Koczownicze plemiona Kanady
- 10 000 - 6000 r. p.n.e. - Dość szybkie topnienie lodowca pokrywającego całą Kanadę umożliwia Indianom stopniowe zasiedlanie obszarów położonych coraz bardziej na północ. Do 8. tysiąclecia p.n.e. całe przedpole lodowca jest zajęte przez lasy iglaste, stanowiące środowisko życia plemion myśliwskich i przez ogromne, powstałe z topniejącego lodu jezioro Agassiz, nazwane na cześć J. L. Agassiza, szwajcarskiego uczonego, pracującego w USA od roku 1846.
Człowiek dociera do Nowej Fundlandii. Wraz ze zmianą klimatu i nadejściem myśliwych giną duże plejstoceńskie zwierzęta (Wielkie Zabijanie): na przykład ostatnie mamuty karłowate na wyspie Saint Barbe koło Nowej Fundlandii.
W 7. tysiącleciu p.n.e. południowe brzegi jeziora Agassiz są już zajęte przez trawiaste prerie, tysiąc lat później jezioro Agassiz zanika, pozostawiając mniejsze zbiorniki, a na południu pojawia się las mieszany znamionujący ocieplenie.
- Do 4. tysiąclecia p.n.e. - Kształtują się dwie grupy plemion: Athapask (Na-dene) na zachodzie i Algonquin na wschodzie. Najchłodniejszą północ kontynentu i setki zimnych wysp zajmują Eskimosi reprezentujący Arctic Small Tool Tradition.
Miejscowi Eskimosi opowiadają mit o morskim potworze, który został niegdyś zabity przez ich przodków i poćwiartowany, a rozrzucone fragmenty ciała stały się wyspami Archipelagu Arktycznego.
3. tysiąclecie p.n.e. - Na skraju prerii w zachodniej części Kanady powstają kamienne rytualne kręgi (medicine wheels) służące do określonych ceremonii oraz jako proste kalendarze i obserwatoria astronomiczne. Jedną z najstarszych takich konstrukcji jest Majorville Cairn (w późniejszej kanadyjskiej prowincji Alberta).
1. - 2. tysiąclecie n.e. - Athapask i Algonquin są najliczniejszymi plemionami w północnej części kontynentu.
Athapask specjalizują się przede wszystkim w arktycznym myślistwie i rybołówstwie, przy czym każdego roku zdarza się sezon mniejszego lub większego głodu w zimie, kiedy brakuje zwierząt łownych, a rzeki i jeziora są zamarznięte.
Dzień myśliwego zaczyna się zwykle ze wschodem Słońca, kiedy łowca wyrusza na poszukiwanie zwierzyny po śniadaniu złożonym z kawałka mięsa. W tym czasie kobiety zajmują się domem, dziećmi, przyrządzaniem posiłków i wyrobem odzieży. Podczas głodu posiłki otrzymują tylko myśliwi, ponieważ to oni mogą zapewnić dostawę mięsa i potrzebują do tego energii.
Ogromny wysiłek wkładany w przeżycie w tak trudnych warunkach i wysoka śmiertelność, a czasem zagłada całych osad podczas ciężkich zim, powodują słaby rozwój kultury plemion Athapask. Dlatego, chociaż Athapask zdołali wytworzyć kilka dużych plemion o szerokim zasięgu geograficznym, żadne z nich nie odgrywa większej roli w dziejach Ameryki.
Czipeweje (Chipewyan - Plamiaste skóry) mieszkają w dorzeczu Mackenzie aż do rzeki Churchill, plemię Yellow Knife zajmuje obszar między Wielkim Jeziorem Niedźwiedzim i Niewolniczym, Dogrib na południe od Yellow Knife, Hare na wschód od Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego, Kutchin nad środkowym Jukonem, Slave między Wielkim Jeziorem Niedźwiedzim, Wielkim Jeziorem Niewolniczym (od plemienia Slave pochodzi nazwa tego jeziora Great Slave Lake) i Górami Skalistymi. Na południe od Slave zamieszkuje plemię znane pod angielską nazwą Beaver (bóbr). Nahani zajmują obszar pomiędzy górnym Jukonem i Górami Skalistymi a Sekani żyją w Górach Skalistych. Oprócz Sekani w górach zachodniej Kanady mieszka kilka niewielkich, zwykle dość prymitywnych plemion z grupy Athapask utrzymujących się ze zbieractwa i myślistwa: Tagish, Tahltan, Tsetsaut, Carrier (nazwa angielska), Chilcotin, Salish, Nicola i Kootenay.
Plemiona Algonquin żyją w środkowej i wschodniej Kanadzie.
Najprymitywniejsze w tej grupie jest plemię Beothuk (w ich języku nazwa oznacza ludzi) osiadłe na Nowej Fundlandii, znane z budowania brzozowych, półkulistych namiotów (wigwamów) i używania naczyń na żywność wyrabianych z brzozowej kory. Nie znają psa. Ich oszczepy do polowania na foki są zbliżone do oszczepów eskimoskich, co wynika z bliskich kontaktów z Eskimosami. Lekkie brzozowe łodzie stanowią najważniejszy środek komunikacji plemion Algonquin.
Na wschodnich wybrzeżach Kanady (Nowa Szkocja, Wyspa Księcia Edwarda i Nowy Brunszwik) żyją plemiona Micmac (Obcy) i Malecite spokrewnione z Beothuk. Micmac znają prostą ceramikę, ale zwykle używają naczyń z brzozowej kory.
Na środkowym i wschodnim Labradorze mieszkają prymitywni koczownicy żyjący ze zbieractwa i myślistwa: Naskapi (Niecywilizowani ludzie) i Montagnais (po francusku Mieszkańcy Gór).
Na południe od Montagnais mieszka myśliwsko-zbierackie plemię Algonquin. Zajmuje pośrednią pozycję między słabo rozwiniętą kulturą wschodniego wybrzeża a bardziej zaawansowanymi w rozwoju plemionami Odżibewejów na zachodzie.
Odżibeweje (Ojibwa albo Chippewa - Ludzie, Których Mokasyny Mają Wypukłe Szwy) zajmują ziemie na północ od jezior Górne i Huron. Utrzymują się z myślistwa, ale dodatkowo rozwijają rzemiosło i handel. Dzielą się na cztery grupy: Odżibeweje jeziora Górnego, Missisauga (Ludzie Ujścia Wielkiej Rzeki) nad rzeką Missisagi, Ottawa (czyli Handlarze) koło Zatoki Jerzego (po angielsku Georgian Bay) i Potawatomi (Ludzie Ogniska) na zachód od jeziora Huron.
Ogromne, zimne terytorium na południe od Zatoki Hudsona należy do plemion Cree (francuski skrót indiańskiego imienia) zbliżonych do Odżibewejów, lecz dużo prymitywniejszych i biedniejszych, ponieważ żyją w trudniejszych warunkach środowiskowych.
- X - XIII w. - Gwałtowna ekspansja eskimoskiej kultury Thule wywodzącej się z północnej Alaski. Formują się eskimoskie plemiona Mackenzie, Copper i Cariboo na zachodzie, Eskimosi Centralni (na Ziemi Baffina) i Eskimosi Labradorscy. Do XVI w. Thule stanie się dominującą kulturą na całym obszarze zajętym przez Eskimosów.
W jednej z późniejszych legend Eskimosi opowiadają, że bogini Kanaaluk miała trzech synów, których drogi rozeszły się podczas klęski głodu. Mieli oni stać się praojcami trzech ras - Eskimosów, Indian i białych.
Eskimosi rozwijają rozmaite techniki zdobywania żywności. Polują na foki a nawet na wieloryby, polują na renifery, łowią ryby, zbierają mięczaki. Na przykład w Zatoce Ungava na północno-zachodnim krańcu Labradoru wykorzystują wyjątkowo duże (nawet 17 m) odpływy, żeby zbierać małże na odsłoniętym dnie. Zimą zaś, kiedy podczas odpływu morze zostawia skorupę lodu zawieszoną w powietrzu, przebijają lód i schodzą pod spód w poszukiwaniu małży. Jest to oczywiście niebezpieczne - muszą wyjść, zanim zacznie się następny przypływ.
X - XIV w. - Wikingowie z Grenlandii odwiedzają wybrzeża Labradoru i Nowej Fundlandii, a na północy pływają po Morzu Baffina, docierając do Ziemi Baffina, Devon i Wyspy Ellesmere’a. Opisują swoje kontakty zarówno handlowe jak i wojenne ze Skraelingami na Labradorze.
XI - XVI w. - Baskijscy żeglarze łowią wieloryby i dorsze koło Labradoru i ujścia Rzeki Świętego Wawrzyńca.
Przed XIII w. - Plemiona Algonquin znad Wielkich Jezior i Rzeki Świętego Wawrzyńca przejmują z południa umiejętność wytwarzania ceramiki za pomocą nakładania kolejnych pierścieni gliny.
XV w. - Południowe plemiona Algonquin przejmują od Huronów rolnictwo kopieniacze.
Uprawiają między innymi kukurydzę i fasolę.
Wczesny XVI w. - Plemiona Cree ekspandują na zachód od jeziora Winnipeg (w języku Cree wing nippe - bagno woda), stając się dominującą grupą centralnej części Kanady.
XVII w. - Huronowie i Irokezi wypierają na północ plemiona Algonquin, mieszkające dotąd na wschód od Wielkich Jezior.
XVIII w.- Biali osadnicy i Micmac atakują słabsze i gorzej uzbrojone plemiona Beothuk na Nowej Fundlandii. Wykorzystując przewagę techniczną, zajmują ich terytorium. Oporni Beothuk są planowo wybijani. Ostatnia ich przedstawicielka, Nancy Shawanahdit, umiera w niewoli w St. John w 1829 r. Niektórzy uciekają na Labrador, gdzie mieszają się z miejscowymi plemionami i ostatecznie zanikają. Jednakże plemiona Micmac i Malecites, mimo pewnej współpracy z białymi, w końcu też zanikają na skutek chrystianizacji, utraty własnej kultury oraz języka. Ten sam los spotyka także Naskapi i Montagnais.
Po 1717 r. - Czipeweje, zaopatrzeni przez Kompanię Zatoki Hudsona w broń palną, spychają Eskimosów uzbrojonych głównie w harpuny coraz dalej na północ i zachód, czyli na obszary szczególnie trudne pod względem klimatycznym i dostępności zwierzyny łownej.
Połowa XVIII w. - Dzięki broni palnej otrzymanej od handlarzy z Kompanii Zatoki Hudsona plemię Cree zajmuje ogromne terytorium aż do rzeki Athabasca (Athabaska), wypierając słabiej uzbrojone plemiona Athapask. Potem jednak wdają się w wyniszczające walki z Czipewejami, którzy też zdobyli broń palną i wykazują tendencję do ekspansji, co czyni z nich równorzędnych przeciwników.
Od połowy XVIII w. - Plemiona Algonquin ze środkowej Kanady coraz częściej mieszają się z białymi osadnikami, głównie francuskojęzycznymi, tworząc grupę Metysów (mieszańców indiańsko-europejskich), którzy odgrywają coraz większą rolę w życiu Kanady. Stosunkowo szybko rozwijają poczucie odrębności zarówno w stosunku do białych jak i miejscowych Indian. Tworzą specyficzną kulturę powstałą ze zmieszania zwyczajów indiańskich i europejskich przy dominacji języka francuskiego i katolicyzmu. Utrzymują się przede wszystkim z polowania i handlu skórami (futrami) zwierząt, choć część uprawia też ziemię.
Druga połowa XVIII w. - Plemiona grupy Algonquin są wypierane na północ i zachód przez Irokezów.
W odpowiedzi trzy plemiona: Odżibeweje znad Jeziora Górnego, Ottawa i Potawatomi tworzą konfederację znaną w XIX w. pod nazwą Trzech Płomieni rządzoną przez wspólną radę wodzów. Konfederacja ma powstrzymać ciągłe najazdy na tereny Odżibewejów dokonywane przez Siuksów i Irokezów.
Wkrótce wojowniczy Odżibeweje zyskują opinię najsprawniejszych i bezwzględnych wojowników wśród plemion grupy Algonquin. W zdobytych wioskach nie oszczędzają nawet dzieci i kobiet, ale w przeciwieństwie do Irokezów, nie mają zwyczaju torturować schwytanych jeńców. Ich podstawową bronią jest łuk, pałka, nóż i okrągła tarcza kryta skórą łosia. Gospodarka opiera się na myślistwie i rybołówstwie. Znani są także z wyrobu słodkiego syropu klonowego.
Po upadku konfederacji Irokezów, plemiona Odżibewejów i Algonquin powracają na swe dawne terytoria na północ od Wielkich Jezior, a Odżibeweje zajmują nawet część obszaru Huronów.
1760 r. - Cree i Czipeweje zawierają w końcu pokój. Odtąd wspólnie dominują nad całą północną Kanadą, pozostawiając Eskimosom jedynie najbardziej niegościnne, zimne wybrzeża na dalekiej północy oraz Archipelag Arktyczny.
1763 r. - Pontiac (ok. 1720-1769), wódz Ottawa, popiera Francuzów podczas ich wojny przeciw Brytyjczykom. Wsławia się skuteczną walką i ogromną odwagą na polach bitewnych.
1765 r. - Po klęsce Francuzów Pontiac przechodzi na stronę swoich dawnych przeciwników. Pomaga Brytyjczykom zaprowadzić spokój wśród Indian w nadziei, że nowe władze okażą wdzięczność i pozwolą na pewną autonomię. Jednak biali widzą w nim potencjalnego przywódcę Indian. Nasyłają więc indiańskiego renegata, aby podstępnie zamordował wodza. Paradoksalnie, zabity Pontiac staje się odtąd symbolem walki Indian o ich prawa w Ameryce zdominowanej przez białych.
Być może, gdyby Pontiac nie zginął, mógłby zapoczątkować nowy, bardziej sprzyjający Indianom kurs polityki w Kanadzie i całej Ameryce Północnej, a Indianie podążający drogą Pontiaca mogliby łatwiej asymilować się ze społecznością białych.
1781 r. - Epidemia ospy dziesiątkuje Czipewejów, łamiąc ostatecznie ich siłę. Plemię zostaje uzależnione od białych handlarzy futer, ich towarów i alkoholu. Stopniowo wymiera przez szerzący się alkoholizm, grypę i niedożywienie.
1784 r. - Wielka epidemia ospy przywleczonej przez Europejczyków dziesiątkuje Cree, przerywając ich ekspansję.
1823 r. - Plemię Dogrib walczące od dziesiątków lat z Yellow Knife wybija większość swoich wrogów. Resztki Yellow Knife wtapiają się w Czipewejów.
1840 - 1846 r. - Misjonarz James Evans opracowuje sylabiczny zapis języka Cree. Jego pismo stanie się potem wzorem dla pism stosowanych do języka Eskimosów.
XIX/XX w. - Indianie Kanady ostatecznie tracą jakiekolwiek znaczenie i wpływ na kanadyjską rzeczywistość.
Stają się najbiedniejszą grupą ludności, rozpijaną przez białych, żyjącą w izolowanych rezerwatach lub w najgorszych dzielnicach miast.
- XX w. - Kanada realizuje program odbierania dzieci indiańskim i eskimoskim matkom, żeby je rzekomo przystosować do życia w społeczeństwie zbudowanym według europejskich wzorców. W rzeczywistości odebrane dzieci są brutalnie wykorzystywane w sierocińcach finansowanych przez państwo i prowadzonych przez zakonnice Kościoła katolickiego. Według późniejszych szacunków przez takie instytucje przechodzi ponad 150 tysięcy dzieci, które podlegają brutalnej dekulturacji, są poddawane religijnej indoktrynacji, bite, głodzone, gwałcone i sprzedawane jak niewolnicy. Wiele umiera z powodu okrutnego traktowania i braku opieki medycznej.
Mimo protestów klerykałów dziennikarze ujawnią ten proceder w początkach XXI w., dotrą do żyjących ofiar i tysięcy ukrytych bezimiennych grobów dzieci. Rząd kanadyjski wypłaci pokrzywdzonym rodzinom kilka miliardów dolarów jako rekompensatę za dokonane zbrodnie. W 2012 r. zaś Watykan oficjalnie przeprosi za winy Kościoła katolickiego.
- Koniec XX w. - W Kanadzie żyje zaledwie około 2000 Indian czystej krwi, a reszta to Metysi pozbawieni na ogół własnej kultury, schrystianizowani i zepchnięci na margines życia społecznego. Zanikają kolejne plemiona, na przykład w 2011 r. umiera ostatnia kobieta posługująca się językiem plemienia Potawatomi.
Kanadyjski rząd zapewnia Indianom i mieszańcom pieniężne zasiłki wyraźnie wyższe od zarobków, jakie Indianin może zwykle osiągnąć pracując. To ich ostatecznie demoralizuje. Nie muszą bowiem ani uczyć się, ani pracować, aby przeżyć i mieć pieniądze na alkohol. To potęguje ich alienację w społeczeństwie i uniemożliwia społeczny awans.