Ameryka środkowa i wschodni Pacyfik
Meksyk, Mezoameryka i Przesmyk Panamski.
Wyspy Revillagigedo, Alijos, Guadalupe, Clipperton i Kokosowa.
Warunki naturalne, rasy i języki
Geograficznie jest to część kontynentu Ameryki Północnej otoczona od zachodu przez Pacyfik a od wschodu przez Zatokę Meksykańską i Morze Karaibskie. Na północy ograniczona przez suche obszary wokół rzeki Rio Grande i na stokach gór Sierra Madre Occidental. Ameryka Środkowa jest połączona z Ameryką Południową wąskim Przesmykiem Panamskim. Drugie przewężenie to przesmyk Tehuantepec między pacyficzną Zatoką Tehuantepec i atlantycką Zatoką Campeche.
Północna część Ameryki Środkowej to w większości wyżynny Meksyk. Na południu znajduje się bagnisty, nizinny, pokryty lasami obszar Tehuantepec, półwyspu Jukatan i Przesmyku Panamskiego. Występują trzęsienia ziemi i wulkany. Z drugiej strony sucha, północna część tego obszaru jest zagrożona pustynnieniem. Klimat jest tropikalny z przewagą dżungli, a na Wyżynie Meksykańskiej ciepły i suchy (dwie pory roku z ciepłą zimą), co powoduje powstanie sawann. Częste katastrofalne huragany.
Całkowicie odrębne i praktycznie izolowane regiony to małe wysepki na Pacyfiku: Revillagigedo, Guadalupe i Clipperton oraz Wyspa Kokosowa na zachód od Przesmyku Panamskiego.
Ameryka Środkowa to miniatura strefy kultur rolniczych Starego Świata. Jednak przez izolację od innych kontynentów, mniejszą liczbę roślin i zwierząt nadających się do udomowienia oraz mały obszar odpowiedniego dla rolnictwa klimatu (południkowe rozciągnięcie lądu w poprzek pasów klimatycznych) Ameryka Środkowa nie osiąga poziomu tamtych kultur rozłożonych ogromnym pasem od Morza Śródziemnego aż do Chin. Podstawowe uprawy Ameryki Środkowej w epoce prekolumbijskiej to kukurydza, fasola, pomidor, słonecznik, amarant (Amaranthus caudatus), komosa (Chenopodium quinoa), kakao, amerykańska bawełna i tytoń, a po kolonizacji również kawa, chlebowiec, trzcina cukrowa i zboża Starego Świata. Pięknie kwitnące rośliny są też wykorzystywane w celach ozdobnych: żółty słonecznik, pomarańczowo-żółte aksamitki czy amarant o kwiatach jasno czerwonych z odcieniem fioletowym. Liczne owoce: papaja, mango, orzechy a od XVI w. banan. Wykorzystywane są drzewa kauczukowe Castilla elastica.
Znany jest pies przybyły z człowiekiem z Eurazji, ale do XVI w. brakuje większych zwierząt domowych, ponieważ miejscowe gatunki nie nadają się do udomowienia. Hoduje się indyka i miejscowe pszczoły bezżądłowe (rodzaj Meliponini). Najgroźniejszymi zwierzętami są jaguar, puma i jadowite węże. Biali koloniści wprowadzą konia, osła i muła, krowę, owcę, kozę, kurę, pszczołę miodną i inne gatunki użytkowe.
Oprócz lokalnych chorób związanych z ciepłym i tropikalnym klimatem (żółta febra, pasożyty) oraz niektórych chorób wenerycznych nie ma większych zagrożeń epidemiami aż do przybycia białych. W XVI-XVIII w. choroby zakaźne zawleczone z Europy jak na przykład ospa, grypa, odra, tyfus, dżuma, gruźlica, cholera czy trąd (typu europejskiego) dziesiątkują Indian.
Amerykę Środkową zamieszkują przybyli z północy Indianie, a od XVI w. biali kolonizatorzy z Europy i murzyńscy niewolnicy. Z wymieszania Indian i białych powstają lokalne rasy Metysów, lecz Indianie nadal stanowią większość. Występuje też pewna liczba Zambos, czyli mieszańców indiańsko-murzyńskich.
Używane tu języki to między innymi aztec-tano, penuti, oto-mangue, maya, chibcha, a od XVI w. przeważa hiszpański i lokalnie angielski oraz rozmaite języki mieszane angielsko-hiszpańsko-indiańskie zwane ogólnie językami kreolskimi.
Technika, tryb życia i gospodarka
W okresie prekolumbijskim narzędzia z drewna, kości i kamienia, rzadko ze szlachetnych metali. Dobrze rozwinięte techniki obróbki kamienia nawet tak twardego jak kwarc (kryształ górski).
Ogień rozniecany jest przez tarcie kawałków drewna (na przykład świder ogniowy w Meksyku) lub krzemieniem. Już na wczesnych etapach historii używane są bumerang, proca, bolas i łuk oraz gliniane naczynia. Znana jest guma z kauczuku. Trucizny wytwarzane są z różnych gatunków tojadu oraz z innych roślin, jadu grzechotnika i trujących bezkręgowców.
Podróżuje się zazwyczaj piechotą, w lektykach (dotyczy to jednak tylko dostojników) lub łodziami. Zasada koła jest znana, na przykład Olmekom, Majom i Aztekom, ale nie jest stosowana praktycznie do transportu ze względu na brak odpowiednich zwierząt pociągowych. Małe drewniane lub gliniane wózeczki na kółkach są więc tylko zabawkami dla dzieci. Dopiero Hiszpanie sprowadzają duże zwierzęta zdolne ciągnąć wozy, co przełoży się także na budowę systemu utwardzonych dróg. Kolonizatorzy wprowadzają też żelazo oraz europejską technikę.
Po pierwotnym okresie zbieracko-myśliwskim dominacja rolnictwa kopieniaczego i ogrodnictwa z kukurydzą jako główną uprawą. Hodowla małych zwierząt ze względu na brak większych gatunków nadających się do udomowienia. Bardzo rozbudowane jest kopalnictwo metali i kamieni ozdobnych jak na przykład jadeitu (kopalnie Quirigua w Gwatemali) i obsydianu (złoża w okolicach jeziora Texcoco). Dobrze rozwinięte jest rzemiosło związane z tkactwem i ceramiką oraz obróbką metali szlachetnych i kamieni, w tym wysoko cenionych sprowadzanych z południa szmaragdów.
Handel odbywa się głównie z rejonem Missisipi, Antylami i wybrzeżem Ameryki Południowej. Na targowiskach są sprzedawane gęsie pióra wypełnione złotym pyłem służące jako ozdoby, lecz pełniące też rolę płacidła i miernika wartości towarów.
Od XVI w. istnieją plantacje zakładane przez białych i rolnictwo pługowe oraz hodowla świń, kur i innych zwierząt. Na terenach półpustynnych i trawiastych rozwija się pasterstwo krów, owiec i koni (meksykański konny pasterz charro).
Od XIX w. postępuje uprzemysłowienie. Energetyka oparta jest na spalaniu drewna, potem węgla i ropy naftowej. W XIX-XX w. powstają elektrownie wodne i inne.
Rozmaite środki płatnicze: barwne pióra, kamienie, ziarna kakao, fasola, kamienne narzędzia, kawałki metalu, małe miedziane siekierki (Aztekowie). Regularne systemy monetarne wprowadzają biali koloniści, głównie Hiszpanie: peso, real, dublon, pistol i inne. Po uzyskaniu niepodległości powstają nowe jednostki monetarne: peso w Meksyku (najsilniejsza lokalna waluta), lempira w Hondurasie, kecal (quetzal od świętego ptaka Majów) dzielący się na 100 centavos w Gwatemali oraz dolar panamski zwany też balboa w Panamie.
Jedzenie, używki, strój, higiena i domostwa
Pierwotni mieszkańcy odżywiają się drobnymi zwierzętami i zbieranymi roślinami. W prekolumbijskich kulturach rolniczych żywienie oparte jest głównie na węglowodanach kukurydzy i fasoli (frijoles - potrawa z rozgniecionej fasoli). Indianie prażą ziarna kukurydzy, a z bogatych w skrobię nasion amarantu, niektórych kaktusów oraz komosy robią kasze i mąki. Z ziaren kukurydzy zmielonych na mąkę wyrabia się ciasto do pieczenia (na przykład placek tamal) i gotowania klusek. Okrągły, płaski chleb z mąki kukurydzianej i wody, w języku nahuatl zwany laxcalli, jest pieczony na gorących kamieniach lub na glinianej patelni, a jada się go łamiąc po kawałku. Hiszpańscy kolonizatorzy nazywają go tortilla (zdrobnienie hiszpańskiego słowa torte - ciasto). Tortillę jada się z ostrymi sosami zwykle zawierającymi paprykę i pomidory. Częstym dodatkiem do tortilli są też gotowane lub pieczone ziarna kukurydzy oraz fasoli. Enchillada to meksykański pieróg - zwinięty placek tortilla nadziewany ostrym sosem i upieczony, a tacos to rodzaj kanapki z tortilli, w którą jest zawinięty farsz z fasoli, mięsa lub warzyw. Początkowo w XVIII w. tacos są zabierane przez górników jako posiłek do pracy, lecz z czasem stają się popularną przekąską.
Ogromną popularnością cieszą się sosy mole z kakao używane do mięsa, kukurydzy czy ryby.
Z rozgniecionych (mielonych) ziaren kako wymieszanych z wodą i przyprawami powstaje masa, która po zastygnięciu tworzy aztecką czekoladę.
Wśród przypraw znana jest między innymi miejscowa papryka, chilli i wanilia oraz pochodzące z Antyli ziele angielskie. Awokado dostarcza pasty o charakterystycznym smaku. Olej jest wytwarzany ze słonecznika i kukurydzy. Indianie spożywają mało mięsa z braku dużych zwierząt, a niedobory białka uzupełniają jedzeniem owadów suszonych lub żywych (mrówki, pasikoniki), mięczaków, skorupiaków (kraby, krewetki), niektórych robaków i węży. Powszechną praktyką, na przykład u Azteków, jest kanibalizm, gdzie ludzkie mięso jest traktowane jako zwyczajny składnik pożywienia kupowany na targowiskach, a resztki są wyrzucane na śmietnik.
Biali likwidują kanibalizm, a wprowadzają mięso dużych zwierząt: krów, owiec i świń. Kuchnia Ameryki Łacińskiej jest odtąd znana z łączenia tradycji indiańskich i hiszpańskich. Na przykład chilli con carne po hiszpańsku oznacza chilli z mięsem, a sos do tego dania zawiera gotowane pomidory i ostrą paprykę. Burito zaś to rozdrobnione warzywa, czasem z mięsem, w ostrym sosie, jedzone zwykle z tortillą.
Już przed kolonizacją znane jest smażenie, pieczenie na kamieniach i w piecach ziemnych, gotowanie za pomocą gorących kamieni wrzucanych do skórzanych worków lub w glinianych naczyniach, suszenie i wędzenie a także solenie. Potrawy przygotowuje się zwykle przed chatą i tylko domy najbogatszych, zwłaszcza arystokratów i duchowieństwa, są wyposażone w kuchnie, czyli odrębne pomieszczenia do przygotowywania posiłków wyposażone w piec. W domostwach rolników palenisko często jest wewnątrz chaty (na przykład trójkamienne palenisko Majów według tradycji wprowadzone przez herosa Itzamnę).
Jada się palcami i ostrymi patyczkami, czasem łyżką, z drewnianych lub ceramicznych miseczek.
Liczne używki: alkohol z ziaren kakaowca, napój kakaowy (nazwa kakao w języku Majów oznacza gorzką wodę) z nasion kakaowca, tytoń i narkotyki, z których najbardziej znany jest pejotl (peyotl, święty dla Majów i Azteków a potem Apaczów). Narkotyczny napój pejotl jest wytwarzany z soku bezkolcowych kaktusów Lophophora rosnących na pustyniach. Kapłani Majów i Azteków oraz szamani znają też święte czarne grzyby halucynogenne teonanacatl (Psilocybe lyb Phylocybe mexicana). Boski napój halucynogenny teometl z agawy teooctli (lub octli) używany jest przez kapłanów w Meksyku. Z soku agawy wyrabia się też alkohol pulque, którego patronką jest bogini Mayahuel. Legenda głosi, że Mayahuel była mądrą kobietą, która jako pierwsza odkryła, że fermentacja soku z agawy dostarcza napoju o wyjątkowych właściwościach. Bogowie docenili jej wynalazek i w nagrodę uznali za równą sobie.
Alkohol bywa spożywany nie tylko w formie napoju, ale na przykład u Majów jako lewatywa, czyli płyn wprowadzany do odbytu. W wersji doodbytniczej alkohol jest wchłaniany poprzez ścianę jelita bezpośrednio do krwi. Dzięki temu alkohol nie ulega rozkładowi w układzie pokarmowym i szybciej oddziałuje na ludzki organizm.
Na północnych wybrzeżach Zatoki Meksykańskiej jest wytwarzany czarny napój halucynogenny z liści miejscowego gatunku ostrokrzewu (Ilex vomitoria).
W XVI-XVIII w. biali wprowadzają używki znane na całym świecie. W XX w. Ameryka Łacińska staje się jednym ze światowych centrów produkcji narkotyków (przemytniczy szlak narkotykowy Milky Way z Kolumbii przez Amerykę Środkową do USA). Natomiast pulque staje się narodowym napojem Meksyku, a inne meksykańskie alkohole wytwarzane z soku agawy to jasnożółty mezcal oraz jego odmiana znana na całym świecie jako tequilla.
W okresie prekolumbijskim ubrania są wytwarzane ze zbitych włókien łyka, kory, skóry i bawełny. Najbiedniejsi chodzą nago lub tylko z opaską na biodrach (zwaną u Azteków maztle lub maxtlatl) plecioną z trawy lub łyka. Podczas chłodów ubożsi noszą płaszcz tilma z włókien agawy maguey. Wyższe klasy używają ozdobnych płaszczy z bawełny narzucanych na ramiona i wiązanych na jednym ramieniu. Kobiety Majów noszą barwne huipil - bluzę bez rękawów i z dużym dekoltem oraz corte - pas tkaniny owinięty wokół bioder jako spódnica. Często używa się też piór, a dostojnicy podczas uroczystości noszą cenne płaszcze w całości wykonane z piór. U Majów i innych plemion kapłani używają strojów z piór świętego ptaka quetzal (Pharomachrus mocino), którego samiec ma wspaniały, długi, złoto-żółty ogon, zmieniający kolory zależnie od kąta padania światła. W epoce prekolumbijskiej nie wolno polować na quetzale, a zabicie tego ptaka jest karane śmiercią. Pióra do ceremonialnych strojów są wyrywane z ogona schwytanego ptaka, który potem odzyskuje wolność, a w czasie następnego pierzenia odzyska również pióra w ogonie.
Na nogach Indianie mogą nosić sandały z kory przywiązane do stopy rzemieniami, lecz częściej chodzą boso. Hiszpanie wprowadzają spodnie i koszule, które są bardzo luźne w gorącym klimacie. Upowszechniają sombrero (po hiszpańsku cień) - wielki kapelusz osłaniający głowę oraz ramiona przed słońcem. Włosy Indianie noszą związane w czub albo pod opaską zakładaną na głowę. Obie płcie w wyższych klasach noszą nakrycia głowy z piór. U kobiet włosy są zwykle dłuższe, a czasem dodatkowo zaplecione. Kobiety często ozdabiają włosy kwiatami. Znane jest malowanie ciała i tatuaż oraz ozdoby z piór, kości, kamieni, zwłaszcza cennego jadeitu, złota i srebra.
Ideałem urody kobiety jest duży, uniesiony i okrągły biust, szerokie biodra i długie, czarne włosy, a mężczyzny wysoki wzrost i silna budowa ciała.
Mieszkańcy Ameryki Środkowej często są zafascynowani rozmaitymi deformacjami ciała od tatuażu aż do zmiany kształtu kości. Olmekowie, Majowie i inne ludy cenią płaską, długą głowę, a osiągają ten efekt, obwiązując czaszkę noworodka i ściskając ją między miękko wyściełanymi deseczkami. Dzięki temu głowa silnie się wydłuża i może mieć mózgoczaszkę wyraźnie większą od normalnej. Taki kształt i rozmiar głowy to przywilej arystokracji i kapłanów. Na dodatek Olmekowie nacinają często czołową część czaszki w kształt V, aby upodobnić twarz do gniewnie zmarszczonego oblicza jaguara, który stanowi ich święte zwierzę, rodzaj fetysza. U Majów osoby z zezem, a zwłaszcza kobiety, są uznawane za wyjątkowo atrakcyjne i dlatego przed oczami noworodków wiesza się glinianą kuleczkę na sznurku, aby wymusić zezowanie.
Mycie się należy do codziennego obyczaju, zwłaszcza w sferach wyższych. Na przykład w azteckim Meksyku istnieją łaźnie parowe zwane temazcalli (służące także do rytualnego oczyszczenia przed religijnymi ceremoniami). Mają one kształt kolistego namiotu z ogniskiem w centrum, gdzie na rozpalone kamienie leje się wodę. Zwyczaj ten jest znany również Majom i Toltekom, a także ludom znad Zatoki Meksykańskiej.
Od XVI-XVII w. obowiązują europejskie kanony piękna. Kolonizatorzy z Europy wprowadzają swoje pachnidła i biżuterię oraz mydło, lecz z drugiej strony w dużym stopniu obniżają poziom higieny (na przykład likwidacja łaźni). Podcieranie odbywa się liśćmi, trawą i kaczanami kukurydzy, lub zastępuje je mycie odbytu wodą.
W XX w. rozpowszechniają się europejskie standardy higieny, używanie mydła, mycie zębów i pranie w detergentach oraz papier toaletowy.
Wśród pierwotnych zbieraczy i myśliwych standardem są lekkie szałasy z trawy i liści oraz ziemianki. W kulturach rolniczych ludność mieszka zwykle w domkach z gliny i trzciny, rzadziej, zwłaszcza w miastach, z cegły suszonej na słońcu lub z kamienia. Pokrywają je dachy trzcinowe lub z trawy.
Domy są wyposażone w okna. Oświetlenie za pomocą paleniska, łuczywa lub kamiennymi i glinianymi lampkami, w których pali się oliwa. Wewnątrz znajdują się niskie stoły i stołki, łóżko z plecionki na drewnianej ramie opartej na czterech nogach, maty i plecionki dzielące wnętrze. Kosze i dzbany służą do przechowywania żywności. Brak wody bieżącej, kanalizacji i toalet. Sprząta się miotłami z gałązek.
Po kolonizacji nasilają się europejskie wpływy w stylu budowania i sposobie mieszkania.
Sztuka, sport, nauka, wizja świata i transcendencja
Centra artystyczne Olmeków, Majów, Tolteków i młodszych kultur meksykańskich: rzeźba, malarstwo, ceramika, biżuteria złota, srebrna i kamienna, szczególnie jadeitowa. Zasłużoną sławą cieszą się realistycznie wykonane naturalnej wielkości modele ludzkich czaszek z kryształu górskiego. Bogata architektura kamienna. Plecionkarstwo i tkactwo należą do najlepszych na świecie. Znany jest tatuaż i malowanie ciała. Iluminowane dzieła literackie. Bogata literatura niemal całkowicie zniszczona przez katolickich księży jako „pogańska” i potem tylko częściowo zrekonstruowana, czasem nawet za pomocą tłumaczeń indiańskich tekstów na język hiszpański. Muzyka pentatoniczna i polifonia. Popularnym instrumentem jest marimba. Tańce i widowiska teatralne służą głównie rytuałom. Po hiszpańskim podboju sztuka zostaje zdominowana przez wpływy europejskie, ale stare tradycje pozostają żywe i odradzą się w XX w.
Sport jest zwykle u Indian rytuałem religijnym, a w mniejszym stopniu rozrywką; stanowi poświęcenie dla bogów. Uczestnicy gry w piłkę (kula - symbol doskonałości i życiodajnego, płodnego Słońca) po meczu bywają ofiarami na ołtarzach, co jest poczytywane za zaszczyt. Ulubione sporty to gra dwóch drużyn w piłkę z kauczuku (na przykład mecze Olmeków, Majów, Totonaków i Azteków, wyścig u Tarahumara), zapasy, biegi i skoki. Znani są „ludzie-ptaki” (po hiszpańsku zwani voladores), którzy przywiązują się za nogę do wysokiego słupa i rzucają w dół na długiej linie, aby kręcić się dookoła symulując ptasi lot (symboliczne nawiązanie do Pierzastego Węża). Z XV i XVI w. pochodzą informacje o wejściu Azteków na szczyt Popocatepetl.
Sport w znaczeniu europejskim rozwija się od XX w.
Wczesne wyodrębnienie z magii niektórych dziedzin wiedzy: matematyki, astronomii, astrologii, mechaniki i historiografii. Majowie opracowują najdokładniejszy kalendarz świata z epoki przed wynalezieniem komputera. Horyzont geograficzny tych ludów rozciąga się od Pacyfiku do Atlantyku i sięga Przesmyku Panamskiego na południu. Majowie mają też pewne wiadomości o cywilizacjach andyjskich, a ludy meksykańskie o Kalifornii. Ziemię wyobrażają sobie jako płaszczyznę pomiędzy niebem i światem podziemnym (piekłem). Oś świata stanowi kosmiczne drzewo, tkwiące korzeniami w podziemiach, a gałęziami sięgające niebios. Niebo jest podzielone na 13 sfer, odpowiadających astrologicznym planetom oraz patronującym im bóstwom. Czas w prekolumbijskiej Ameryce Środkowej jest pojmowany jako cykliczny, a po kolonizacji dominuje linearna wizja czasu.
W rozwiniętych cywilizacjach istnieją szkoły zwane przez Azteków calmecac (szereg domów) dla młodzieży arystokratycznej, gdzie uczy się między innymi czytania i pisania, historii, zasad religii, filozofii, umiejętności wojskowych oraz dworskiej etykiety. Oddzielne szkoły o szczególnie wysokim poziomie kształcą kapłanów, a trzeci ich rodzaj służy praktycznemu wykształceniu młodzieży plebejskiej.
Po hiszpańskim podboju miejscowa nauka i szkolnictwo zostają zastąpione przez odpowiednie instytucje europejskie, początkowo prowadzone przez zakonników (franciszkanie, jezuici), a w XIX w. przejęte przez organy państwowe.
Szamanizm rozwija się w politeizm z centralnym kultem Słońca (symbolizowanego przez słonecznik). Znane są liczne bóstwa. Wiara w czary, demony i opętania oraz rozmaite legendarne istoty. Na przykład Lakandonowie (Majowie Yucatecan) z Jukatanu opowiadają o włochatych, leśnych ludziach Yum K’ax określanych tą samą nazwą co bóg rolnictwa. Znane są też opowieści o małpoludzie sisimite, który ukrywa się w lasach. Żaba jest wysłanniczką boga deszczu; sowa przed Aztekami jest znakiem deszczu i szczęścia, a u Azteków zapowiedzią nieszczęścia; nietoperz u Majów to opiekuńcze bóstwo Z’otz. Pierwiastek ziemski i niebiański łączą się w życiu na ziemi. Stąd kult smoka-boga Pierzastego Węża (ptak - symbol nieba, wąż - symbol ziemi) zwanego Quetzalcoatl.
U Olmeków dualizm mrok-podziemia-jaguar i światło-ziemia-Słońce. Dualizm i zarazem monizm widzenia świata przejawia się też w powstaniu kultu boga najwyższego u Majów zwanego Hunab-ku lub Tzakol-Bitol, a u Azteków Ometeotl (ome teotl - dwa bóstwa), który wskazuje na tendencje monoteistyczne. Majowie wierzą, że każdy człowiek ma swojego opiekuńczego ducha nahual przedstawianego w formie zwierzęcia. Duchem opiekuńczym dostojników jest zaś Kukulcan.
Śmierć to przejście do bytu kosmicznego i harmonijne zjednoczenie z wszechświatem, a stan śmierci jest zwykle uważany za doskonalszy i prostszy od życia. Stąd też powszechnie jest czczone bóstwo śmierci, któremu stawia się posążki i ołtarze. Powszechne są też ofiary z ludzi zabijanych na ołtarzach, żeby zapewnić wysokie plony, powodzenie na wojnie czy też dostarczyć energii życiodajnemu Słońcu. Co ciekawe, mimo krwawych ceremonii legendarny Quetzalcoatl, a potem władca-mędrzec Nezahualcoyotl głoszą filozofię dobroci i miłości. Kapłanami są mężczyźni, choć funkcjonują też zakony żeńskie, gdzie kobiety poświęcone bogom deklarują celibat.
Istnieją rozbudowane techniki dywinacyjne: astrologia, wróżenie z pogody i zachowania zwierząt, wizje pod wpływem narkotyków.
Od XVI w. postępuje chrystianizacja, która prowadzi do powstania synkretycznych religii przy formalnej przewadze katolicyzmu: w XX w. ponad połowa Meksykanów oficjalnie wyznaje katolicyzm. Jednak nawet po katolicyzacji trwa szczególny stosunek do śmierci i w XX w. odradza się kult Pani Śmierci lub Świętej Śmierci Santa Muerte utożsamianej czasem z Matką Boską. W wielu domach znajdują się posążki Pani Śmierci, do której można zwracać się o pomoc lub radę. Pojawiają się ołtarze Pani Śmierci, a wierzący noszą ze sobą amulety z czaszką, co ma zapewnić powodzenie.
Rodzina, społeczeństwo i polityka
Silne rozwarstwienie z podziałem na rody. Istnieją wspólnoty rolnicze i rzemieślnicze oraz stowarzyszenia religijne calpulli (nawet po hiszpańskim podboju). Dominacja mężczyzn, patriarchat i patrylinearyzm. Zwykle poligynia, choć biedni z konieczności częściej są monogamiczni. Seks jest uznawany za źródło przyjemności, a podczas rytualnych orgii bywa ofiarą dla bogów, o czym świadczą niektóre dzieła plastyczne. Stąd też często występuje instytucja konkubin, prostytucji sakralnej i współżycia seksualnego przed ślubem, jeżeli rodzice dziewczyny na to się godzą.
Małżeństwo traktowane jest przede wszystkim jako kontrakt między rodami (instytucja swata). Istnieje rozwód, środki antykoncepcyjne i aborcja (mechaniczna lub środkami pochodzenia roślinnego), a także zabijanie lub porzucanie niechcianych noworodków. Dodatkową metodą regulacji liczby narodzin jest stosowanie alternatywnych form seksu wykluczających możliwość zapłodnienia.
Od XVI w. dominują zwyczaje chrześcijańskie: potępienie seksu, zakaz rozwodu, seksu przedmałżeńskiego i regulacji narodzin, lecz w rzeczywistości często jest tolerowana przedmałżeńska swoboda seksualna, o ile nie jest zbyt ostentacyjna.
Od końca 2. tysiąclecia p.n.e. rozwijają się monarchie rolnicze w XVI w. zniszczone przez najazd z Hiszpanii. Od XVI w. w Ameryce Środkowej istnieją kolonie a od XIX w. formalnie republiki, choć często rządzone przez dyktatorów oficjalnie noszących tytuł prezydenta. Od XX w. postępuje demokratyzacja życia politycznego.
Obyczaje, rytuały i święta
Pozdrowienie skinieniem głowy i przez podanie ręki (gwatemalscy Majowie). Poddany klęka przed władcą siedzącym na tronie lub stojącym. Natomiast arystokraci w obecności władcy zazwyczaj klękają na ziemi, a potem siadają na piętach (pozycja zwana quizuo), wspierając dłonie o kolana, czym wyrażają swój szacunek.
Przed kolonizacją europejską dominują święta rolnicze i osobiste: narodziny (znana jest kuwada), ślub, śmierć, osiągnięcie dojrzałości, czczenie płodności i zbiorów. Narodziny potomka są witane ucztą, podczas której pije się kakao i pulque.
Do około siódmego roku życia dziećmi opiekuje się matka, a potem wychowanie chłopca przejmuje ojciec.
Częstą praktyką u Majów i ludów Meksyku jest ofiarowanie bogom własnego cierpienia i krwi poprzez zadawanie sobie ran: przebijanie języka, przebijanie penisa, nacinanie skóry lub upuszczanie krwi.
Podczas świąt religijnych u Majów i ludów meksykańskich powszechne jest składanie ofiar z ludzi pomalowanych na niebieski, ofiarny kolor i zabijanych na ołtarzu na szczycie piramidy na oczach zgromadzonych poniżej tłumów. Ofiara jest rozciągana płasko na ołtarzu z brzuchem uniesionym do góry, a kapłan wbija kamienny nóż pod jej żebra. Następnie rozcina ciało ofiary, odchyla żebra, aby włożyć pod nie rękę i wyrwać serce, które unosi ku Słońcu, czasem jeszcze drgające. Serce jest siedzibą ludzkiego ducha, a krew spływająca z ołtarza stanowi pokarm dla boga Słońca, które podtrzymuje istnienie świata, więc składanie ofiar jest konieczne. Takie rozumienie rzeczywistości zmusza poszczególne ludy i państwa do prowadzenia ustawicznych wojen, aby schwytać ludzi na cykliczne ofiary (stąd na przykład słynna wojowniczość Azteków).
Inną konsekwencją środkowoamerykańskiej wizji świata jest rozgrywanie meczów piłki, których uczestnicy są potem składani w ofierze (na przykład w totonackim mieście Tajin). Z drugiej strony krwawe rytuały stymulują kanibalizm, ponieważ poćwiartowane zwłoki ofiar są dzielone między widzów i następnie spożywane w ich domach.
Majowie na Jukatanie składają też ofiary z ludzi wrzucanych do naturalnych studni (po hiszpańsku zwanych cenotes) w wapiennych skałach.
Co 4 lata odbywa się uroczyste święto ku czci azteckiego Huitzilopochtli. Przez 80 dni lud wstrzymuje się wtedy od seksu i pości, a kapłani dokonują samookaleczeń dla uczczenia boga. W tym czasie na ołtarzach ginie szczególnie dużo ofiar. Ich czaszki są układane w sterty lub wieszane (czasem nawleczone na drąg) w świątyniach. Władca zaś przy tak szczególnych okazjach spożywa „ludzką kukurydzę”, czyli potrawę z kukurydzy i siekanego mięsa człowieka.
Co 52 lata w dniu równonocy wiosennej światu zagraża zagłada, którą można odwrócić tylko przez całonocne czuwanie wszystkich ludzi łącznie z najmniejszymi dziećmi (nie pozwala się im zasnąć). A o wschodzie Słońca składane są wyjątkowo liczne (nawet setki na każdym ołtarzu) ofiary z ludzi. Czterech kapłanów rozciąga ręce i nogi leżącej ofiarę w kształt X (cztery pory roku, symbol czterodzielnego kalendarza i Słońca piątej ery), a piąty kamiennym nożem rozcina pierś ofiary i wyrywa serce, aby je podnieść ku Słońcu i pokazać zebranym tłumom. Odbywa się zapalenie nowego ognia w świętym, azteckim mieście Itzapalapa. Potem ludzie tańczą, śpiewają i oglądają widowiska teatralne. Podobnie celebrowane jest też wstąpienie na tron nowego władcy i śmierć monarchy oraz zwycięska wojna.
Liczne, doroczne ceremonie są związane z cyklem przyrody. Na przykład azteckiemu świętu Izcalli (w lutym) patronuje bóg Xiuhtecuhtili - jest to święto kwiatów, symboliczne rozciąganie kończyn dzieci, aby dobrze rosły i obrzędowe polowanie na ptaki w Cuauhtitlan. Bezpośrednio potem jest celebrowane święto Atlcahualo (brak wody) ku czci Tlaloka, boga deszczu i plonów oraz bogini Matlalcucye (Ta w Zielonej Spódnicy). Na szczytach gór składa się wtedy ofiary z dzieci i jeńców wojennych uzbrojonych w tępą broń, a wyznawcy ofiarują kadzidło oraz własną krew z języków, uszu i penisów przebijanych kolcami agawy. Natomiast na początek roku (w marcu-kwietniu) przypada święto kiełkowania kukurydzy, kiedy kapłani obdzierają ludzkie ofiary ze skóry itańczą w tych skórach naciągniętych na własne ciało imitując śmierć oraz wiosenne odrodzenie boga pól i kukurydzy Xipe Totec.
Kolejne święta to wyczekiwanie deszczu połączone z ofiarami z dzieci (przełom kwietnia i maja) oraz czczenie młodej kukurydzy (ofiarne puszczanie krwi dzieciom do dwunastego roku życia). Wczesnym latem (w czerwcu) azteckie kobiety obchodzą święto ku czci Uixtocihuatl (Słona Bogini), kiedy przystrojone kwiatami wspólnie tańczą i śpiewają, a całość kończy ofiara złożona z człowieka, aby zapewnić płodność sobie i polom. W czerwcu ludzie oczekują następnego deszczu od Tlaloka: dokonują obrzędowych kradzieży, topią chłopca i dziewczynę w łodzi wypełnionej sercami właśnie zabitych ofiar oraz jedzą potrawy z kukurydzy i fasoli.
Jesienią odbywa się ceremonialne ścięcie głowy człowieka składanego w ofierze nad płodami rolnymi i obdarcie ofiary ze skóry oraz żniwa (w październiku) czczone tańcem chłopca ze skrzydłami. Symbolem tego święta u ludów Meksyku jest motyl papalotl (Mariposa monarca), który co roku migruje na trasie między Kanadą i Michoacan, przylatując właśnie na zimę. Zgodnie z legendą, motyle to duchy zabitych wojowników przynoszące dobre plony.
Podsumowaniem zbiorów (X-XI) jest święto Huepactli (Wielkie Siano) lub Tepeilhuitl (Święto Gór), kiedy składa się ofiarę z mężczyzny i czterech kobiet, uprawia pijaństwo oraz rytualny kanibalizm.
Na okres gorący (VIII-IX) przypadają dwa święta zmarłych, przy czym pierwsze jest też zwane świętem indyków: ciała składanych wtedy ludzkich ofiar są palone na ołtarzu.
Jedne z największych świąt w Meksyku są poświęcone mistrzom układania piór zwanym amantecas w miesiącach tlaxochimaco i panquetzaliztli. Podczas drugiego święta ofiaruje się zwykle zakupionego w tym celu niewolnika. Kobiety noszą wtedy specjalny strój i malują twarz, a mężczyźni zdobią nogi piórami. W tym również czasie oddaje się do świątyń dzieci przeznaczone dla bogów. Tam chłopcy poznają tradycję, a dziewczynki uczą się przędzenia, malowania i wyszywania. Istnieją zakony, czyli wspólnoty poświęcone bogom żyjące w odrębnych klasztorach: kobiety zachowują dziewictwo i uczą się rytualnego tańca. W celibacie i ascezie żyją też wyżsi kapłani.
Najzimniejsze miesiące (XI-XII) upamiętnia azteckie święto wznoszenia chorągwi, któremu patronuje wojowniczy Huitzilopochtli: procesja z posągiem boga, nieodłączne ofiary z jeńców i pijaństwo.
W Michoacan spory są rozsądzane raz do roku w czerwcu (Hiszpanie nazwą ten sąd equata-consquaro). Przestępcy w Ameryce Środkowej są na ogół surowo karani: tortury, obcięcie części ciała, śmierć od pałki lub kamiennego noża.
Olmekowie grzebią zmarłych na dnie jezior i bagien wraz z ofiarnymi posążkami z drewna wyposażonymi w lustra z polerowanego kamienia symbolizujące przejście do innego świata. Na terenach suchych (na przykład w La Venta) zwłoki są grzebane w ziemi, a arystokraci mogą trafiać do podziemnych grobów zbudowanych z kamiennych słupów bazaltu.
U Majów zmarłych żegnają za dnia ciche modły i płacz, a nocą płaczki i krewni podnoszą głośny lament. Zdarzają się też ofiarne samookaleczenia żałobników. Zmarłych z niższych klas Majowie grzebią pod podłogą domostw lub na tyłach domów, aby zmarli nadal uczestniczyli w życiu rodziny. Usta zmarłego są wypełniane ziarnem kukurydzy, a w ich dłoniach powinny znaleźć się paciorki lub drogie przedmioty przede wszystkim z zielonego jadeitu, aby mogli opłacić bóstwa świata zmarłych. Często do klatki piersiowej jest wkładane serce z jadeitu, zapewniające zmarłemu pośmiertne życie. Zwłoki osób znacznych otrzymują odrębne groby. Majowie mieszkający nad Talgua oczyszczają kości zmarłych z miękkich części ciała, pokrywają czerwoną ochrą i chowają w głębokich jaskiniach. Majowie z Jukatanu zaś palą zwłoki, a popioły grzebią w glinianych lub kamiennych naczyniach (urnach). Jeżeli zmarły był osobą ważną, część popiołów umieszcza się w wydrążonej figurze personifikującej zmarłego.
Również ludy meksykańskie zazwyczaj palą zwłoki. Drogę duszy zmarłych przez jaskinie i studnie mają ułatwić ofiary z ludzi składane w podziemiach i malowidła na ścianach wskazujące kierunek wędrówki w zaświaty.
U Totonaków zwłoki są składane do grobu w otoczeniu glinianych rzeźb zastępujących ofiary z ludzi.
Po kolonizacji obyczaje chrześcijańskie i europejskie (siedmiodniowy tydzień z wolną niedzielą, początek roku 1. stycznia, karnawał, Wielkanoc, Boże Narodzenie) łączą się z miejscowymi. Na przykład w Gwatemali podczas święta zmarłych odbywa się pijaństwo i wyścig na koniach, a ewentualni zabici w niebezpiecznej konkurencji są traktowani jako rytualna ofiara. Religijność Latynosów jest szeroko znana. Na przykład Wielki Tydzień przed Wielkanocą jeszcze na przełomie XX/XXI w. jest czasem absolutnie bez pracy, a wypełniają go uroczyste msze i procesje. Dawny kult krwi, rytualne tortury i ofiary z ludzi zostają w pewnym sensie przeniesione do społeczeństw nawróconych przez Hiszpanów na chrześcijaństwo. Przykładem są samobiczujący się meksykańscy katolicy, którzy przez ofiarę krwi czczą Chrystusa. Jeszcze bardziej drastyczną praktyką jest dobrowolne krzyżowanie wyznawców podczas Wielkanocy. Jest ono dokonywane w taki sposób, żeby zadane rany nie były śmiertelne, a po odwiązaniu i zdjęciu ofiarnika z krzyża można było je wyleczyć.