Pięć Dynastii i Sung
- 907 r. - Czu Wen ogłasza się cesarzem Tai Tsu i zakłada cesarstwo Liang.
Chiny osłabione wieloletnimi klęskami suszy i nieurodzaju oraz buntami wygłodzonej ludności rozpadają się na kilka samodzielnych królestw i wchodzą w epokę znaną jako Okres Pięciu Dynastii (907-960).
- 907 r. - Reprezentujący ludy tunguskie koczowniczy Kitanowie (od VII w. wasal Chin) pod wodzą Apaochi (Apoki, Tai Tsu, 907-926) tworzą rozległe królestwo (od Mandżurii po Ałtaj), rządzone przez dynastię Liao z centrum w prowincji Liaoning na północ od Zatoki Pohaj i Morza Żółtego. Od 938 r. stolicą Kitanów jest Nancing (dawne Ci).
Kitanowie szybko ulegają sinizacji, a kolejni władcy aspirują nawet do roli jednoczycieli Chin: Tai Tsung (927-947, syn Tai Tsu), Szy Tsung (947-951, bratanek Tai Tsunga), Mu Tsung (951-969, syn Tai Tsunga).
907 - 923 r. - Dynastia Liang rządzi stolicą Xi’an (Czangan), lecz nie jest w stanie opanować całego kraju.
923 - 936 r. - Czuang Tsung (923-926) z dynastii T’ang obala Mo Ti (913-923, syn Tai Tsu z dynastii Liang). Dynastia T’ang nie zdoła zjednoczyć Chin, a Fei Ti (934-937) traci władzę na rzecz Kao Tsu (937-942), założyciela dynastii Tsin. Południe Chin jest rozbite na państewka; na przykład Min ze stolicą w Fuczou (Fuzhou) nad Cieśniną Tajwańską i Szu w Syczuanie ze stolicą w Chengdu (minister Meng Xu ozdabia swoje ukochane miasto krzewami hibiskusa).
925 - 996 r. - Li Fang, autor dwóch wielkich opracowań encyklopedycznych o kulturze Chin.
939 r. - Wietnam odrywa się od Chin, korzystając z ich osłabienia.
940 - 967 r. - Lata twórczości sławnego malarza pejzażysty Li Cz’eng.
942 - 947 r. - Cz’u Ti (bratanek Kao Tsu), drugi władca Tsin, obalony przez Kao Tsu (947-948, Han).
947 - 951 r. - Dynastia późnych Han zakończona upadkiem Jin Ti (948-951, syn Kao Tsu).
951 - 960 r. - Dynastia późnych Czou, założona przez T’ai Tsu (951-954) zastępuje późnych Han. Kraj jest jednak słaby, a elity oczekują konsolidacji władzy i odbudowy siły Chin.
Popularna legenda głosi, że pewien starzec spotkał w K’aifeng obcego mężczyznę, który przybył do miasta z prowincji w poszukiwaniu lepszego życia. Mężczyzna niósł na ramieniu długi drąg z dwoma dużymi koszami. Zapytany, co jest w koszach, odpowiedział, że jego synowie. Nieco zaskoczony starzec zajrzał wtedy do środka i w każdym koszu znalazł smoka. Roześmiał się radośnie, bo zrozumiał, że ci dwaj chłopcy to zapowiedź lepszej przyszłości kraju. Jeszcze nie wiedział, że przejdą do historii jako bracia T’ai Tsu i T’ai Tsung.
- 960 r. - Po usunięciu ostatniego cesarza z dynastii Czou (Kung Ti, 959-960) nowym cesarzem zostaje generał Czao K’uang-sin, który przybiera oficjalne imię T’ai Tsu i zakłada dynastię Sung (Song).
Nowy władca okazuje się bardzo energiczny, konsoliduje państwo, odbudowuje stale kulejącą gospodarkę i podbija większą część dotąd niezależnych południowych Chin, gdzie panują miejscowe dynastie (na przykład Tang Południowi). Sukcesy T’ai Tsu i jego następców wiążą się z globalnym ociepleniem i obfitymi deszczami monsunowymi, które dają bogate plony.
Stolicą dynastii jest miasto K’aifeng nad dolną Huangho. Otrzyma ono potrójny mur odgradzający Miasto Cesarskie od dzielnic mieszkalnych i będzie ważnym centrum handlowym, gdzie spotykają się liczne szlaki lądowe i kanały. W X/XI w. miasto będzie jednym z największych na świecie, osiągając milion mieszkańców.
- 976 - 997 r. - Cesarz T’ai Tsung, brat T’ai Tsu. Formalnie kończy podbój południa kraju i centralizuje władzę.
Jednak w Junnan niektóre ludy nadal odrzucają władzę Chińczyków, a sławą szczególnie upartych cieszą się Bo.
979 r. - Władca Kitanów Czing Tsung (969-982, syn Szy Tsunga) z dynastii Liao odpiera najazd z państwa Sung.
986 r. - Sungowie podejmują kolejną próbę opanowania terytorium Kitanów. Jednak Szeng Tsung (982-1031, syn Czing Tsunga) znów pokonuje najeźdźców.
989 - 1052 r. - Fan Czung-jen, konfucjański uczony, polityk, reformator i organizator administracji dynastii Sung.
990 - 1227 r. - Koczowniczy Si Sia (Xixia, Tanguci bliscy Tybetańczykom) tworzą państwo na północnym zachodzie.
996 r. - W Pekinie powstaje muzułmański meczet. Islam jest w Chinach coraz silniejszy.
998 r. - Czen Tsung (Jingde, 997-1022, syn Tai Tsunga) z dynastii Sung otwiera porty dla obcych kupców.
Przełamanie chińskiego izolacjonizmu: Arabowie, Persowie i Hindusi są odtąd częstymi gośćmi w Chinach. Szybko rozwijają się porty handlowe, jak na przykład Kuangczou (dawne Nanhaj).
Cesarz przemianowuje miasteczko Changanzhen na Jingdezhen i przejmuje tamtejsze wytwórnie porcelany.
- XI - XII w. - Popierany przez władców neokonfucjanizm wypiera buddyzm, ponieważ rząd chce posłusznych poddanych-członków wspólnoty, czego uczy konfucjanizm, a nie myślicieli-indywidualistów typowych dla buddyzmu.
Działają Czou Tun-i (1017-1073), Szao Jung (1011-1077), Czang Caj (1021-1077) oraz ich uczniowie, bracia Cz’eng Hao (1032-1085, Mistrz Ming Tao, twórca szkoły sin-sü) i Cz’eng I (1033-1108, Mistrz I Czuan, twórca szkoły li-sü). Ojciec braci Cz’eng jest przyjacielem Czou Tun-i i kuzynem Czang Caja.
Konfucjanizm, zwłaszcza w wersji Czu Si (1130-1200, li-sü), stanie się podstawą funkcjonowania państwa aż do XX.
Taoistyczne klasztory, jak Wudang Tai-czi kuan i Emei, rozwijają kung-fu konkurencyjne wobec buddyjskiego Shaolin.
X/XI w. - Sławę zdobywa sędzia i detektyw Bao Gong (rodowe imię Bao Czeng). Przez kilka lat jest sędzią na prowincji, lecz po spektakularnych sukcesach zostaje naczelnym sędzią państwa i przeprowadza się do K’aifeng. Jego przenikliwość i inteligencja staną się przedmiotem podziwu i tematem kryminalnych opowiadań spisanych ostatecznie w XVI w.
Od X/XI w. - Chiński handel (na przykład porcelana celadon oraz jedwab) sięga krajów muzułmańskich i Afryki.
Od XI w. - Zamieszkujący Mandżurię tunguski lud Dżurdżenów stopniowo wyrasta na lokalną potęgę, chociaż jest wasalem kitańskich władców z dynastii Liao.
1007 - 1072 r. - Ou-jang Siu, wybitny poeta i historyk, autor historii dynastii Tang.
1019 - 1096 r. - Sy-ma Kuang, autor historii Chin. Pracuje w Sung.
1020 - 1101 r. - Su Song, jeden z najwszechstronniejszych umysłów w dziejach Chin, erudyta, uczony i inżynier znany między innymi jako konstruktor wielkiego zegara wodnego w K’aifeng.
1021 - 1086 r. - Wang An-shi, filozof konfucjanista, poeta i wicekanclerz cesarski Sung. Jest autorem planów kompleksowej reformy gospodarki i równomiernego rozłożenia podatków. Mimo to mnożą się bunty niezadowolonych chłopów.
1027 r. - Wang Wei-ji i inni lekarze w Sung tworzą słynny brązowy posąg z punktami do nauki akupunktury.
1031 - 1055 r. - W państwie Kitanów rządzi Sing Tsung (syn Sheng Tsunga).
Wciąż trwają zmagania z Sung o rolę hegemona w północnych Chinach.
- 1031 - 1095 r. - Shen Kuo, jeden z najwszechstronniejszych umysłów w dziejach Chin.
Od 1051 r. nadzoruje kanały i komunikację wodną. Od 1072 r. jest dyrektorem królewskiego obserwatorium astronomicznego, a od 1088 r. zajmuje się badaniem magnetyzmu. Jest astronomem, przyrodnikiem, wynalazcą i wojskowym dowódcą. Po klęsce poniesionej na polu bitwy zostaje odsunięty od funkcji i dworu.
1032 r. - Yuan Hao ogłasza się cesarzem Si Sia i zakłada stolicę w Xinqing (późniejsze Yinchuan). Walczy z Sung.
1036 - 1101 r. - Su-shy (Su Tung-p’o). Wszechstronny erudyta, malarz, kaligraf, poeta i pisarz historyczny działający w państwie Sung.
1041 r. - Bi-szeng opracowuje nową metodę druku: zamiast wycinania na desce całej strony, tworzy ruchome znaki wyrzeźbione w drewnie, które można dowolnie składać i używać do drukowania różnych tekstów.
1044 r. - Pokój Sung i Si Sia: Si Sia formalnie uznaje zwierzchność Sung, lecz zarazem pobiera od Chin coroczną daninę.
1055 - 1101 r. - Panuje przedostatni władca Kitanów Tao Tsung (syn Sing Tsunga).
1084 - 1155 r. - Li Qingzhao, wielka poetka, świetnie wykształcona znawczyni sztuki i elegancka arystokratka. Współpracuje ze swoim mężem Li Ching-chao, wysoko postawionym urzędnikiem, który zbiera i komentuje teksty zapisane na brązach z czasów dynastii Szang i Czou. Ona sama pisze zaś dworskie wiersze wyrażające ducha epoki Sung. Kiedy w 1126 r. Dżurdżenowie najeżdżają K’aifeng, małżeństwo Li przenosi się na południe do Hangczou, zabierając dużą część majątku i zgromadzonej biblioteki. Wiersze Li Qingzhao stają się wtedy bardziej mroczne, co pogłębia się po śmierci męża w 1129 r. i nieudanym drugim małżeństwie już po kilku miesiącach zakończonym rozwodem. Poetka poświęca się ostatecznej redakcji i wydaniu książki Jin Shi Lu o tekstach z brązów. Pisze też pierwszą w literaturze Chin kobiecą autobiografię, która pokazuje K’aifeng w schyłkowym okresie Sung, rozpad dawnego świata i początek nowej epoki Południowych Sung.
1089 r. - Miasto Linan (Hangczou, Hangzhou) koło ujścia Jangcy otrzymuje bambusową sieć wodociągów.
1090 r. - Chińczycy zaczynają stosować kompas.
1103 - 1142 r. - Generał Yue Fei, sławny dowódca Sung oraz mistrz kung-fu i sztuki walki włócznią.
1114 - 1124 r. - Akuta, przywódca Dżurdżenów z rejonu rzeki Sungari w Mandżurii buntuje się przeciw dominacji Kitanów. W czasie długoletnich walk wojska Akuty pokonują Kitanów i wypierają ich do Azji Środkowej. Akuta zaś zaczyna dynastię Kin (Kim) znaną też pod nazwą Jin (Złota po mandżursku) ze stolicą w Yan (Yanjing, późniejszy Pekin).
Co ciekawe, w XIII w. nazwa Kitanów zostanie uogólniona przez Mongołów na całe Chiny, co pokazuje, jak daleko posunęła się sinizacja Kitanów. Z czasem ta nazwa upowszechnia się także poza Chinami, a w nowszej wersji Mongołowie będą określać Chiny słowem Kjatat (Hjatat). W opowieści o podróżach Marco Polo zaś Chiny to Kataj, którego Kolumb będzie szukał za Atlantykiem. Mongolskie korzenie ma też późniejsza rosyjska nazwa Chin Kitaj.
- 1122 r. - Starcie Kin i Sung zakończone porażką Sung.
Do końca panowania cesarza Hui Tsung (1100-1126) dynastia Sung nie odzyska dawnej siły.
- 1126 - 1127 r. - Prowadzeni przez Akutę Dżurdżenowie z państwa Kin ponownie napadają pokonują armię Sung, plądrują stolicę K’aifeng (1127) i porywają cesarza Cz’in Tsunga (1126-1127).
Żądają wydania im żon i córek arystokratów, co w chińskiej historiografii jest przedstawiane jako jedna z najbardziej poniżających klęsk, ponieważ setki kobiet zamieniono wtedy w nałożnice, a wiele z nich popełniło samobójstwo.
Według legendy porwanie cesarza i upadek Sungów przepowiedział taoistyczny wróżbita Lin Ling-su.
- 1127 r. - Książę Kang, brat uwięzionego cesarza, ucieka z dżurdżeńskiej niewoli.
Legenda opowiada, jak ścigany przez Dżurdżenów spotyka konia, na którym szczęśliwie przepływa Huangho, unikając śmierci z rąk prześladowców. Dopiero na drugim brzegu spostrzega, że koń był gliniany.
Kang zakłada w Nankinie nową linię Południowych Sung, sam przyjmując tytuł Kao Tsung (1127-1162).
1135 r. - Stolicą Południowych Sung zostaje miasto Linan (Hangczou).
1141 r. - Dynastia Sung, wypierana na południe (do rzeki Huai) przez Dżurdżenów z królestwa Kin, uznaje się za ich wasala i płaci daninę w srebrze i jedwabiu. Mimo to wciąż musi też bronić się przed próbami bezpośredniego podboju przez władców Kin.
Od drugiej połowy XII w. - Rozkwit żeglarstwa i morskiego handlu dzięki wielkim statkom i kompasowi. Rozwijają się porty jak na przykład Siamen nad Cieśniną Tajwańską i Szanghaj (po chińsku Szang Hai, czyli Nad Morzem) w pobliżu ujścia Jangcy.
1153 r. - Początek Yihe-yuan, rezydencji cesarzy przenoszących się na lato z Pekinu w chłodniejsze okolice.
1162 - 1189 r. - Siao Tsung rządzi państwem Sung, które czyni państwem bogatym i dobrze zorganizowanym.
Swym następcom, Kuang Tsungowi (1189-1194, syn Siao), Ning Tsungowi (1194-1224, syn Kuanga) i Li Tsungowi (1224-1264), pozostawia kraj, w którym kwitnie kultura, choć militarnie nie dorównuje ani Dżurdżenom, ani Mongołom
XII/XIII w. - Rozkwit chińskiej geomancji feng szui. Działa kilku sławnych geomantów na czele z Czu-he.
1208 - 1209 r. - Czyngis-chan najeżdża Si Sia w pogoni za zbuntowanymi mongolskimi wodzami.
1211 - 1215 r. - Mongołowie napadają monarchię Kin, korzystając z walk, jakie Kin prowadzi na południu.
Po mongolskim oblężeniu stolicy cesarz oddaje Czyngis-chanowi za żonę swoją córkę Jin i zawiera pokój (1211), a w 1214 r. przenosi się do K’aifengu. Czyngis-chan obawia się jednak, że Dżurdżenowie szykują odwet, więc atakuje ponownie w 1215 r. Po oblężeniu Pekinu (zwanego dotąd Zhongdu) zdobywa miasto: każe je ograbić i zburzyć, a ludność wymordować. Według przekazów ok. 60 tysięcy kobiet rzuca się z murów miasta, żeby uniknąć gwałtu i okrucieństwa żołdaków. Z pożaru ocaleje tylko Pałac Wielkiego Spokoju nad jeziorem Daningong.
1219 - 1224 r. - Sławna podróż Jehlü Czhu-tszaj do Persji opisana potem w książce Hsi ju lu. W tym czasie taoistyczny alchemik Czhiu Czhang-czhun jedzie do Mongolii, Afganistanu oraz południowo-zachodnich Chin i też opisze to w książce.
1225 r. - Czou-ju-kua pisze Kronikę obcych narodów - geografię Azji Wschodniej, Indochin, Indonezji i Indii. Chiński autor nie zdaje sobie sprawy z rozległości świata islamu i krajów chrześcijańskich na zachodzie.
1225 - 1294 r. - Bar Sauma, sławny nestoriański mnich i podróżnik z plemienia Ongutów.
Urodzony w pobliżu Pekinu, od roku 1255 mieszka jako pustelnik w jaskini w górach Fang. Za namową jednego ze swoich uczniów Marcusa wyrusza na pielgrzymkę do Jerozolimy (1279) przez Ułus Czagataja i Bagdad, gdzie jest duży ośrodek nestoriański. Tam Marcus zostaje patriarchą miejscowego kościoła, a Bar Sauma wiedzie życie pustelnika. Podróż do Jerozolimy blokuje wojna. W roku 1287 Rabban (Mistrz) Bar Sauma zostaje wysłany przez ilchana do Europy, żeby zawrzeć sojusz przeciwko muzułmanom i przez Konstantynopol dociera do Rzymu oraz Paryża. Wraca do Bagdadu, gdzie angażuje się w budowę kościoła i pisze po syryjsku wspomnienia z podróży. Tam też umiera.
- 1226 - 1227 r. - Mongołowie podbijają państwo Tangutów, zaczynając od twierdzy Chara Choto.
Li Zunxu, ósmy władca Si Sia oddaje się w ręce Mongołów na śmierć (uduszony, ponieważ nie wolno przelewać krwi ludzi szlachetnych i władców), aby uchronić ludność przed rzezią.
1231 - 1316 r. - Guo Szou-dżing, chiński uczony. Autor projektu kanału Tonghui. Jest to ostatni odcinek Wielkiego Kanału łączącego Pekin z miastami na południu, aby uniknąć transportu morskiego zagrożonego przez piratów i burze.
1235 r. - Pierwszy mongolski najazd na terytorium Sung dotąd oddzielone od Mongołów przez Złote Cesarstwo Kin.
1257 r. - Mongołowie po raz drugi najeżdżają Sungów.
Mongolskie oddziały stopniowo posuwają się coraz dalej na południe rabując, niszcząc miasta i mordując ludność. W okresie podbojów najeźdźcy zabijają łącznie ok. 60 milionów Chińczyków, czyli blisko połowę całej chińskiej populacji.
- Druga połowa XIII w. - Osłabienie państwa Sung spowodowane najazdami Mongołów. Tu Tsung (1264-1274, bratanek Li Tsunga) bezskutecznie próbuje umocnić państwo, co okazuje się niemożliwe w obliczu ogromnej przewagi Mongołów.
Ostatni władcy, Kung Ti (1274-1276, syn Tu Tsunga), Tuan Tsung (1276-1278, brat Kung Ti), panują krótko, borykając się nie tylko z naporem Mongołów, ale też z narastającą opozycją wśród arystokracji i na dworze.