Ilirowie i Albania
Od XIX w. p.n.e. - Kultury epoki brązu stopniowo upowszechniają się w zachodnich Bałkanach, wypierając starsze ludy reprezentujące epokę kamienną.
XIII/XII w. p.n.e. - Indoeuropejskie plemiona panońskie i pokrewni im Ilirowie wypierają ludy tracko-frygijskie z zachodnich Bałkanów. Zajmują wybrzeża Adriatyku i południowo-wschodnią Italię.
Główne iliryjskie plemiona to Norikowie, Dalmatowie (stąd Dalmacja), Liburnowie, Daorsowie, Breutowie, Sardeaci. Rolnicy i hodowcy żyjący w ustroju rodowo-plemiennym. Czczą personifikowane siły przyrody.
IX - VII w. p.n.e. - Ilirowie poznają żelazo.
V/IV w. p.n.e. - Najazd Celtów i powstanie ludów celtycko-iliryjskich, które zakładają szereg ośrodków miejskich, jak choćby Singidunum (III w. p.n.e., przyszły Belgrad).
Od IV w. p.n.e. - Greckie miasta istnieją na wybrzeżach: Isa, Korkira, Traugurion (Trogir), Epidamnos (rzymskie Dyrrachium, albańskie Durres), Apollonia.
Ilirowie przechodzą okres przyspieszonego rozwoju. Powstają plemienne państewka z arystokracją, warstwą rolników i niewolników oraz warowne miasta jak Scupi (Skopje), Vilasor (Veleš) czy Astiba (Stip).
Trakowie utrzymują się w Panonii jako plemiona rolnicze z wyraźną warstwą arystokracji trudniącej się wojną. Najsilniejszym plemieniem są Triballowie. Religijnie bliscy Grekom.
358 r. p.n.e. - Filip II z Macedonii pokonuje Bardilisa, władcę najsilniejszego państewka Ilirów wokół Jeziora Ochrydzkiego. Ilirowie pozostaną pod władzą Macedonii do śmierci Aleksandra Wielkiego.
III w. p.n.e. - Wódz Agron organizuje silny Związek Szkoderski wokół jeziora Skadar (Szkoderskie), buduje piracką flotę i rozwija handel z Grecją, Scytami i Etruskami.
229 - 228 r. p.n.e. - Pierwsza wojna iliryjska, Rzym opanowuje Związek Szkoderski.
W czasie drugiej wojny iliryjskiej (219-218) Rzym zajmuje Dalmację, a w latach 171-168 r. p.n.e. pokonuje Pleurata, zbuntowanego władcę Związku Szkoderskiego.
W 117 r. p.n.e. Rzymianie opanowują półwysep Istria, W ciągu następnych stu lat cała Iliria zostaje podbita, a następnie poddana silnej romanizacji: staje się centrum rzymskiego górnictwa. Ośrodkiem rzymskiej władzy jest iliryjskie miasto Sirmium, które w I w. n.e. przekształci się w kolonię obywateli Rzymu, a w 103 r. n.e. zostanie stolicą rzymskiej prowincji Dolna Panonia.
Innym ważnym ośrodkiem na południowym krańcu Istrii jest od 43 r. n.e. rzymska kolonia znana pod nazwą Colonia Julia Pola Pollentia Herculanea. Za czasów cesarza Augusta otrzyma nową nazwę Pietas Julia (późniejsza Pula). Pod władzą rzymską miasto rozkwita: jest centrum handlowym i otrzymuje wielki amfiteatr.
Od III w. n.e. - Postępuje chrystianizacja Ilirii.
Od 406 - 407 r. n.e. - Najazdy ludów barbarzyńskich: Wizygotów, Hunów i Słowian.
V - XII w. n.e. - Ilirowie oraz potomkowie dawnych Traków zamieszkujący Bałkany podlegają wpływom katolickiej Italii na północy i prawosławnego Bizancjum na południu.
Od VI w. - Z północy nasuwają się plemiona słowiańskie i zajmują niemal całe Bałkany. W istocie jednak ich dominacja polega na narzuceniu języka i swojej władzy. Pod względem biologicznym większość nadal stanowi miejscowa ludność wywodząca się od Ilirów.
XII w. - Mieszane plemiona iliro-trackie spychane przez Słowian w góry nad Adriatykiem organizują się w obronne konfederacje. Silne kulturalne wpływy Słowian i Bizancjum powodują powstanie Albańczyków jako dwóch plemion z odrębnymi dialektami, są to Gekowie na północy i Toskowie na południu.
1183 r. - Powstaje pierwsze albańskie państewko oparte na rolnictwie i hodowli. Istnieje dzięki wysokim, niedostępnym górom, które bronią je przed silniejszymi sąsiadami.
XIV w. - Albania zostaje podporządkowana prawosławnej Serbii po najeździe Stefana IV Duszana. Wielu Albańczyków emigruje do Grecji. To jeszcze nasila wpływy greckiej kultury.
1355 r. - Po śmierci Duszana Albania odzyskuje niepodległość, dzięki działalności kilku bogatych arystokratycznych rodów. Wyróżnia się wśród nich pochodzący z Grecji ród Kastriot.
Od 1389 r. - Turcja stopniowo podbija Albanię, co powoduje nową falę emigracji; tym razem do Italii i Dalmacji.
XV w. - Postępuje islamizacja Albanii. Albańczycy mogą dzięki temu zajmować w państwie tureckim nawet bardzo wysokie urzędy. Na przykład w latach 1453-1628 aż 11 spośród 48 wielkich wezyrów w Stambule to Albańczycy. Natomiast waleczna, albańska gwardia ochrania samego sułtana i Stambuł.
1443 - 1468 r. - Skanderbeg (Jerzy Kastriot, ok. 1405-1468) staje na czele antytureckiego powstania, które po zaciekłych walkach przynosi Albanii niepodległość.
1468 - 1479 r. - Po śmierci Skanderbega Turcja ponownie opanowuje Albanię. Tureckie oddziały krwawo pacyfikują zbuntowany kraj, co przekłada się na upadek gospodarczy Albanii. Nasila się islamizacja popierana przez Turków, nagradzających przejście na nową wiarę poprzez nadania ziemi, stanowiska i możliwość kariery. Tysiące Albańczyków ucieka z kraju. Tak powstaje między innymi albańska wspólnota Arboreszów w Kalabrii, która przetrwa aż do XXI w.
Od XVI w. - Intensywna islamizacja (sunnici) kraju. Rozwija się tureckie osadnictwo. Tirana (według legendy od słów tjerr ane oznaczających przędziemy, które obcy wędrowiec podobno usłyszał kiedyś od kilku kobiet), dotąd niewielka osada, przekształca się w duże miasto o charakterze wyraźnie tureckim.
Koniec XVII w. - Po nieudanym powstaniu przeciw Turkom oraz rzezi Serbów i Albańczyków dokonanej przez tureckie wojska, wielu Serbów ucieka z Kosowa (w późniejszej serbskiej historiografii zwanego Starą Serbią). Albańczycy nadal są mniejszością w Kosowie, choć odtąd ich procentowy udział w ludności Kosowa systematycznie wzrasta.
XVIII - XIX w. - Bogate albańskie rody, na przykład Buszatli, zdobywają dużą samodzielność mimo zależności od Turcji.
Początek XIX w. - Mimo wspólnej z Turkami religii, Albania ma świadomość swojej odrębności i chce oderwania od Turcji. Jest to część coraz wyraźniej zaznaczającej się świadomości ludów bałkańskich budowanej w oparciu o opozycję miejscowej ludności wobec Turcji postrzeganej w kategoriach obcego okupanta i agresora.
1805 r. - Albańczyk Muhammad Ali ogłasza się paszą Egiptu praktycznie niezależnym od Turcji. Jest najsławniejszym i zarazem najbardziej wpływowym Albańczykiem swojego stulecia.
1807 r. - Albański przywódca Ali Pasza wykorzystuje osłabienie Turcji i uniezależnia Albanię, Epir, Tessalię i południową Macedonię. W 1822 r. zostaje schwytany i stracony przez Turków.
1830 r. - Turcy walczący z niepodległościowym ruchem wśród Albańczyków zapraszają na rozmowy około 1000 ich przywódców. Zamordują 500 spośród nich, co osłabia Albanię, lecz tym bardziej pobudza nastroje antytureckie.
Lata 1833, 1836, 1842, 1843, 1847, 1850 - kolejne antytureckie powstania w Albanii. Największe z nich w latach 1843 i 1847 organizuje Omar Pasza. Wszystkie zostają krwawo stłumione.
W Kosowie ludność albańska stopniowo dorównuje liczebnością ludności serbskiej.
1846 - 1900 r. - Naim Frasheri, albański poeta, znawca literatury perskiej i autor podręczników języka albańskiego.
1878 r. - Klęska Turcji w wojnie z Rosją nasila dążenia państw słowiańskich do opanowania tureckiej Albanii.
Albańczycy zakładają organizację pod nazwą Liga Albańska z siedzibą w mieście Prizren w Kosowie, mającą na celu zdobycie niepodległości. Powstaje albańska armia.
1881 r. - Turcy rozbijają Albańczyków w bitwach pod Kocanik i Sztimlje. Następują potem liczne aresztowania.
1911 r. - Antytureckie powstanie przynosi Albanii niepodległość (ogłoszoną w 1912 r.).
Powstaje księstwo Albanii (Shqipëria). Pierwszym władcą zostaje niemiecki arystokrata Wilhelm Wied (1876-1945), lecz w roku 1914 obala go minister Essad Toptani.
Godłem państwa jest dwugłowy czarny orzeł, rodowy herb Skandenberga. Zacofaną Albanię zamieszkują głównie biedni pasterze, zwykle analfabeci i podzieleni na skłócone ze sobą plemiona oraz jeszcze więcej klanów, gdzie prawo zemsty i feudalnie pojmowany honor wciąż powodują krwawe rozprawy.
Kosowo, choć w dużym procencie zamieszkane przez Albańczyków, przypada Serbii. Serbowie krwawo rozprawiają się z próbami oderwania się Kosowa od Serbii. W odpowiedzi Albańczycy rozwijają akcję zasiedlania Kosowa i stają się tutaj zdecydowanie dominującą (ponad ¾) grupą ludności.
- 1914 - 1918 r. - Neutralną Albanię okupują sąsiednie kraje uczestniczące w wojnie.
Od 1918 r. Albania jest gospodarczo zależna od Italii i rządzona przez Turchan Paszę, uznającego protektorat Rzymu. Kiedy w 1919 r. Włochy i Grecja dzielą się wpływami w Albanii, przywódcy prowincji odrzucają władzę Turchan Paszy na kongresie w Lusznij (1920). Na czele nowego rządu staje Sulejman Delvin. Stolicą państwa zostaje Tirana.
1920 - 1921 r. - Albańskie oddziały wypierają armię włoską i odpierają serbski najazd.
1921 - 1924 r. - Ahmed Zogu, arystokrata z północnej Albanii, staje się główną osobą w państwie. Każe zamordować swego przeciwnika Avniego Rustemi (1924), rozbija zbrojne powstanie i przejmuje władzę od prawosławnego biskupa Fan Nolego (1924) stając się prezydentem-dyktatorem, a od 1928 r. królem Albanii. Ściśle współpracuje z Włochami i uzależnia od nich albańską gospodarkę.
IV 1939 r. - Włoska armia opanowuje Albanię. Ahmed Zogu udaje się na emigrację do Francji i Wielkiej Brytanii.
Formalnie Wiktor Emanuel zostaje wspólnym królem Włoch i Albanii.
- 1941 - 1943 r. - Sprzymierzona z Włochami i Niemcami faszystowska Wielka Albania obejmuje przedwojenną Albanię, oderwane od Serbii Kosowo i zamieszkaną przez Albańczyków część Macedonii. Wielu zasłużonych dla Albanii polityków, na przykład Xhafer Deva z Kosowa, kolaboruje z Hitlerem i Mussolinim. Co ciekawe, Deva jest też agentem brytyjskiego wywiadu.
Albańczycy tworzą ochotnicze oddziały SS Skanderbeg walczące z Serbami i Turkami, niszczące serbskie wsie w Kosowie i tropiące Żydów. Z drugiej jednak strony działa antyfaszystowska albańska partyzantka, dochodzi do nieudanego zamachu na Wiktora Emanuela podczas jego wizyty w Tiranie (maj 1941) i powstaje Front Wyzwolenia Narodowego (1942).
Były nauczyciel Enwer Hodża (1908-1985), zakłada zależną od Moskwy partię komunistyczną (1941), każe wymordować swoich przeciwników w Albanii (ginie na przykład komunista Anastas Loulu) i podporządkowuje sobie Front Wyzwolenia Narodowego, przygotowując grunt pod przyszłą sowietyzację kraju.
1943 - 1944 r. - Krótka okupacja niemiecka po przejściu Włoch do obozu aliantów.
1944 r. r. - Jesienią sowiecka armia zajmuje Albanię i instaluje marionetkowy rząd Hodży.
Albania uzależnia się od Jugosławii, a niektórzy chcą nawet przyłączenia kraju do jugosłowiańskiej federacji. Jedyną legalną siłą polityczną jest partia komunistyczna Hodży. Upaństwowienie gospodarki powoduje zastój, niedobór towarów na rynku, permanentny kryzys i biedę. Krwawy terror jest skierowany przeciw demokratom i inteligencji. Jest to jedyny kraj, w którym wyznawanie jakiejkolwiek religii podlega karze śmierci.
Z drugiej strony komuniści zwalczają analfabetyzm (początkowo aż 25% mieszkańców), a w roku 1957 założą pierwszy albański uniwersytet w Tiranie.
Oddziały Tito zajmują Kosowo (1944), a Hodża godzi się na włączenie Kosowa do Jugosławii (1945), chociaż jest to region w większości zamieszkany przez Albańczyków, ale gospodarczo i kulturowo dominują Serbowie.
1948 r. - Po zerwaniu Jugosławii ze Stalinem, Hodża opowiada się za Moskwą i zaczyna polityczny spór o Kosowo.
1949 r. - CIA wprowadza do Albanii oddziały albańskich antykomunistów, żeby obalić reżim. Wszyscy żołnierze zostają jednak schwytani i zabici, ponieważ działający w Wielkiej Brytanii Kim Philby przekazał do Moskwy informację o planowanej akcji. Mimo niepowodzeń CIA przez dwa lata wysyła do Albanii ponad 1000 osób.
1956 r. - Dyktator Enwer Hodża przeprowadza czystkę w partii, czyli usuwa lub morduje zwolenników liberalizacji po „odwilży” w ZSRS. Przekonuje naród, że Albania to jedyny prawdziwie komunistyczny, a więc szczęśliwy, kraj świata. W rzeczywistości Albania jest najbardziej zamkniętym, zacofanym i najbiedniejszym rejonem Europy o słabej urbanizacji (ok. 30%) i gospodarce surowcowej (prawie 100% eksportu to owoce, warzywa, wełna i minerały).
1961 r. - Hodża zrywa stosunki z nazbyt według niego liberalną Moskwą i zbliża się do Chin (z Chinami zerwie w 1978 r.).
Lata 1970. - Albania boryka się z narastającymi problemami ekonomicznym; komunistyczna gospodarka nie zapewnia stabilności. Reżim Enwera Hodży tłumi niezadowolenie ludności za pomocą siły oraz propagandy siejącej strach przed agresją ze strony kapitalistów. Rzekome zagrożenie przekłada się na absurdalny program budowy bunkrów, które mają zatrzymać ewentualnego agresora. Mały kraj liczący zaledwie 3 miliony mieszkańców zbuduje kilkaset tysięcy bunkrów rozsianych po plażach, łąkach, lasach i górach. Jeszcze wiele lat po upadku reżimu Hodży bunkry wciąż będą zaśmiecać krajobraz Albanii.
Władze zamykają usta artystom, którzy nie dość chętnie wspierają komunizm. Przykładem jest grafik i malarz Edi Hila, który tworzy obrazy w nazbyt jaskrawych i wesołych kolorach, podczas gdy naród albański ma walczyć z imperialistycznym zagrożeniem. Hila zostaje pozbawiony prawa do malowania i zesłany na wieś do pracy przy produkcji paszy dla kur. Inny malarz, Ibrahim Kodra ma więcej szczęścia, ponieważ od 1938 r. studiował w Mediolanie i nie wrócił do komunistycznej Albanii: jego dzieła zostają uznane za wrogie wobec komunizmu. Kodra odwiedzi ojczyznę dopiero w 1996 r. po upadku reżimu.
1974 r. - Kosowo ze stolicą w Prisztinie zamieszkane głównie przez Albańczyków otrzymuje autonomię w ramach Jugosławii.
Lata 1980. - Albańczycy masowo uciekają z biednego kraju, tym bardziej przyczyniając się do upadku jego gospodarki. Ok. 3000 osób tonie podczas próby przedostania się do Włoch na łodziach lub tratwach.
1989 r. - Po ośmiu latach policyjnego terroru wobec Albańczyków i zniesieniu autonomii Kosowa (23 III) wybuchają walki między większością muzułmańskich Albańczyków a bogatszymi Serbami.
Ibrahim Rugova zakłada Demokratyczną Ligę Kosowa (1989). Mimo sprzeciwu Serbii, Albańczycy proklamują w Kačaniku 7 IX 1990 r. Republikę Kosowa z prezydentem I. Rugovą (od 1992 r.).
Zaczynają się okrutne walki etniczne początkowo prowokowane głównie przez Serbów.
- 1990 r. - Antyrządowe zamieszki w północnoalbańskiej Szkodrze i w innych miastach po śmierci Enwera Hodży (1985). Pomniki Stalina zostają obalone. Nowy przywódca, Ramiz Alia, zapowiada zmiany w systemie monopartyjnym (1990), ale bez rezygnacji z komunizmu. Mimo to w ciągu kilku lat komunizm przestaje funkcjonować i dochodzi do wyborów.
Zaczynają się reformy gospodarcze i dziwne kariery niektórych ludzi. Na przykład Emin Jasari, jeden z agentów albańskiego wywiadu, staje się świetnym fałszerzem (fałszuje paszporty, wizy, banknoty) i cenionym szpiegiem pracującym dla FBI.
1998 r. - 1999 r. - Popierani przez Rosję Serbowie pod wodzą R. Karadžicia mordują i wypędzają Albańczyków (ponad 900 tysięcy) z Kosowa, co powoduje zbrojną odwetową akcję wojsk amerykańskich. 2 VII 1999 r. Albańczycy ogłaszają Kosowo republiką w ramach nowej Jugosławii. W istocie jednak problem pozostaje nierozwiązany i grozi wybuchem etnicznych wojen. ONZ zaproponuje więc daleko posuniętą autonomię Kosowa w ramach Serbii (2007), na co Serbowie nie chcą się zgodzić, a sami Kosowianie (92% ludności Kosowa) zapowiadają ogłoszenie pełnej niepodległości. Przewodzi im Haszim Thaci i to on wygrywa wybory (2007). Ogłoszenie niepodległości Kosowa następuje w 2008 r.
XX/XXI w. - Albania jest jednym z najbiedniejszych krajów Europy. Państwo zamieszkuje 3,6 miliona ludzi, z czego Albańczycy stanowią 95%, a reszta to Grecy, Rumuni i ludy słowiańskie. Większość budżetu Albanii tworzą jednak Albańczycy pracujący za granicą i przysyłający do kraju pieniądze.