkowa bywa też nazywana Turkiestanem Zachodnim w odróżnieniu Turkiestanu Wschodniego, czyli ziem tureckich pod władaniem chińskim.

  • 1910 - 1915 r. - W Chanacie Chiwy rządzi Isfandijar Dżurdżi Bahadur uznający protektorat Rosji.

  • 1911 - 1920 r. - W Bucharze i Samarkandzie panuje emir Muhammed Alim z dynastii Mangitów, wasal Rosji.

  • Po 1911 r. - Ujgurowie z Kaszgarii i Dżungarii stają się praktycznie niezależni od Chin. Rosną wśród nich wpływy Rosji. Pierwszym generałem-władcą zostaje Jang Dżengsin (zamordowany w 1928 r.). Jego następcą będzie tyran Ma Dżongjin, który ucieknie przed Armią Czerwoną dopiero w roku 1933.

  • 1912 r. - W styczniu władze Tuwy ogłaszają niepodległość. To oznacza, że Tuwa odrywa się od Mongolii (w nomenklaturze chińskiej Mongolii Zewnętrznej), która w 1911 r. odrzuciła władzę Chin. Niestety, niepodległości Tuwy nie uznaje żadne państwo z wyjątkiem Rosji. Natomiast po wkroczeniu rosyjskiej armii interwencyjnej Tuwa staje się zależnym od Moskwy księstwem, a w 1914 r. zostaje wcielona do Rosji jako Kraj Urianchajski w ramach guberni jenisejskiej ze stolicą w Krasnojarsku.

  • 1915 r. - Dżunaid-chan opanowuje Chiwę i oddaje w ręce marionetkowego władcy Abdulla Saida, wuja Isfandijara. Said zostaje jednak pokonany przez Rosjan w roku 1920 i trafia do niewoli. Umrze w więziennym szpitalu w Moskwie.

  • 1916 r. - Bunt Kazachów po carskim rozkazie mobilizacji mężczyzn do prac na tyłach frontu.

  • 1917 - 1920 r. - Narodowa kazachska organizacja Ałasz rządzi Kazachstanem.

  • 1917 - 1921 r. - Na terenie Tuwy toczą się walki tuwijskich zwolenników niepodległości, wojsk carskich, bolszewików i Chińczyków. Zwyciężają bolszewicy i powstaje zależne od Moskwy państwo Tannu Tuwa.

  • 30 IV 1918 r. - Bolszewicy zamieniają Kraj Turkiestański w nową jednostkę administracyjną w obrębie Rosji Sowieckiej jako Turkiestańska Autonomiczna Republika Sowiecka ze stolicą w Taszkencie. Nowa republika obejmuje ziemie Turkmenów na wschód od Morza Kaspijskiego, Kirgizów (w tym czasie zwanych Kara-Kirgizami), Tadżyków i Kazachów (w tym czasie zwanych Kirgizami) na południe od jeziora Bałchasz. Terytoria uzbeckie są wydzielone w obrębie Turkiestanu jako Sowiecka Republika Chorezmu ze stolicą w Chiwie i  Sowiecka Republika Buchary.

  • Od 1918 r. - Walka bolszewików o Kazachstan, a w szerszej skali o cały Turkiestan Zachodni.

W marcu 1918 r. wypierają oddziały Ałasz i zajmują między innymi Akmolinsk w północnym Kazachstanie jako ważny strategicznie punkt na szlaku prowadzącym w kierunku południowym. W połowie roku jednak do Akmolinska wkracza armia Kołczaka. Kolejna zmiana nadchodzi w listopadzie 1919 r., kiedy bolszewicy znów zajmują Akmolinsk i północny Kazachstan.

  • 1920 r. - Dżunaid-chan próbuje przejąć władzę w Chiwie, ogłaszając się chanem.

  • 1920 r. - W sierpniu bolszewicy tworzą nową jednostkę administracyjną, która obejmuje rozległe stepy na północ od Morza Kaspijskiego, Jeziora Aralskiego i Tien Szan, a jej stolicą czynią Orenburg nad Uralem. Tak w obrębie Rosji Sowieckiej powstaje Kirgiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka zamieszkana głównie przez Kazachów zwanych w tym czasie Kirgizami.

Tworzenie jednostek administracyjnych w oparciu o kryteria etniczne jest wynikiem bolszewickiej koncepcji korienizacji czyli nawrotu do korzeni ludów podbitych przez Rosję. Ma to być zaprzeczenie rusyfikacji prowadzonej za czasów carskich. W rzeczywistości już po kilkunastu latach korienizacja okaże się przykrywką dla wciąż trwającej rusyfikacji łączonej dodatkowo z narzucaniem komunizmu.

  • 1921 - 1922 r. - Były turecki wojskowy Ismail Enver Pasza, który po zwycięstwie kemalistów wyjechał do Moskwy służy bolszewikom. Lenin wysłał go do Azji Środkowej z misją podporządkowania jej komunistom, lecz Enver Pasza ma inne plany. Chce zbudować wielkie państwo dla wszystkich ludów tureckich. Zajmuje Bucharę i odrzuca zwierzchność bolszewików, a w końcu staje na czele basmaczy (nazwa turkiestańskich przeciwników kolektywizacji rolnictwa ukuta przez bolszewików) walczących przeciw bolszewikom. Enver Pasza ginie w walce niedaleko Buchary. Sowieci zaś będą przez kilkadziesiąt lat ukrywać miejsce jego pochówku, aby uniknąć manifestacji i pielgrzymek zwolenników niezależności ludów tureckich.

  • 1922 r. - Najazd 100-tysięcznej rosyjskiej armii zmusza Enver Paszę do ucieczki z Buchary w Pamir, gdzie wkrótce zginie. W miejsce Emiratu Buchary powstanie Bucharska Ludowa Republika Sowiecka.

Dżunaid-chan ucieka przed bolszewikami z Chiwy do Persji.

Rodzina zamordowanego chana Chiwy Isfandijara, w tym jego dzieci, ucieka do Ukrainy, gdzie ukrywa swoje pochodzenie. Dzięki temu większość z nich unika zamordowania przez bolszewików, ale zostają potem deportowani do różnych części sowieckiego imperium.

Jedynie basmacze będą walczyć z nową władzą aż do lat 1930. Jest to okres masowych mordów całych wiosek, rabunków i gwałtów popełnianych przez obie strony.

Komuniści zwalczają islam, niszczą meczety, zamykają muzułmańskie szkoły i planowo mordują muzułmańską inteligencję, zwłaszcza duchownych. Dzieła zniszczenia dopełnia klęska głodu wynikająca zarówno z wojny, jak też z planowego rabunku prowadzonego przez sowieckie władze.

  • 1924 r. - Rosja Sowiecka zostaje podzielona na mniejsze jednostki mające odzwierciedlać jej zróżnicowanie etniczne. Dotyczy to także podbitych obszarów Azji Środkowej, gdzie w wielu miejscach rosyjscy osadnicy przeważają liczebnie nad miejscową ludnością turecką.

23 października powstaje Kara-Kirgiski Obwód Autonomiczny w ramach Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej obejmujący ziemie Kirgizów zwanych w tym czasie Kara-Kirgizami.

27 października należąca dotąd do Rosji Turkiestańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka zostaje zlikwidowana, a w jej miejsce powstają należące już nie do Rosji, lecz bezpośrednio do Związku Sowieckiego Uzbecka Socjalistyczna Republika Sowiecka (5 XII 1924) i Turkmeńska Socjalistyczna Republika Sowiecka (13 V 1925).

Uzbecka SRS ze stolicą w Samarkandzie, a od 1930 r. w Taszkencie obejmuje część dawnego Emiratu Buchary oraz ziemie zamieszkane przez Tadżyków. Dodatkowo w ramach Uzbeckiej SRS funkcjonuje Tadżycka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka (od 14 X 1924 r.).

Turkmeńska SRS zaś obejmuje zachodnią część dawnego Emiratu Buchary na południe od Uzbekistanu do granicy perskiej. Stolicą Turkmeńskiej SRS jest Aszchabad.

  • 15 V 1925 r. - Nazwa Kara-Kirgiskiego Obwodu Autonomicznego zostaje zmieniona na Kirgiski Obwód Autonomiczny. Natomiast Kirgiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka jest odtąd Kazachską Autonomiczną Socjalistyczną Republiką Sowiecką ze stolicą w mieście Kyzyłorda nad Syr-darią. Dodatkowo w ramach Kazachskiej ASRS powstaje Karakałpacki Obwód Autonomiczny na południe od Jeziora Aralskiego.

Wszystkie te autonomiczne jednostki funkcjonują w ramach Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

  • 1926 r. - Kirgiski Obwód Autonomiczny uzyskuje status autonomicznej republiki w ramach Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

  • 1926 r. - Zależne od bolszewików państwo Tannu Tuwa zostaje przekształcone w kierowaną przez Sowietów marionetkową Ludową Republikę Tannu Tuwa ze stolicą w mieście Biełocarsk przemianowanym na Kyzył (w językach tureckich Czerwony). Tuwiński premier Donduk Kuluuar bezskutecznie próbuje ograniczać wpływy Rosji i zachować możliwie daleko posuniętą samodzielność, czego wyrazem jest między innymi ogłoszenie lamaizmu państwową religią Tuwy. Jednak w 1929 r. nazbyt samodzielny premier zostaje aresztowany przez Sowietów i niedługo później zamordowany w więzieniu. Nowym szefem „republiki” w Tuwie zostaje komisarz Sałczak Toka, który w imieniu Moskwy będzie rządził krajem do 1973 r. Pod jego kierunkiem sowieckie władze nacjonalizują ziemie uprawne i stada bydła, do 1931 r. likwidują buddyjskie klasztory, rozpędzają ok. 2200 mnichów, a wielu z nich mordują, lub skazują na śmierć.

  • 1927 r. - Stolica Kazachskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej przenosi się z Kyzyłordy do miasta Ałma Ata (Ałmaty) na południu kraju.

  • 1929 r. - Polski pisarz futurystyczny i zagorzały zwolennik komunizmu Bruno Jasieński jako sowiecki emisariusz doprowadza do rozdzielenia Uzbekistanu (obszar wzdłuż Amu-darii) i Tadżykistanu (Pamir), mimo oporu dominujących dotąd Uzbeków, którzy pragnęliby nadal być hegemonem na tych ziemiach. 5 grudnia 1929 r. powstaje Tadżycka Socjalistyczna Republika Sowiecka ze stolicą w Duszanbe (w dialekcie farsi Poniedziałek). Uzbecy protestują i krytykują nową republikę, co utrwala obustronną niechęć. W dodatku sowieckie władze celowo ustalają granicę między dwoma republikami związkowymi w taki sposób, aby dodatkowo skonfliktować i tak skłócone narody. Przede wszystkim chodzi o Bucharę, która historycznie i etnicznie jest tadżycka, a została włączona do Uzbekistanu.

  • 1929 - 1950 r. - Katastrofalne obniżenie poziomu Morza Kaspijskiego o 2 m wywołane przez przerzucenie wody z rzek w środkowej Azji do kanałów nawadniających pola, zwłaszcza bawełny.

  • 1931 - 1933 r. - Sowieckie władze celowo wywołują głód poprzez rabunek żywności i narzucenie nadmiernych danin. Chodzi o fizyczne wyniszczenie podbitych ludów Azji Środkowej i zniszczenie ich kultury.

Na przykład w Karagandzie działa obóz koncentracyjny, gdzie władze zsyłają niepokornych intelektualistów i działaczy uznanych za wrogów komunizmu. Pracują przy wydobyciu węgla, który niedawno zbudowaną linią kolejową dociera do zakładów przemysłowych na Uralu. Więźniowie, którym udaje się przeżyć obóz i decydują się zostać oraz obsługa obozu i kopalni przyczyniają się do dość szybkiego rozwoju Karagandy, która w 1934 r. otrzymuje prawa miejskie, a w 1939 r. ma już 166 tysięcy mieszkańców.

  • 1932 - 1934 r. - Wywołany przez Sowietów głód zabija ponad 1,5 miliona mieszkańców Kazachstanu. Narzucając na chłopów abdurdalnie wysokie podatki, Stalin chce złamać opór wsi wobec kolektywizacji.

  • 20 VII 1932 r. - Karakałpacki Obwód Autonomiczny zyskuje status autonomicznej republiki w ramach Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Do 1939 r. stolicą Karakałpakstanu jest Tortkul (Turtkul), a potem władze przenoszą się do miasta Nekis (Nukus) nad Amu-darią na skraju pustyni Kyzył Kum.

  • Od 1933 r. - Kaszgarią i Dżungarią rządzi ujgurski dyktator Szeng Szizai popierany przez Moskwę, twórca Turkiestańskiej Republiki Islamskiej.

  • 1934 r. - Powstaje kazachski uniwersytet w Ałma Acie.

  • 1936 r. - Kirgiska Autonomiczna Republika Sowiecka uzyskuje status samodzielnej republiki związkowej jako Kirgiska Socjalistyczna Republika Sowiecka ze stolicą stolicą w mieście Frunze (późniejszy Biszkek).

Również Kazachska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka zmienia status na republikę związkową jako Kazachska Socjalistyczna Republika Sowiecka ze stolicą w Ałma Acie.

W konsekwencji autonomiczna republika Karakałpatów, która dotąd administracyjnie należała do Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, jest teraz izolowana od Rosji. Dlatego zostaje włączona do Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

  • 1938 r. - Miasto Taraz zostaje nazwane Dżambuł od imienia kazachskiego poety Dżambuła Dżabajewa (XIX w.).

  • 1941 - 1945 r. - W czasie konfliktu Sowietów i hitlerowskich Niemiec Azja Środkowa staje się ważnym centrum przemysłu zbrojeniowego poza zasięgiem niemieckich samolotów. Nawet względnie nieduże ośrodki miejskie, gdzie nie było dotąd rozwiniętego przemysłu stają się siedzibą wielu fabryk. Przykładem może być kazachski Akmolinsk. Po zajęciu przez Niemców Doniecka z jego złożami węgla głównym dostawcą tego surowca są kopalnie Karagandy obsługiwane przez więźniów. Za panowania Stalina Karaganda ma największy obóz koncentracyjny w całym Związku Sowieckim - słynny Karłag (Karagandskij Łagier) i kobiecy obóz AŁŻIR (Akmolinskij Łagier Żen Izmiennikow Rodiny, czyli Akmoliński Obóz Żon Zdrajców Ojczyzny).

  • 1944 r. - Ujgurowie tworzą prosowiecką Republikę Wschodniego Turkiestanu.

  • 1944 r. - Sowiecka armia likwiduje marionetkową republikę ludową w Tuwie i przyłącza ją do Rosji przekształcając w Tuwiński Obwód Autonomiczny (od 1961 r. jako republika autonomiczna).

W następnych dekadach trwają intensywne próby rusyfikacji Tuwy, które jednak kończą się niepowodzeniem, ponieważ przytłaczająca większość tuwińskiej ludności pozostaje przy swoim języku i nie czuje się Rosjanami.

  • Po 1945 r. - Niemieccy i japońscy jeńcy wojenni są traktowani jako niewolnicza siła robocza, a uwięzieni inżynierowie zostają wykorzystani przy budowie dróg, kopalni i miast w sowieckiej Azji Środkowej. Ich dziełem jest między innymi rozbudowa i unowocześnienie kopalni w Karagandzie.

  • 1948 r. - 110 tysięcy ludzi ginie podczas trzęsienia ziemi w Aszchabadzie na terenie Turkmenistanu.

  • 1949 r. - Chiny odzyskują władzę nad prowincją Sinkiang (Dżungaria i Kaszgaria), lecz zdecydowany opór Ujgurów powoduje w końcu przyznanie Sinkiangowi autonomii w 1955 r. Mimo to dość szybko postępuje sinizacja tych obszarów, ponieważ Ujgurów jest bardzo mało. Ich Liczba w Chinach spada z ok. 17 milionów w latach 1930. do ok. 7,5 miliona w roku 2000. W 1953 r. zaledwie 3% mieszkańców Sinkiangu stanowią Chińczycy (Hanowie), a pół wieku później już 40%. Partyzanci ujgurscy prowadzą co prawda walkę z chińską okupacją, ale wszystkie większe klany Ujgurów przenoszą się do Kazachstanu i Mongolii. Aby mieć pretekst do prześladowań, chińskie władzę twierdzą, że Ujgurowie współpracują z islamskimi fundamentalistami. Za posiadanie Koranu drukowanego poza Chinami grozi zesłanie do obozu.

W Sinkiang za używanie języka ujgurskiego, wyznawanie islamu i próby protestów przeciw chińskiej okupacji grozi kara śmierci. Miejscowym Ujgurom wolno mieć tylko jedno dziecko, a napływowym Chińczykom dwoje. Urumczi pod władzą chińską jest brzydkim, prowincjonalnym miastem pełnym typowych dla komunistycznych Chin propagandowych haseł i plakatów.

  • 29 VIII 1949 r. - W Semipałatyńsku nad Irtyszem na północy Kazachstanu tuż obok granicy z Rosyjską SRS zostaje zdetonowana pierwsza sowiecka bomba atomowa.

Obszar o powierzchni 18 milionów hektarów staje się poligonem dla broni jądrowej, chemicznej i biologicznej. W 1953 r. wybuchnie tu pierwsza sowiecka bomba wodorowa. Według oficjalnych danych do 1963 r. zostanie dokonanych tu od 468 do 513 próbnych eksplozji jądrowych na powierzchni i pod ziemią. Skażenie środowiska osiąga tu wartości najwyższe na planecie.

  • Druga połowa XX w. - Nad wysokogórskim jeziorem Issyk-kuł w Kirgistanie jest uprawiana odmiana maku o szczególnie dużej zawartości morfiny. Azja Środkowa jest jednym z największych na świecie centrów produkcji narkotyków.

  • 1954 r. - W obozie koncentracyjnym w Kengirze (Kazachstan) wybucha jeden z największych buntów więźniów na terenie sowieckiego imperium. Większość powstańców to Ukraińcy. Początkowo Sowieci nie mogą sobie poradzić, lecz w końcu łamią bunt za pomocą wojska i czołgów. Niemal wszyscy buntownicy zostają zamordowani.

  • 1954 - 1988 r. - Budowa kanału łączącego Syr-darię i Morze Kaspijskie. Jest to jeden z najdłuższych kanałów na świecie osiągając 1445 km. Po wyzwoleniu się Turkmenistanu spod władzy Sowietów kanał otrzyma imię Turkmenbaszy.

  • 1955 r. - Na południu Kazachstanu niedaleko Jeziora Aralskiego i Syr-darii powstaje pierwszy w dziejach kosmodrom, czyli miejsce startów rakiet kosmicznych Bajkonur. Nazwa pochodzi od wioski oddalonej o kilkaset kilometrów, gdzie Sowieci dla zmylenia domniemanych szpiegów ustawiają makiety rakiet.

  • 22 X 1962 r. - Eksplozja próbnego ładunku jądrowego o sile 300 kiloton powoduje gwałtowny impuls elektromagnetyczny, który wywołuje pożar i zniszczenie elektrowni w Karagandzie. W rezultacie zostaje uszkodzona linia elektryczna między Astaną i Ałma Atą.

  • Lata 1970. - 1990. - Sowiecki plan nawodnienia pustyń przez budowanie tam na rzekach Azji Środkowej doprowadza do przyspieszonego wysychania Jeziora Aralskiego. Rybacy tracą pracę, ale rośnie produkcja bawełny. Zamieniona na pola pustynia jałowieje i wymaga coraz intensywniejszego nawożenia. A opadające wody odsłaniają dno jeziora, gdzie nagromadził się muł zanieczyszczony dużą ilością nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony bawełny. Pył z chemikaliami unosi się nad Azją Środkową, zagrażając kilkudziesięciu milionom ludzi. Szerzą się choroby układu oddechowego i alergie. Jest to jedna z największych katastrof ekologicznych na planecie.

  • Lata 1970. - 1990. - W Azji Środkowej, zwłaszcza w Kazachstanie, znajdują się jedne z najważniejszych sowieckich wyrzutni ładunków jądrowych służących do szantażowania okolicznych państw, a zwłaszcza Chin.

  • 1971 r. - Sowieccy poszukiwacze gazu ziemnego wykonują odwiert w turkmeńskiej wiosce Derweze (w jęzkach tureckich Brama) koło Kyzyłgar na pustyni Kara Kum znanej z bogatych złóż gazu. Tym razem jednak poszukiwacze natrafiają na ogromny gazowy bąbel, czyli podziemną przestrzeń wypełnioną głównie metanem. Przewiercenie bąbla uwalnia gaz, a spadek jego ciśnienia powoduje zawalenie stropu. Do powstałego leja o głębokości ok. 20 m wpadają maszyny wiertnicze. Kiedy gaz stale wydostaje się spod ziemi, inżynierowie postanawiają go podpalić. Po kilku dniach okazuje się jednak, że podziemny bąbel był połączony z większym złożem, więc do leja stale napływa nowy gaz i odtąd płonie nieprzerwanie przez następnych kilkadziesiąt lat. Jest to jeden z najdłuższych pożarów odnotowanych przez człowieka, a Derweze zyskuje miano Bramy Piekieł i staje się turystyczną atrakcją.

  • 1974 r. - Oddanie do użytku kanału Irtysz-Karaganda (458 km), który ma zaopatrywać w wodę rejon Karagandy wysuszony z powodu rabunkowej gospodarki i rozwoju przemysłu. W 2002 r. powstanie odnoga kanału dostarczająca wodę do Astany.

  • 1977 r. - W Taszkencie (Uzbekistan) powstaje metro.

  • 1986 r. - Chiny kończą budowę karkołomnej drogi przez góry Karakorum do Pakistanu, która może ewentualnie służyć jako droga do przerzucenia armii przez góry. Staje się ona znana ze względu na ogromnie trudne wysokogórskie warunki i powtarzające się co jakiś czas lawiny, które niszczą poszczególne odcinki trasy.

  • 1989 - 1991 r. - Rozpad ZSRS. Podbite ludy Azji Środkowej coraz śmielej mówią o niezależności i powtarzają się wystąpienia antyrosyjskie, co wywołuje brutalne akcje zbrojne ze strony władz Rosji.

Mimo to dawne sowieckie republiki związkowe Azji Środkowej zyskują niepodległość, chociaż nadal są związane gospodarczo z Rosją i mają liczną rosyjską mniejszość: Kazachstan (ok. 15 milionów mieszkańców, z czego 63% to Kazachowie, 24% stanowią Rosjanie, a 13% inne narodowości), Kirgistan (dawna sowiecka Kirgizja, 4,9 miliona mieszkańców), Tadżykistan (ok. 6 milionów mieszkańców), Uzbekistan (ok. 24 milionów mieszkańców) i Turkmenistan (sowiecka Turkmenia, ok. 5 milionów mieszkańców). Wszystkie te państwa rezygnują z posiadania broni jądrowej; posowieckie ładunki jądrowe zostają stąd wycofane do Rosji, ponieważ zarówno władze miejscowe, jak i Moskwa obawiają się, że groźna broń mogłaby wpaść w ręce islamistów.

Odradza się islam dotąd zwalczany przez komunistów. Odziedziczone po Sowietach i pogłębione przez rozpad imperium zacofanie gospodarcze powoduje rozwój przemysłu zastępczego - produkcji oraz handlu opium, haszyszem i marihuaną. Azja Środkowa staje się jednym z największych ośrodków narkotykowych na świecie. Nowe, miejscowe waluty szybko tracą wartość z powodu ogromnej inflacji: sum w Uzbekistanie, tenge (nazwa pochodzi od starszych monet tanka i tanga) w Kazachstanie, som w Kirgistanie, manat w Turkmenistanie i tadżycki rubel w Tadżykistanie. Ludność żyje w ubóstwie.

W latach 1990. język i kultura rosyjska wciąż mają ogromne znaczenie w Azji Środkowej zagrożonej przez muzułmański fundamentalizm, plemienne spory i pokomunistyczne zacofanie gospodarcze. Rodzą się nacjonalizmy podsycane przez dyktatorów-prezydentów, przy czym wszyscy miejscowi przywódcy to dawni działacze partii komunistycznej z czasów sowieckich, którzy wciąż uznają Azję Środkową za strefę wpływów Rosji.

  • 1989 - 1991 r. - Środkowoazjatyckie obwody i republiki autonomiczne funkcjonujące dotąd w ramach sowieckiej Rosji pozostają w jej granicach, ponieważ władze przyjmują zasadę, że tylko dawne republiki związkowe można uznać za niezależne państwa. To prowadzi do absurdów. Częścią Rosji jest na przykład Tuwa, gdzie rosyjski dla tureckojęzycznych mieszkańców jest obcy, a ludność wyznaje buddyzm. Rdzenni mieszkańcy Tuwy nie godzą się na włączenie do Rosji, napadają rosyjskich kolonizatorów, część z nich wypędzają, a część mordują w pogromach. Władzę Moskwy przywraca dopiero wkroczenie rosyjskiej armii i krwawa pacyfikacja buntowników.

  • Od 1989 r. - W Kazachstanie rządzi Nursułtan Nazarbajew należący do wpływowego klanu znanego jako Starsze Żuzu (Starsza Orda). Za czasów sowieckich był komunistycznym działaczem, a dzięki Gorbaczowa został I sekretarzem kazachskiego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej. Po rozpadzie Związku Sowieckiego przejmuje władzę, a w 1991 r. zostaje pierwszym prezydentem Kazachstanu.

Kazachstan wciąż jednak utrzymuje ścisłe związki z Rosją. Głównym źródłem dochodów jest eksport ropy naftowej i gazu ziemnego, lecz z 4 miliardów dolarów zarabianych rocznie na tym eksporcie ok. 25% trafia na prywatne konta Nazarbajewa i jego współpracowników (kleptokracja).

W ramach derusyfikacji kraju Nazarbajew zmienia nazwę stolicy Ałma Ata na Ałmaty. Akmolinsk zaś otrzymuje nową nazwę Akmoła (1992). Flaga Kazachstanu wprowadzona w roku 1992 jest niebieska (święte dla ludów tureckich niebo) z żółtym Słońcem (kosmos i harmonia) oraz orłem (święty ptak ludów tureckich).

Znakiem niepodległości Kazachstanu jest wprowadzenie własnej waluty tenge, która jest jednak mało stabilna z powodu ogromnej inflacji i ma znikomą siłę nabywczą. Kazachowie próbują budować poczucie swojej narodowej odrębności, odwołując się do bohaterów z przeszłości, choć nie zawsze byli oni Kazachami. Na przykład na banknocie o wartości 200 tenge zostaje umieszczony Al-Farabi.

W 1994 r. Nazarbajew przenosi stolicę Kazachstanu do Akmoły mającej w tym czasie ok. 287 tysięcy mieszkańców. W 1998 r. zmienia nazwę Akmoły na Astanę (po kazachsku astana znaczy stolica). Oficjalną przyczyną jest aktywność sejsmiczna okolic Ałma Aty. W rzeczywistości chodzi o odsunięcie stolicy od granicy i zintegrowanie północnego Kazachstanu, gdzie dominują Rosjanie, z kazachskim południem. Przed przeniesieniem stolicy tylko 17% mieszkańców Akmoły stanowili Kazachowie, lecz potem ten udział systematycznie rośnie, po dwudziestu latach osiągając 60%.

Na rozkaz prezydenta w Astanie powstają efektowne i bardzo kosztowne budowle.

Symbolem Astany jest zbudowana w 2002 r. potężna, wysoka na 105 m wieża Bäjterek (po kazachsku Wysoka Topola), która góruje nad miastem, a w nocy wzrok przyciąga pomarańczowo świecąca kulista kopuła umieszczona na szczycie budowli. Wieża nawiązuje do kazachskiej legendy o boskiej topoli – drzewie życia, na którym niebiański ptak Samruk umieścił niegdyś jajo. To złociste jajo stało się potem słońcem.

Największa budowla Astany to Królewski Namiot (budowa rozpoczęta w roku 2006), czyli stożkowata kopuła o wysokości ponad 170 m, pod którą znajdują się baseny, centrum sportu i rozrywki, sklepy i wielkie garaże. Klimatyzacja zapewnia tropikalne warunki na sztucznej plaży nawet zimą, kiedy temperatura na zewnątrz spada kilkadziesiąt stopni poniżej zera.

Bogate centrum Astany z gigantycznym pałacem prezydenckim kłóci się niestety ze slumsumi na przedmieściach i z ogólną biedą większości mieszkańców Kazachstanu.

Nazarbajew staje się dyktatorem, który kieruje sądami, przemocą zwalcza wszelką opozycję i wzorem Rosji każe mordować krytycznych wobec niego dziennikarzy. Wybory przekształca w farsę, ponieważ w praktyce nie dopuszcza opozycji, ma monopol w prasie, radiu i telewizji, które służą wyłącznie rządowej propagandzie i manipuluje danymi oraz wynikami.

  • Od 1989 r. - Uzbekistanem rządzi prezydent Isłam Karimow, odwołujący się do tradycji Tamerlana. Jego władza opiera się na systemie policyjnej kontroli, która skutecznie powstrzymuje fundamentalistów religijnych i narodowych. Jest to istotne, bo w kraju żyje milionowa mniejszość tadżycka i półmilionowa karakałpacka tworząca autonomiczną republikę.

Karimow bardzo wolno prywatyzuje scentralizowaną postsowiecką gospodarkę Uzbekistanu, aby nie dopuścić do jej załamania.

Na arenie międzynarodowej Karimow jest zaprzysięgłym wrogiem Tadżyków (chociaż jego matka była Tadżyjką): wysiedla ludność tadżycką (tysiące osób) z rejonu przygranicznego, zaminowuje granicę z Tadżykistanem, likwiduje lotnicze połączenie z Duszanbe i nakazuje restrykcje wobec Tadżyków na granicy. Ta polityka przynajmniej częściowo wynika z wcześniejszej polityki Sowietów obliczonej na skłócenie ludów Azji Środkowej. Dlatego właśnie Buchara należy do Uzbekistanu, chociaż jest starym ośrodkiem tadżyckim i jej mieszkańcy to głównie Tadżycy.

  • Od 1989 r. - Turkmenistan pod wodzą Saparmurata Nijazowa, zwącego się Turkmenbaszą (Ojciec Turkmenów) i wywodzącego swój ród od proroka Muhammada ciąży do Turcji oraz islamistów. Przeciwnicy dyktatora są torturowani, giną lub idą do więzień po sfingowanych procesach, a miliony dolarów z eksportu ropy naftowej i bawełny trafiają na bankowe konto dyktatora. Wszędzie powstają pomniki Nijazowa, a w jego rodzinnej wiosce zostaje zbudowany ogromny meczet za niemal 90 milionów dolarów.

Mówi się o wprowadzeniu w Turkmenistanie alfabetu łacińskiego zamiast rosyjskiej grażdanki.

  • Od 1989 r. - Rządzący po dyktatorsku w Kirgistanie prezydent Askar Akajew (z wykształcenia fizyk) głosi otwartość i liberalizm gospodarczy. Zwalcza fundamentalistów. Pod jego władzą Kirgistan jest najstabilniejszym i relatywnie najbogatszym krajem regionu, chociaż szerzy się nepotyzm. Kirgiska waluta som należy do najmocniejszych. Stolica Kirgistanu zmienia nazwę z Frunze na Biszkek.

  • Od 1989 r. - W Tadżykistanie trwa wojna fundamentalistów z liberałami.

Pierwszym przywódcą noszącym tytuł prezydenta Tadżyckiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej zostaje Kahhor Mahkamow (1991), a jego następcą jest Kadriddin Asłonow (1991), który ogłasza powstanie Republiki Tadżykistanu. W wyniku toczących się rozgrywek politycznych pierwszym prezydentem Republiki Tadżykistanu zostaje Rahmon Nabijew (1991) z Komunistycznej Partii Tadżykistanu. Po dziewięciu miesiącach jego miejsce zajmuje bezpartyjny Akbarszo Iskandarow (1992), a po niecałych trzech miesiącach Iskandarowa zastępuje również bezpartyjny Emomali Rahmon (Rachmanow).

Rahmon pod pozorem walki z fundamentalizmem wspieranym z Afganistanu, tępi wszelką opozycję i stopniowo staje się zadufanym, egocentrycznym dyktatorem, który systematycznie nadużywa alkoholu i buduje własne pomniki. W 1994 r. ogłasza się prezydentem Tadżykistanu i szefem Ludowo-Demokratycznej Partii Tadżykistanu.

Rahmon jest wasalem Rosji, a gospodarka znajduje się w stanie permanentnego kryzysu. Sytuację Tadżyków dodatkowo pogarsza stały konflikt z Uzbekistanem: Uzbecy nie chcą uznać aktualnej granicy, walczą z liczną tadżycką mniejszością na własnym terytorium i co pewien czas bez uzasadnienia przerywają dostawy gazu do Tadżykistanu.

Na to nakłada się fatalny stan zdrowotny Tadżyków (groźba epidemii tyfusu). Poza tym, zwłaszcza w północnej części kraju, rośnie liczba samobójstw kobiet (czasem samospalenie), które są bezkarnie maltretowane przez ojców, mężów i sąsiadów.

  • 1991 r. - Władze niepodległego Kazachstanu zamykają poligon w Semipałatyńsku.

Według przeprowadzonych badań ok. 257 200 osób zostało napromieniowanych w trakcie nuklearnych eksperymentów w Semipałatyńsku, 25-30% z nich cierpi na nowotwory, a dzieci na zaburzenia pracy mózgu.

  • 1992 r. - W dolinie Fergany w Uzbekistanie z uszkodzonej instalacji wydobywczej wycieka 285 tysięcy ton ropy naftowej, zalewając duży obszar i zatruwając glebę. Nikt jednak nie podejmuje prób oczyszczenia środowiska.

  • Ok. 2000 r. - Azja Środkowa staje się coraz mniej stabilnym obszarem, gdzie o wpływy walczą Rosja, Chiny, fundamentalistyczny Iran i Zachód. Stopniowo wracają wpływy Rosji, dążącej do odbudowania dawnego imperium. Rządy Azji Środkowej przywołują rosyjskie wojska, aby opanować tendencje odśrodkowe. Rosyjskie przedsiębiorstwa mają stabilizować słabe gospodarki miejscowych państw, a rządy i firmy zadłużają się w rosyjskich bankach.

W roku 2005 zaczyna się pierwszy w Azji Środkowej oddolny ruch na rzecz demokratyzacji: w Kirgistanie wybucha „rewolucja tulipanów” przeciw sfałszowaniu wyborów i nepotyzmowi Akajewa (ucieka do Kazachstanu). Po zamieszkach nowym prezydentem Kirgistanu zostaje Kurmanbek Bakijew, który jednak też okazuje się dyktatorem zależnym od Rosji i nepotą. Gospodarka kraju jest niewydolna, szerzy się bezrobocie, a ludność żyje w biedzie, więc w roku 2010 wybuchnie kolejny bunt i po krwawych starciach z siłami porządkowymi Kirgizi jeszcze raz obalą rząd, a władzę przejmie Roza Otunbajewa. Utrzyma się przy władzy tylko do 2011 r., kiedy urząd prezydenta Kirgistanu obejmie popierany przez Rosję Ałmazbek Atambajew.

Kilka miesięcy po wydarzeniach kirgiskich w roku 2005 dochodzi również do powstania w Uzbekistanie, lecz zostaje ono stłumione kosztem kilkuset ofiar. Świat zaś nie reaguje, uznając,Azję Środkową za strefę wpływów rosyjskich, ponieważ wszyscy dyktatorzy tej części Azji są popierani przez Moskwę i współpracują z rządem Rosji.

  • 2006 r. - Po śmierci Nijazowa nowym prezydentem Turkmenistanu zostaje jego współpracownik Kurbankuły Berdymuchammedow, który bardzo szybko staje się bezwzględnym dyktatorem. Jego przeciwnicy giną lub trafiają do więzienia, wszędzie pojawiają się portrety i pomniki prezydenta, w tym pozłacany posąg konny na ogromnej, białej skale. Rozwija się absurdalny kult jednostki. Na przykład Berdymuchammedow zakazuje podcierania się gazetami, w którym umieszczono jego wizerunek.

Do 2017 r. w wyborach może uczestniczyć tylko jedna partia prezydencka, a potem ugrupowania opozycyjne i tak nie mają dostępu do prasy, radia i telewizji, a ich działacze są szykanowani lub znikają w tajemniczych okolicznościach.

  • 8 IX 2006 r. - Przedstawiciele Kirgistanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Tadżykistanu i Kazachstanu podpisują w Semipałatyńsku (Kazachstan) umowę o ustanowieniu strefy bezatomowej w Azji Środkowej.

  • 2007 r. - Prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew proponuje utworzenie Unii Środkowoazjatyckiej wzorowanej na Unii Europejskiej, a obejmującej Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistn, Turkmenistan i Uzbekistan. Ma to być strefa wspólnego rynku oraz współpracy politycznej ukierunkowanej na stworzenie przeciwwagi dla rosyjskiej ekspansji w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw oraz Grupy Szanghajskiej. Realna siła planowanej unii jest jednak niewielka w każdym wymiarze: ekonomicznym (zacofana gospodarka, kleptokracja i niewiarygodna korupcja, powszechna bieda), demograficznym (niecałych 65 milionów mieszkańców), militarnym (druzgocąca przewaga Rosji) i politycznym (uzależnienie od Rosji). W dodatku Rosja zaognia zadawnione konflikty między państwami regionu i wykorzystuje rosyjską mniejszość w poszczególnych państwach, żeby wtrącać się w ich wewnętrzne sprawy. Rosyjska polityka torpedowania współpracy w Azji Środkowej okazuje się skuteczna. Na przykład prezydent Uzbekistnu Isłam Karimow odmawia wejścia do planowanej unii.

Mimo to Nazarbajew wciąż próbuje prowadzić politykę stopniowego uniezależniania się od Moskwy, chociaż bez jawnego sprzeciwu wobec potężnego i agresywnego sąsiada.

  • 2009 r. - Krwawe zamieszki i walki ujgursko-chińskie w Sinkiang pochłaniają kilkaset ofiar śmiertelnych, ponad 1000 rannych, a kilka tysięcy Ujgurów zostaje uwięzionych przez władze chińskie. Ujgurowie żądają jeśli nie niepodległości, to przynajmniej większej autonomii oraz poszanowania ich kultury.

Tymczasem w oczach przeciętnego Chińczyka stereotypowy Ujgur jest brudnym, leniwym i mało inteligentnym buntownikiem, który nie docenia dobrodziejstw chińskiej cywilizacji.

  • 2011 r. - W stolicy Kazachstanu Ałmaty rusza metro.

  • 2014 r. - Rządzący Kazachstanem Nazarbajew wprowadza nową oficjalną nazwę państwa Kazak Yeli oznaczającą Kraj Kazachów. Prezydent-dyktator, który sam przyznał sobie tytuł Ojca Narodu ma władzę nieograniczoną, ponieważ podlegają mu wszystkie państwowe instytucje, armia, sądownictwo i środki masowego przekazu zajmujące się głównie prorządową propagandą. Konstytucja Kazachstanu nie ogranicza liczby prezydenckich kadencji, a sterowane centralnie i fałszowane wybory zawsze zapewniają Nazarbajewowi zwycięstwo przy rzekomym poparciu rzędu 98%. Ci, którzy ośmielają się kwestionować tak rekordowe wyniki wyborów i krytykują dyktatorskie metody rządzenia są szykanowani, „znikają” w tajemniczych okolicznościach, lub trafiają do więzienia pod zarzutem działalności antypaństwowej. Przykładem mogą być skazani na więzienie poeta Aron Atabek czy opozycjonista Mukhtar Dzakishev.

Rodzina Nazarbajewa dysponuje ogromnym majątkiem zgromadzonym przez lata rządów Nursułtana, kiedy dyktator prowadził rabunkową gospodarkę i wyprowadzał pieniądze poza granice kraju. Majątek jest przechowywany w złocie głównie w niemieckich bankach oraz w postaci posiadłości ziemskich na południu Niemiec.

  • 2016 r. - Po śmierci Karimowa nowym prezydentem-dyktatorem Uzbekistanu zostaje Szawkat Mirzijojew.

  • 2017 r. - Sooronbaj Dżeembekow wygrywa wybory prezydenckie w Kirgistanie.

  • 2019 r. - Po niemal 30 latach nieprzerwanego sprawowania władzy Ojciec Narodu Nazarbajew ogłasza, że rezygnuje z prezydentury, lecz wyznacza swojego następcę. Stanowisko pełniącego funkcje prezydenta obejmuje Kasym-Żomart Tokajew, ale realną władzę nadal dzierży Nazarbajew.

Kazachski parlament zaś po raz kolejny postanawia zmienić nazwę stolicy z Astany na Nursułtan, aby uczcić Nazarbajewa. Miasto liczy sobie milion mieszkańców.

  • 2020 r. - Pandemia Covid-19 wywołana przez koronawirusa SARS-CoV-2 osłabia i tak niestabilną gospodarkę Azji Środkowej.

Reakcje środkowoazjatyckich dyktatorów bywają jednak zaskakujące. Na przykład rządzący Turkmenistanem Kurbankuły Berdymuchammedow zakazuje używania słowa koronawirus. Inni przywódcy środkowoazjatyccy na ogół lekceważą pandemię i nie podejmują żadnych środków mogących ograniczyć skalę zakażeń.

  • 2022 r. - Po dekadach ręcznego sterowania gospodarką i regulowania cen przez władze Kazachstan próbuje przejść do przynajmniej częściowo wolnego rynku, ponieważ ekonomia sterowana centralnie okazała się niewydolna. To jednak prowadzi do wzrostu cen, zwłaszcza cen gazu do napędzania samochodów. W styczniu wybuchają gwałtowne protesty pod hasłem odsunięcia starca czyli Nazarbajewa. Zdesperowany prezydent Tokajew prosi o pomoc Putina i rosyjska armia faktycznie pomaga stłumić zamieszki. W wyniku starć i represji ginie 225 osób a 4,5 tysiąca jest rannych. Ku zaskoczeniu świata rosyjskie wojska nie zostają w spacyfikowanym kraju: Moskwa rezygnuje z okupacji Kazachstanu, ponieważ przygotowuje się do podboju Ukrainy. Putin zakłada, że Kazachstan i tak pozostanie rosyjskim wasalem.

  • 2022 r. - Po rosyjskiej napaści na Ukrainę Kazachstan również obawia się najazdu. Ku zaskoczeniu Moskwy ogranicza współpracę gospodarczą z Rosją przyłączając się do międzynarodowych sankcji nałożonych na reżim Putina.