← Kraje bałtyckieKurlandia, Inflanty i Łotwa →

Litwa

• Od VI w. - W obrębie ludów bałtyjskich kształtuje się zespół litewskich plemion między Dźwiną i Niemnem. W IX-XII w. dzielą się na Żmudź (kraj dolny) i Auksztotę (kraj górny), wyraźnie różniące się warunkami przyrodniczymi i kulturą. Nazwa Lietuva, czyli Litwa, bywa wywodzona od rzeki Lieta lub Leita, a ta od słowiańskiego czasownika leiti, oznaczającego lać, co zdaje się wskazywać na dużą ilość rzek i strumieni płynących przez podmokłe, polodowcowe obszary Litwy.

• VIII - X w. - W rejonie Niemna powstają pierwsze plemienne organizacje polityczne rządzone przez wiec (zgromadzenie przedstawicieli najważniejszych rodów) i wybieranych wodzów zwanych potem kunigasami, czyli książętami.

Najazdy duńskich wikingów i Słowian wymuszają na plemionach litewskich coraz większą centralizację władzy, jednocześnie przynosząc obce wzorce organizacyjne i kulturowe.

• 981 r. - Ruski książę Włodzimierz narzuca Litwinom daninę, którą będą płacić do XI w.

• XI - XII w. - Ciągłe walki z Rusią próbującą odzyskać pozycję dominanta.

Trwają wyniszczające najazdy Duńczyków na wybrzeża. Litwini reorganizują swoją strukturę polityczną według wzorów ruskich, aby powstrzymywać słowiański i duński napór. Powstają osady Wilno (Vilnius) i Kowno (Kaunas).

• 1009 r. - Nazwa Litwy w formie Litua pojawia się w tekście Wiperta opisującym śmierć Brunona z Kwerfurtu, kiedy próbował nawracać Prusów.

• XII w. - Litwini opanowują część północno-zachodniej Rusi nad górnym Niemnem (Ruś Czarna) i Dźwiną, wykorzystując jej rozdrobnienie. Żywioł ruski zaczyna odgrywać coraz większą rolę w organizacji państwa. Dochodzi do starć z Niemcami osiedlającymi się w ujściu Dźwiny i Polakami ekspandującymi z południowego zachodu.

• XII/XIII w. - Litwa jest podzielona na zwalczające się księstwa, a najsilniejszym władcą jest Ryngold (umiera przed 1219 r.).

Według późniejszych legend w rejonie rzeki Dubisy istnieje w tym czasie duchowe i religijne centrum Litwy znane jako Romowe lub Romnowa, gdzie ma rezydować najwyższy kapłan kapłanów noszący tytuł Kriwe-Kriwejte.

• 1238 r. - Mendog (Mindaugas), syn Ryngolda, pokonuje konkurentów i jednoczy państwo litewskie. Godłem jest Pogoń - rycerz na koniu z tarczą i uniesionym mieczem. Mendog ogłasza się wielkim księciem. Równolegle książęta z rodu Mendoga podbijają coraz większe obszary ruskie, gdzie rządzą niezależnie od Mendoga. Tak powstają lokalne ośrodki władzy konkurencyjne wobec Mendoga.

• 1249/1250 r. - Litewscy książęta panujący na Rusi zawierają sojusz z Rusią Włodzimierską, Jaćwingami i z Zakonem Niemieckim, aby pokonać Mendoga.

• 1251 r. - Mendog przyjmuje chrzest z rąk Zakonu Niemieckiego, chcąc zneutralizować ich napór i doprowadzić do rozbicia koalicji z Rusią. W tym czasie powstaje pierwszy kościół w Wilnie (Vilnius) zbudowany koło dawnej świątyni na miejscu, gdzie dotąd palono zwłoki władców. W przyszłości stanie tam katedra.

Sprytny Mendog przekupuje Jaćwingów i Żmudzinów, aby zapobiec ich atakom, a jednocześnie prowadzi skuteczną akcję militarną, w rezultacie której Ruś i jej litewscy sojusznicy zostają pokonani.

• 1253 r. - Mendog koronuje się na pierwszego króla Litwy. Ma jednak problemy z utrzymaniem jedności państwa, szczególnie po przyjęciu chrześcijaństwa, czym zraził większość ludności.

• 1254 r. - Żmudź (Żemajtis, na północ od ujścia Niemna) rządzona przez księcia imieniem Treniota uniezależnia się od Litwy i powraca do starej wiary. Północna Ruś zaś wypowiada posłuszeństwo Mendogowi.

• 1258 r. - Mongolski najazd pustoszy Litwę, lecz zostaje w końcu odparty w krwawych bitwach nad jeziorem Durbe (1260) i pod Lenewarde (1261).

• 1261 r. - Mendog odrzuca chrześcijaństwo, aby znów przyłączyć Żmudź i odzyskać poparcie ludności. Chrześcijańska świątynia w Wilnie zostaje zburzona.

• 1262 r. - Mendog zajmuje północno-zachodnią Ruś ale trzon państwa stanowią ziemie litewskie od Dźwiny i Żmudzi do Niemna. Główne ośrodki państwa obok Kowna to Grodno, Połock i Witebsk. Siedzibą władcy jest Kernawe.

• 1262 r. - Po śmierci królowej Marty Mendog porywa jej siostrę, która jednak jest już zamężna z Dowmuntem. To wywołuje odwet ze strony Dowmunta: jesienią 1263 r. Mendog i jego dwaj synowie Repek i Rukla giną w zasadzce. Trzeci syn Mendoga Wojsiełk (Vaišelga, 1223-1267), dotąd książę Nowogródka i zarządca Czarnej Rusi ucieka do klasztoru koło Pińska. Formalnie władzę w kraju przejmuje Treniota, siostrzeniec Mendoga i współorganizator spisku przeciw królowi, lecz zmaga się z narastającym buntem. Zwłaszcza, gdy zwabia do siebie i podstępnie morduje Towciwiłła, księcia Połocka. Wybucha wojna domowa. Litwa popada w chaos. Zakon Niemiecki wykorzystuje sytuację, by spustoszyć spore obszary kraju. Tradycja głosi, że zakonne oddziały niszczą przy okazji religijne centrum Romowe nad Dubisą, a potem nad Niewiażą. Książę Świntorog zakłada wtedy świątynię Perkunasa i nowe Romowe w Wilnie, gdzie Wilenka wpada do Wilii.

Litwini powiadają, że Świntorog pragnął dowiedzieć się, jaka będzie przyszłość nowej świątyni i dlatego wysłał swoich przedstawicieli do słynnej wieszczki Burinime działającej na Żmudzi. Otrzymał od niej przepowiednię, że Perkunas straci swój przybytek w Wilnie, kiedy pojawi się nowa wiara symbolizowana przez krzyż. Późniejsza historia pokaże, że dojdzie do tego 122 lata później.

• 1264 r. - Popierany przez Rusinów Wojsiełk wraca do Litwy. Wiosną Treniota ginie zamordowany przez koniuchów Mendoga. Wojsiełk zaś jednoczy kraj i każe wymordować buntowników kończąc wojnę domową. Dominującą pozycję w Litwie zdobywają Wojsiełk oraz Szwarno (Švarnas, 1230-1268/1269), syn Daniela I Halickiego, dawny sojusznik Mendoga, książę Halicza i Chełma.

Wygnany z Litwy Dowmunt ucieka do Pskowa, gdzie przyjmuje chrzest w obrządku prawosławnym jako Tymoteusz. Uczestniczy potem w walkach Rusinów z Zakonem Inflanckim (Kawalerów Mieczowych), a po śmierci w 1299 r. zostanie uznany za świętego Cerkwi Ruskiej (Rosyjskiej).

• 1266 - 1267 r. - Podczas wojny z Pskowem Wojsiełk zajmuje księstwo połockie.

• 1267 r. - Wojsiełk zmagający się z opozycją dziedziców księstwa halickiego rezygnuje z władzy na rzecz Szwarno i zostaje prawosławnym mnichem. Kilka miesięcy potem wraca do polityki, chcąc załagodzić spór terytorialny między książętami Halicza i Włodzimierza, lecz zostaje zamordowany przez Lwa Halickiego.

• 1269 - 1282 r. - Wielki książę Trojden z dynastii Mendoga pokonuje Szwarno (umiera w Chełmie w 1269 r.) i do 1270 r. centralizuje władzę w państwie. W 1270 r. pokonuje Zakon Inflancki pod Karusami. Prowadzi podboje na Rusi posuwając się coraz dalej na wschód i dokonuje łupieżczych najazdów na Prusy oraz Mazowsze. Ok. 1275 r. odpiera najazd Mongołów, a w 1279 r. po raz drugi pokonuje Zakon Inflancki pod Aizkraukle. Zwalcza chrześcijaństwo, widząc w nim narzędzie obcej ekspansji.

• 1282 r. - Po śmierci Trojdena znów dochodzi do walk o władzę i kraj rozpada się na dzielnice. Źródła ruskie i zakonne wymieniają kilku władców, którzy rządzą mniej więcej w tym samym czasie. Jednym z nich jest krewny Mendoga Dowmont, ktry ginie podczas wyprawy na Twer w 1285 r. Inny książę wymieniany w kronikach ok. 1290 r. to Butygejd (Butigeidis), który buduje sieć zamków na granicy z Zakonem Niemieckim, aby powstrzymać powtarzające się łupieżcze najazdy na Litwę. Poza tym w zapiskach z tego czasu występują też Maseke (według tekstu zakonnego noszącego tytuł regulus, czyli król) oraz Butywid (Butivid, Pukuwere lub Litawor), brat Butygejda i protoplasta dynastii Giedyminowiczów.

• 1292 - 1294 r. - Wielkim księciem Litwy jest Butywid, brat Butygejda i założyciel dynastii Giedyminowiczów.

• Po 1294 - 1315 r. - Witenes (Vytenis), następca Butywida jest wielkim księciem Litwy. Jeszcze za życia Butywida i na jego życzenie dokonał najazdów na Kujawy (1291) i Mazowsze (1294). W bitwie pod Trojanowem (1294) rozgramia ścigające go wojska i zabija Kazimierza II, księcia Łęczycy. Kolejne łupieżcze najazdy na Mazowsze i Wielkopolskę prowadzi w latach 1296, 1300, 1302 i 1306.

Z drugiej strony Witenes broni się przed napadami ze strony Zakonu Niemieckiego (co najmniej 27 najazdów w latach 1297-1315), co nie przeszkadza mu w organizowaniu najazdów na ziemie zakonne. W 1311 r. Litwini zdobywają, plądrują i niszczą Lidzbark, lecz 28 kwietnia zostają rozbici pod Uri na miejscu zwanym Krwawą Góra: z 4000 Litwinów przeżywa zaledwie kilkudziesięciu. Przy okazji zakonni rycerze uwalniają 1200 osób, które miały stać się niewolnikami.

• XIII/XIV w. - Legendarne początki potężnego rodu Radziwiłłów wiązane z osobistym nieszczęściem kapłana kapłanów Kriwe-Kriwejte. Po przedwczesnej śmierci żony kapłan podobno zakochał się w pięknej dziewczynie i potajemnie spłodził z nią syna Lizdejkę. Niestety, wykrycie tego związku groziło im okrutną śmiercią, więc sprytny kapłan wymyślił podstęp. Umieścił synka w orlim gnieździe w takim miejscu, by książę mógł go znaleźć podczas polowania. Potem zaś przekonał władcę, że tak cudownie znalezionego chłopca bogowie nakazali oddać kapłanowi na wychowanie. Ostatecznie więc Lizdejka stanie się oficjalnym wychowankiem kapłana, a jego matka dostanie się pod kapłańską opiekę. Po latach zaś Lizdejka zostanie nowym Kriwe-Kriwejte, a jego potomkowie podobno zapoczątkują ród Radziwiłłów.

• 1315 - 1341 r. - Panuje wielki książę Giedymin (Gediminas) przez historyków uważany zwykle za syna Butywida.

Wprowadza Słupy Giedymina (trzy pionowe linie na wspólnej podstawie, z których środkowa jest na dole podzielona na dwie) jako godło państwowe. Dzięki małżeństwu swego syna Olgierda podporządkowuje sobie Witebsk (1318). Podbija osłabioną przez Mongołów Ruś, a od 1331 r. zdobywa wpływy w Kijowie, którym zarządza brat Giedymina Fiodor. Dzięki tym zabiegom Giedymin dwukrotnie powiększa obszar państwa, którego południowa granica przebiega wzdłuż Dniestru i Dniepru sięgając niemal Morza Czarnego. Litwini panują nad ośrodkami Rusi: Łuckiem na Wołyniu, Brześciem, Pińskiem, Połockiem, Kijowem (Ukraina), Kurskiem, Briańskiem, Perejasławiem i Nowogrodem (Siewiersk) nad Desną. Giedymin walczy ze Smoleńskiem i Moskwą, a popiera Nowogród Wielki i Psków przeciw Zakonowi Niemieckiemu.

Buduje zamek w Starych Trokach (Trakai), gdzie przenosi stolicę z Kernawe.

W rezultacie rozległych podbojów większość ludności państwa litewskiego stanowią Rusini. To oznacza, że Litwa ulega zruszczeniu, język ruski jest językiem administracji, a lokalne ośrodki pozostają w rękach ruskich rodów uznających jedynie litewską zwierzchność.

Władca ma ośmiu synów (jeden z nich Witold umrze już w 1336 r.) i sześć córek, które wydaje za mąż za okolicznych władców, aby budować sojusze.

• 27 VII 1320 r. - Podczas jednej z najsłynniejszych bitew między Żmudzinami i Zakonem Niemieckim ginie większość z 40 zakonnych rycerzy, w tym ich dowódca Heinrich Plotske. Natomiast komtur Gerhard Rude, zakonny gubernator Sambii, wpada w ręce Żmudzinów i zostaje potem spalony razem z koniem.

Pokonani zakonnicy chwilowo muszą uznać niezależność Żmudzi.

• Od 1323 r. - Nową stolicą Litwy jest Wilno z zamkiem, według legendy zbudowanym na miejscu, gdzie Giedymin ujrzał we śnie żelaznego wilka. Legenda opowiada, jak kapłan kapłanów Lizdejka objaśnił Giedyminowi znaczenie tego snu i przekonał księcia, że bogowie chcieli, aby Wilno uczynił swoją stolicą.

Jednak mimo rosnącej roli Wilna jako oficjalnej stolicy państwa Troki aż do XVI w. pozostaną siedzibą księcia i miejscem przechowywania dokumentów książęcej kancelarii.

• 1329 r. - Zakonnicy zdobywają żmudzki zamek Myadwegalis i pod groźbą wymordowania wszystkich obrońców zmuszają Żmudzinów do przyjęcie chrześcijaństwa. Kiedy jednak zakonna armia odchodzi, Żmudzini wracają do starej wiary.

• 1336 r. - Zakonne oddziały przekraczają Niemen, żeby zaatakować Żmudź. Pokonują siły litewskie i zdobywają kolejne drewniane fortece. Do legendy przechodzi obrona fortecy Pilenai zakończona samobójczą śmiercią księcia Margirisa i kilkuset obrońców oraz spaleniem zamku.

Tragiczny koniec Pilenai był odwetem za Margirisa, syna księcia Pilene, który wiele lat wcześniej zginął broniąc Pilenai przed zakonnikami. Mały Margiris trafił wtedy w ręce zwycięzców, którzy próbowali wychować go na posłusznego poddanego. Margiris jednak nie zapomniał swojego pochodzenia, uciekł z zakonnego państwa i poświęcił się walce z najeźdźcami.

• 1341 r. - Umierając Giedymin zostawia Litwę podzieloną między siedmiu synów, co ma zapobiec walkom o pozycję wielkiego księcia. Najwyższą władzę w kraju sprawuje Jawnuta (Jaunutis, Jewnuta) wyznaczony przez Giedymina.

• Od 1344 r. - Synowie Giedymina, Olgierd (Algirdas od litewskiego girdas - sławić) oraz Kiejstut (Kęstutis), walczą z Jawnutą i w końcu jednoczą kraj podzielony przez Giedymina. Odsunięty od władzy Jawnuta ucieka do Moskwy, gdzie spodziewa się uzyskać pomoc i nawet przyjmuje prawosławie oraz imię Iwan. Kiedy jednak jego nadzieje nie spełniają się, wraca i do końca życia (umrze po 1366 r.) będzie księciem Zasławia koło Mińska.

Litwą rządzą razem Olgierd oraz Kiejstut, a po śmierci Olgierda w 1377 r. samodzielnym wielkim księciem zostaje Kiejstut.

Od północy powtarzają się najazdy Zakonu Niemieckiego: zburzenie zamku Kaunas, czyli Kowna (1345, 1362), zdobycie Weliuone (1364), spalenie Kernawe (1365), dwa oblężenia zamku Stare Troki (1375 i 1377). Kiejstut buduje zamek Nowe Troki na półwyspie jeziora Galve (Głowa), który zakonnicy zdobywają dwa razy w latach 1383 i 1391.

Litwa jest otoczona przez wrogi Zakon Niemiecki, księstwa ruskie oraz coraz silniejszą Polskę i, mimo wielkiego obszaru, nie dysponuje siłą wystarczającą do jego utrzymania. Konkurują dwa poglądy. Według jednego należy bezwzględnie walczyć, opierając się na tradycji, a zgodnie z drugą opinią trzeba szukać ratunku w przyjęciu chrześcijaństwa i odpowiednim sojuszu.

• 1347 r. - Trzej dworzanie Joanny, żony Olgierda, Antoni, Eustachy i Jan, którzy potajemnie przeszli na prawosławie, zostają poddani torturom i powieszeni, kiedy uparcie odmawiają porzucenia nowej wiary.

Księżniczka Julianna jako prawosławna w miejscu ich okrutnej kaźni nakazuje zbudować (1347) pierwszą wileńską Cerkiew Trójcy Świętej, a zwłoki zabitych uznanych za świętych męczenników stają się relikwiami pokazywanymi potem w świątyni.

• 1349 r. - Po klęsce w bitwie z Zakonem Niemieckim nad Strawą (2 II 1348) Kiejstut zwraca się do Kazimierza Wielkiego z Polski o pomoc w zawarciu umowy z papiestwem w sprawie chrystianizacji Litwy.

Z drugiej strony w 1351 r. Kiejstut zwodzi węgierskiego króla Ludwika obietnicami przyjęcia chrztu i zawarcia pokoju, aby przerwać węgierski najazd na litewskie posiadłości na Rusi. Kiedy zaś marsz wojsk zostaje przerwany, Kiejstut ucieka z węgierskiego obozu nie myśląc o realizacji zawartej umowy.

• 1377 - 1382 r. - Spór o władzę między Kiejstutem i Jagiełłą (Jogaila, syn Olgierda; rządzi w latach 1377-1386).

W końcu Jagiełło podstępem usuwa wuja (Kiejstut ginie w więzieniu w 1382 r.). Zaczyna rozmowy z Polską o sojuszu przeciw Zakonowi i zaczyna poważnie myśleć o przyjęciu chrześcijaństwa. To budzi niechęć wielu Litwinów, czego wyrazem jest między innymi legenda o pogrzebie Kiejstuta. Według niej sam bóg Perkunas zasnuł niebo mrokiem i zagrzmiał piorunami, aby potępić zbrodnię popełnioną przez Jagiełłę. Gniew Perkunasa uspokoili jednak kapłani, a zabójca będzie rządził jeszcze wiele lat.

• 1386 r. - Po klęskach zadanych Litwie przez Zakon Niemiecki i pod wrażeniem niebezpiecznie rosnącej potęgi Moskwy Jagiełło zawiera układ z Polską o unii personalnej (unia w Krewie).

Przyjmuje katolicyzm w 1386 r. i żeni się z Jadwigą, królową Polski, sam także koronując się na króla (1386-1434). Zaczyna dynastię Jagiellonów (herb dynastii to podwójny krzyż umieszczany potem na tarczy rycerza w Pogoni). Zobowiązuje się do chrystianizacji całej Litwy: na katolicyzm przechodzi jego dwór, w 1387 r. zostają ochrzczeni bojarowie, a w całym kraju zaczynają działać ośrodki misyjne i są niszczone święte gaje oraz dawne świątynie. W 1387-1388 r. powstaje w Wilnie katolicka katedra pod wezwaniem św. Stanisława zbudowana na miejscu świątyni Perkunasa. Według Długosza prostokątna drewniana budowla ma pięć kaplic. Późniejsze jej dzieje to pasmo kolejnych niszczycielskich pożarów (1399, 1419, 1530, 1539, 1542, 1610) i rekonstrukcji. Na przykład w 1419 r. książę Witold ufunduje budowę katedry w stylu gotyckim, po 1610 r. świątynia nabierze cech barokowych, a w 1801 r. litewski architekt Wawrzyniec Gucewicz przebuduje ją w stylu klasycystycznym.

Od 1522 r. przy katedrze wileńskiej będzie działała szkoła.

Za czasów Jagiełły obok głównej świątyni Wilna powstają też pomniejsze jak na przykład Kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu. Po kilkakrotnym zniszczeniu przez pożar w 1594 r. i moskiewski najazd w XVII w. kościół zostanie przebudowany w stylu barokowym (od 1668 r.).

Chrystianizacja Litwy wywołuje oczywiście niezadowolenie ludności, a także Zakonu Niemieckiego, który praktycznie traci rację bytu. Zakon dostrzega też niebezpieczeństwo sojuszu polsko-litewskiego i próbuje go zdyskredytować, kwestionując szczerość nawrócenia Jagiełły. Zakonnicy rozpowszechniają opowieści o „barbarzyńskich” zwyczajach króla i o uprawianym przez niego do niedawna wielożeństwie. Król faktycznie słynie z żelaznego zdrowia i oryginalnych obyczajów; na przykład w 1386 r. dumny ze swej kondycji i silnego ciała przyjmuje polskich posłów nago w łaźni. Nie pija zaś wina z obawy przed otruciem.

• 1389 r. - Książę Witold (Witołd, po litewsku Vytautas - Dzierżący Władzę), syn Kiejstuta, próbuje zdobyć władzę w Litwie. Jagiełło jest przez niego przedstawiany jako zdrajca oddający kraj Polakom.

Witold, zagrożony uwięzieniem, ucieka do Zakonu Niemieckiego, który pod pozorem obrony jego praw do władania Litwą organizuje zbrojną ekspedycję (1390). Napaść zostaje jednak odparta.

• 1391 r. - Druga wyprawa Zakonu z Witoldem. Tym razem Jagiełło godzi się uznać Witolda jako namiestnika Litwy (1392), lecz oczywiście bez udziału zakonników.

• 1391 r. - Klęska głodu pustoszy Litwę.

• 1392 - 1430 r. - Książę Witold Wielki umacnia swoją władzę w Litwie, a od 1401 r. jest oficjalnie wielkim księciem. Podbija ogromny obszar aż po Smoleńsk (1395) i zdobywa duże wpływy w Złotej Ordzie (1397). Po tych sukcesach znów próbuje uniezależnić się od Jagiełły (1398).

Postępuje rozluźnienie związków z Polską.

• 1399 r. - Wyprawa Witolda przeciw Mongołom.

Książę marzy o opanowaniu rozległych obszarów wschodniej Europy aż po strefę wielkich stepów, co dałoby Litwie pozycję mocarstwa. Wyprawa kończy się jednak straszliwą klęską w bitwie nad Worsklą. Jest to kres planów księcia, pragnącego zerwać nierówny związek z Polską: po przegranej musi znów zwrócić się ku Polsce, aby utrzymać litewski stan posiadania na Rusi. W 1400 r. odnawia unię z Polakami. Dzięki temu może ustabilizować (1401-1408) swoją zachwianą pozycję na Rusi, ale za cenę uzależnienia od Polski. Po 1414 r. buduje potężny, ceglany zamek Nowe Troki na wyspie jeziora Galve jako symbol swej siły i reprezentacyjną siedzibę (zburzą go Kozacy w 1655 r.). Twierdza jest wzorowana na Malborku, gdzie Witold przebywał jakiś czas.

• 1403 r. - Utrata Żmudzi podbitej przez Zakon Niemiecki.

• 1408 r. - Głód w Litwie. Statki ze zbożem wysłane z Polski przechwytują wojska Zakonu Niemieckiego, co wywołuje ostry konflikt, który przekształci się w wojnę (1409).

.- 1409 - 1411 r. - W wyniku popieranego przez Litwę powstania Żmudzinów (1409) zakonnicy tracą kontrolę nad tym obszarem. Wybucha wojna litewsko-zakonna. Polska i Litwa rozbijają armię zakonną w bitwie pod Grunwaldem (1410). Żmudź wraca do Litwy (1411), lecz Zakon nadal rości sobie do niej prawa i nadal cieszy się poparciem zachodniej Europy i papiestwa.

• 1416 r. - Odnowienie unii z Polską w Horodle: wzorem Polski Litwa zostaje podzielona na województwa.

• 1422 r. - Cesarz Zygmunt Luksemburski sporną Żmudź przyznaje Zakonowi Niemieckiemu, lecz Polacy i Litwini najeżdżają Państwo Zakonne i siłą wymuszają zrzeczenie się praw do tego obszaru (umowa zawarta w Melnie w 1422 r.).

• 1424 - 1430 r. - Szczyt potęgi Litwy.

Witold podporządkowuje sobie Chanat Krymski i Moskwę (jako regent). Litwa staje się mocarstwem wschodniej Europy. Witold sprowadza do Trok Karaimów jako swoją najwierniejszą gwardię (ich potomkowie będą tu żyli jeszcze w XXI w.).

• 1430 - 1432 r. - Po bezpotomnej śmierci Witolda Jagiełło wielkim księciem czyni Świdrygiełłę (syn Olgierda). Świdrygiełło jednak chce zerwać z Polską i w tym celu zawiera sojusz z Zakonem Niemieckim (1431). Zostaje pobity przez polską interwencję, choć zatrzymuje pochód Polaków, broniąc Łucka. W tej sytuacji litewscy bojarzy (za zgodą Polaków) dokonują zamachu (w nocy 31 VIII/1 IX 1432) na księcia, któremu nie mogą darować, że bojarów ruskich traktuje na równi z litewskimi, obdarzając ich dostojeństwami. Świdrygiełło cudem unika śmierci i ucieka na Ruś.

• 1432 - 1440 r. - Panuje wielki książę Zygmunt Korybut (syn Kiejstuta) wybrany przez litewskich bojarów.

Zygmunt podpisuje w Grodnie akt unii z Polską (15 XI 1432) i pokonuje Świdrygiełłę pod Oszmianą (9 XII 1432). Świdrygiełło zostaje pozbawiony poparcia Polski po potwierdzeniu unii przez Zygmunta (Grodno 1434) i śmierci sprzyjającego mu Jagiełły. Traci też poparcie na Rusi, kiedy Zygmunt zrównał w prawach bojarów ruskich i litewskich (1434). Mimo zakonnych posiłków, ponosi wielką klęskę w bitwie pod Wiłkomierzem (1 IX 1435). W końcu ucieka na Wołoszczyznę, a Zygmunt przejmuje władzę nad Rusią (1438).

• 1440 r. - Zygmunt ginie w Trokach zamordowany przez spiskowców pod wodzą rodu Gasztołdów, którzy wielkim księciem ogłaszają Kazimierza Jagiellończyka (syn Jagiełły) i zrywają unię z Polską.

Rozumieją, że we wspólnym państwie nielicznym, słabo rozwiniętym gospodarczo Litwinom grozi polonizacja. Z drugiej zaś strony dążą do podboju i katolicyzacji Moskwy (dokonują najazdu na Moskwę w 1446 r.).

• 1447 - 1492 r. - Kazimierz Jagiellończyk jest królem Polski, a zarazem jest nadal wielkim księciem Litwy, wznawiając w ten sposób unię personalną.

• 1458 - 1484 r. - Kazimierz, syn Kazimierza Jagiellończyka, królewski namiestnik w Koronie. Królewicz jest znany z pobożności i cieszy się sporą popularnością wśród ludu, która po przedwczesnej śmierci młodego księcia przeradza się w rodzaj ludowego kultu.

• 1492 - 1505 r. - Panuje wielki książę litewski Aleksander (syn Kazimierza Jagiellończyka, od 1501 r. król Polski).

Aleksander funduje późnogotycki Kościół św. Anny w Wilnie zaprojektowany i wybudowany przez gdańskiego mistrza Michaela Enkingera. Miejscowa tradycja jednak utrzymuje, że autorem budowli jest Jan, młody architekt z Wilna, którego zamordował miejscowy mistrz zazdrosny o urodę kościoła.

• XV/XVI w. - Wojny z Moskwą o Ruś: na mocy pokoju z 1537 r. Litwa traci część dawniej zdobytych ziem.

• 1501 r. - Unia w Mielniku likwiduje polityczną odrębność Litwy. Postępuje upodabnianie Litwy do Polski.

Ostatni wielcy książęta Litwy to zarazem królowie Polski (czyli Korony w ramach unijnego państwa): syn Kazimierza Jagiellończyka Aleksander (do 1505 r.), jego brat Zygmunt Stary (do 1548 r.) i syn Zygmunta Starego Zygmunt August (do 1572 r.).

• 1521 r. - Papież Leon X ogłasza błogosławionym królewicza Kazimierza, który zostaje uznany za patrona Litwy. W 1604 r. Klemens VIII uzna Kazimierza za świętego.

Natomiast grób Kazimierza w katedrze wileńskiej staje się celem pielgrzymek. Uwagę odwiedzających grób przykuwa dziwny wizerunek Kazimierza z trzema rękami. Legenda głosi, że jedno z namalowanych ramion było za długie, więc malarz pokrył je farbą i namalował jeszcze raz. Okazało się jednak, że ramię było wciąż widoczne, co uznano za cud.

• 1547 r. - Marcin Mažvydas Vaitkunas pisze pierwszą litewską książkę, katechizm katolicki.

• 1559 r. - Inflanty zagrożone przez Moskwę przyłączają się do Litwy.

• 1569 r. - Unia Lubelska ostatecznie łączy Polskę i Litwę w unijną monarchię zwaną Rzeczpospolitą.

Należąca do Litwy południowa Ruś, czyli Ukraina, Wołyń i Podlasie, zostaje oddana Polsce (Koronie). Wielkie Księstwo Litewskie zachowuje odrębne instytucje administracyjne i sądownictwo, ale Polacy dominują we wspólnym państwie. Postępuje polonizacja Litwy, na przykład litewskie szlacheckie rody jak Radziwiłłowie, Tyszkiewiczowie czy Sapiehowie przyjmują polskie zwyczaje. Awans społeczny, kariera polityczna, naukowa i artystyczna nieodmiennie łączą się z polonizacją. Przyniesiony z Polski katolicyzm jest faworyzowany w porównaniu do innych religii obecnych w Rzeczpospolitej, w tym też w stosunku do prawosławia wyznawanego przez większość Rusinów podległych dotąd Wielkiemu Księstwu Litewskiemu.

• 1596 r. - Narzucona przez Polaków zawarta w Brześciu Litewskim unia Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim powiększa polityczną i kulturalną przewagę żywiołu polskiego. Cerkwie są zamykane, a oporni duchowni i wyznawcy prawosławia zostają poddani represjom posuniętym aż do zbrojnych pacyfikacji całych wsi i miast oraz mordowania przeciwników unii.

• Ok. 1620 r. - W jednej z miejskich baszt Wilna nad Ostrą Bramą zostaje zawieszony obraz Matki Boskiej, wkrótce uznany za cudowny i narodową świętość Litwy, do której przybywają katoliccy pielgrzymi z całej Rzeczpospolitej.

• 1654 - 1667 r. - Wojna z Moskwą. Armie najeźdźcy pustoszą rozległe obszary Litwy łącznie z Wilnem. Po ostatecznym wyparciu wroga (chociaż rozejm andruszowski oznacza utratę Smoleńska, Kijowa i Ukrainy Zadnieprzańskiej). W Wilnie ruszają prace rekonstrukcyjne. Na przykład hetman Michał Kazimierz Pac (1624-1682) funduje odbudowę zniszczonego Kościoła św. Piotra i Pawła. Tak powstaje jeden z najpiękniejszych i najoryginalniejszych kościołów barokowych w Litwie.

• 1795 r. - Po upadku Rzeczpospolitej Litwa przechodzi pod władzę Rosji, lecz nadal dominują polskie tradycje kulturowe, a litewskie funkcjonują jedynie jako lokalne i zwykle wiejskie zwyczaje.

• Druga połowa XIX w. - Postępuje narodowe odrodzenie Litwinów, którzy zaczynają interesować się własną kulturą, zwłaszcza językiem i literaturą, przypominają swoją historię i akcentują odrębność od dominujących Polaków.

Częściowo sprowokowali to Rosjanie po upadku powstania w 1864 r. próbując narzucić język rosyjski, a litewski zapisując cyrylicą. W odpowiedzi Litwini rozwijają litewskie drukarstwo łacinką w niedalekich Prusach.

• 1851 - 1927 r. - Jonas Basanavičius, lekarz i ojciec litewskiego odrodzenia narodowego. W 1883 r. zakłada pierwsze litewskie czasopismo Aušra (Jutrzenka), które ma odbudować narodową świadomość Litwinów i przyczynić się do stworzenia litewskiego języka literackiego. Zbiera litewski folklor, legendy, tradycje, pieśni i baśnie. W 1905 r. jest współorganizatorem Wielkiego Sejmu Wileńskiego, który ma reprezentować litewskie interesy w ramach Imperium Rosyjskiego. W 1907 r. zakłada Litewskie Towarzystwo Naukowe w szczególny sposób ukierunkowane na litewską historię, kulturę, etnografię i język.

• 1874 - 1944 r. - Antanas Smetona, prawnik i litewski działacz oświatowy. Członek zajmującej się literaturą tajnej organizacji studenckiej Kūdikis (niemowlę), nauczyciel i propagator zakazanych w Rosji książek w języku litewskim, usuwany ze szkoły za walkę z rusyfikacją i odesłany z Petersburga do Wilna za poglądy demokratyczne. Na Wielkim Sejmie Wileńskim (1905) reprezentuje Litewską Partię Demokratyczną. W latach 1904-1907 pracuje w gazecie Vilniaus žinios (Wieści Wileńskie), w 1907 r. wraz z księdzem Juozasem Tumasem-Vaižgantasem zakłada gazetę Viltis (Nadzieja), a później wydaje czasopismo Lietuvos ūkininkas (Litewski gospodarz). Zasługą Smetony jest też opracowanie litewskiej terminologii matematycznej i geograficznej.

• 1875 - 1911 r. - Mikałojus Čiurlionis, wszechstronny artysta: malarz, grafik, kompozytor i pisarz, sztandarowy przedstawiciel symbolizmu oraz prekursor abstrakcjonizmu i surrealizmu. Jest uznawany za narodowego wieszcza Litwinów, jednego z duchowych przywódców ruchu, który doprowadzi w końcu do powstania niepodległej Litwy.

• 1915 r. - Niemcy zajmują Litwę.

• 1917 r. - Konferencja w Wilnie ogłasza powstanie Rady Litewskiej pod nazwą Taryba i proklamuje niepodległość w sojuszu z Niemcami.

• 16 II 1918 r. - Taryba ogłasza w Wilnie pełną niepodległość, już bez związków z Niemcami. Pierwszą osobą, która podpisuje akt niepodległości jest Jonas Basanavičius.

• 1918 - 1919 r. - Lokalna „republika” działa w miasteczku Perloja (po polsku Przełaje) w powiecie trockim. Została założona w celu obrony przed oddziałami wojska rabującymi miasteczko. Perloja ma własną policję, sąd i walutę. Natomiast po powstaniu Litwy i Polski staje się przedmiotem sporu, ponieważ ludność jest mieszana. Ostatecznie do 1923 r. „republika” zostaje podzielona: miasteczko przypada Litwie, a jego okolice Polsce.

• 1919 r. - Vincas Mickievičius-Kapsukas (1880-1935) chce zbudować komunistyczną Litwę w ramach Rosji Sowieckiej.

Mickievičius ukończył seminarium duchowne w Sejnach w 1898 r., był dziennikarzem pisma Ūkininkas (Gospodarz) w Tylży w latach 1901-1902, lewicowych pism Dragaus i Darbininkas w latach 1904-1906, a następnie gazet Naujoje Gadynė i Skardas. Od 1903 r. należał do Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej, a w 1917 r. wstąpił do rosyjskich bolszewików. Od 27 lutego do 4 lipca 1919 r. jest szefem Rady Komisarzy Ludowych planowanej Litewsko-Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej ze stolicą w Wilnie. W granicach tej republiki mają się znaleźć między innymi Możejki, Szawle, Kowno, Sejny, Nowogródek i Grodno, a na obszarze białoruskim Brześć, Pińsk, Mozyrz, Bobrujsk i Mińsk.

• 1919 r. - Na tajny rozkaz J. Piłsudskiego polski generał Lucjan Żeligowski najeżdża w sierpniu Litwę. Formalnie sowiecka republika w Wilnie kończy się wkroczeniem polskich wojsk 1 września.

W rezultacie stolicą niepodległej Litwy zostaje Kowno (Kaunas) i aż do 1938 r. litewski rząd nie będzie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z Polską.

J. Basanavičius nie przyjmuje do wiadomości polskiej aneksji i pozostaje w Wilnie, mimo że Wileńszczyzna już nie należy do Litwy. Do końca życia będzie działał na rzecz rozwoju kultury litewskiej, a jego śmierć spowoduje w Litwie ogłoszenie żałoby narodowej.

• 1920 r. - Sowieci zamierzają podbić i skomunizować Litwę, lecz klęska Tuchaczewskiego pod Warszawą niweczy plany inwazji. W tej sytuacjiMickievičius ucieka do Rosji, gdzie potem działa jako członek Kominternu. Umiera w Moskwie, a po sowieckiej aneksji Litwy w czasie II wojny światowej stanie się ikoną litewskiego komunizmu.

• 1923 r. - Litwini zbrojnie zajmują Kłajpedę (Memel, po litewsku Klaipėdos) i wcielają do Litwy.

Miasto w ok. 90% zamieszkane przez Niemców było dotąd przedmiotem sporu. Litwa i Polska chciały je oderwać od Niemiec argumentując, że na obszarach wiejskich wokół miasta co najmniej połowę ludności stanowią Litwini. W rezultacie od 1920 r. Memel, czyli Kłajpeda jest pod tymczasowym zarządem rozjemczych oddziałów francuskich. Wkroczenie wojsk litewskich oznacza zakończenie sporu i zarazem koniec procesu ustalania granic nowego państwa.

Niepodległa Litwa jest krajem głównie rolniczym z nielicznymi miastami i słabym przemysłem. Na arenie międzynarodowej nie ma mocnej pozycji, jest skłócona z Polską i Niemcami, a na wschodzie graniczy z wrogo nastawioną komunistyczną Rosją. Jedyni przyjaźni sąsiedzi to Łotwa, Estonia i kraje skandynawskie.

Godłem państwa zostaje tradycyjna Pogoń, czyli pędzący na koniu wojownik ze wzniesionym mieczem. Zamiast polskiej flagi biało-czerwonej Litwa przyjmuje flagę z trzema poziomymi pasami: żółtym (Słońce), zielonym (nadzieja) i czerwonym (krew).

• 1924 r. - Umowa o gospodarczej i politycznej współpracy Litwy, Łotwy i Estonii, od 1934 r. funkcjonująca jako Rada Bałtycka.

• 1926 r. - Zamach stanu generała Povilasa Plechavičiusa (1890-1973) obala demokratyczny rząd. Nowym prezydentem zostaje Antanas Smetona, działacz patriotyczny, znawca języka litewskiego oraz wykładowca etyki i filozofii starożytnej na Uniwersytecie Litewskim. Zaczyna się stopniowe ograniczanie swobód politycznych, kształtują się rządy autorytarne. Z drugiej strony Smetona staje się symbolem odrodzenia Litwy i jest uważany za ojca narodu. Jego imieniny zyskują status święta państwowego, jego pomniki pojawiają się w różnych miejscach kraju, a jego imieniem bywają nazywane ulice, szkoły i okręt wojenny.

• 1938 r. - Polska pod groźbą wojny wymusza na Litwie nawiązanie stosunków dyplomatycznych.

• 1939 r. - Niemcy zmuszają Litwę do oddania Kłajpedy. Rząd zawiera z ZSRS układ o pomocy w razie wojny. W rzeczywistości Stalin i Hitler już podzielili tę część Europy podpisując tajny traktat.

• Pierwsza połowa 1940 r. - Sowieci organizują szereg prowokacji na granicy, aby uzasadnić planowaną napaść. Stalin żąda utworzenia sowieckich baz wojskowych w Litwie, a odrzucenie ultimatum traktuje jako wypowiedzenie wojny. Ostatecznie 15 czerwca 150 tysięcy sowieckich żołnierzy wkracza na terytorium Litwy. Stalin wciela kraj do ZSRS jako republikę związkową, a odebrane Polakom Wilno czyni stolicą Litwy.

Prezydent Smetona jest początkowo zwolennikiem zbrojnego oporu wobec najeźdźcy, ale nie znajduje zrozumienia i w końcu akceptuje sowieckie warunki wiedząc, że walka skończyłaby się rzezią. 15 czerwca 1940 r. oddaje władzę premierowi Antanasowi Merkysowi (1887-1955) i wyjeżdża z kraju. Smetona trafia do Szwajcarii, a potem do Cleveland w USA, gdzie zginie w pożarze domu.

A. Merkys zaś zostaje zatrzymany w lipcu 1940 r. podczas próby wyjazdu do Szwecji i wraz z rodziną trafia do sowieckiego więzienia we Włodzimierzu. Zostanie wypuszczony dopiero w 1954 r., lecz nawet wtedy nie wolno mu wrócić do Litwy, więc do końca życia będzie mieszkał we Włodzimierzu.

• 1940 r. - Miejscowi komuniści proklamują powstanie Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (21 lipca) i pod dyktando Moskwy przeprowadzają zmianę ustroju gospodarczego. Ziemia i fabryki należą odtąd do komunistycznego państwa.

Części działaczy politycznych udaje się uciec za granicę, zwłaszcza do Niemiec. Na przykład Kazys Škirpa (1895-1979 w USA) przedostaje się do Berlina, gdzie staje na czele Litewskiego Frontu Aktywistów. Organizacja ma charakter zbliżony do faszystowskiego, a jej celem jest zorganizowanie antysowieckiego powstania w chwili, gdy Hitler zaatakuje ZSRS i ogłoszenie niepodległości Litwy.

• 1941 r. - Zajęcie Litwy przez Niemcy wywołuje wybuch antysowieckiego powstania. Należący do Litewskiego Frontu Aktywistów Juozas Ambrazevičius (1903-1974) tworzy prohitlerowski rząd (istniejący od 23 VI do 5 VIII), aby odsunąć zagrożenie ze strony ZSRS.

Następuje reprywatyzacja ziemi i fabryk upaństwowionych przez Sowietów. Pod rządami Ambrazevičiusa dochodzi do masowych mordów na Żydach, co w pewnym stopniu jest związane z faktem, że część Żydów kolaborowała z Sowietami. Na ogół jednak chodzi o usunięcie ludności postrzeganej jako obca kulturowo i konkurująca z Litwinami w sferze ekonomicznej. Odbywa się pogrom w Kownie i powstaje tam getto. Przykładem współpracy rządu Ambrazevičiusa z Niemcami jest udział Litwinów w masowych mordach w Ponarach pod Wilnem, gdzie rozstrzelano ok. 70 tysięcy Żydów i ok. 30 tysięcy innych mieszkańców Wileńszczyzny, zwłaszcza Polaków. Zwłoki są zakopywane, a część z nich zostanie potem wygrzebana i spalona lub roztarta na proch.

Po litewskich protestach przeciwko niemieckiej okupacji rząd Ambrazevičiusa zostaje zlikwidowany, a Litewski Front Aktywistów rozwiązany. Część działaczy trafia do obozów koncentracyjnych. Sam Ambrazevičius w 1946 r. wyemigruje do Niemiec, a sześć lat później do Stanów Zjednoczonych.

• 1942 r. - Sowieci zaczynają masową wywózkę litewskiej inteligencji, głównie do obozów koncentracyjnych na Syberii, przerwaną przez niemiecki atak w czerwcu. Zdążą deportować ok. 35 tysięcy ludzi.

• 16 II 1944 r. - Povilas Plechavičius wygłasza przez radio odezwę do Litwinów, by zgodnie z umową zawartą trzy dni wcześniej z Niemcami wstępowali do oddziałów zbrojnych LVR (Lietuvos Vėtinė Rinktinė) walczących o niepodległą Litwę. Ich celem ma być zniszczenie polskiej i sowieckiej partyzantki. 1 kwietnia oddziały Plechavičiusa wkraczają do Wilna, a 13-14 maja staczają największą bitwę z polską AK (Armia Krajowa) pod Murowaną Oszmianką zakończoną klęską LVR.

15 maja Plechavičius zostaje aresztowany przez Niemców, ponieważ odmówił oddania litewskich oddziałów pod kontrolę Niemców. Trafia do obozu w Salaspils pod Rygą. Pod koniec wojny wyjeżdża przez Kłajpedę do Niemiec, a stamtąd do Stanów Zjednoczonych.

• Od 1944 r. - Armia sowiecka znów zajmuje Litwę i zapoczątkowuje niemal pięćdziesięcioletnią okupację kraju. Działacze narodowi są więzieni, deportowani do obozów lub mordowani. Zaczyna się rusyfikacja, niszczenie inteligencji i katolicyzmu jako znaku odrębności Litwinów od prawosławnej Rosji. Tysiące ofiar pochłania sowiecki terror i przymusowa kolektywizacja rolnictwa w latach 1948-1950.

• 1945 r. - Kłajpeda zostaje włączona do Litewskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

• Do połowy XX w. - Komunistyczne władze Litwy prowadzą intensywną akcję lituanizacji mniejszości narodowych, zwłaszcza Polaków. Potem jednak Moskwa nakazuje zmienić politykę, aby zapobiec nadmiernemu wzmocnieniu żywiołu litewskiego. Zaczyna się wtedy szkolnictwo w językach narodowych, zwłaszcza po polsku, i mogą powstawać organizacje kulturalne kultywujące tradycje mniejszości etnicznych.

• 14 V 1972 r. - Student Romas Kalanta dokonuje publicznego samospalenia przed Teatrem Miejskim w Kownie, gdzie w roku 1940 Sowieci ogłosili włączenie Litwy do ZSRS. 18 i 19 maja wybuchają w Kownie masowe protesty, które wywołują zamieszki również w innych krajach nadbałtyckich okupowanych przez Sowietów. Wybuchają krwawe starcia, w Kownie zostaje aresztowanych ponad 500 osób, a pogrzeb Kalanty zostaje utajniony przez władze.

• 1988 r. - Powstaje patriotyczna organizacja Sajudis, która w 1989 r. anuluje wymuszoną i bezprawną przynależność Litwy do ZSRS.

• 23 VIII 1989 r. - W pięćdziesiątą rocznicę paktu Ribbentrop-Mołotow powstaje słynny bałtycki łańcuch złożony z niemal 2 milionów Litwinów, Łotyszy i Estończyków protestujących przeciwko sowieckiej aneksji i okupacji trwającej od roku 1940. Protestujący trzymają się za ręce i tworzą nieprzerwaną linię długości ponad 600 km z Wilna w Litwie poprzez całą Łotwę do Tallina w Estonii. Wyczyn zostaje wpisany do Księgi rekordów Guinnessa jako najdłuższy do tego czasu łańcuch ludzi.

• 11 III 1990 r. - Litwa pod wodzą znanego muzykologa, członka Sajudis i konserwatywnego polityka Vytautasa Landsbergisa (ur. 1932) jako pierwsza z byłych sowieckich republik ogłasza niepodległość. Pierwszym krajem, który uznaje wolną Litwę jest Islandia. Zachodnie mocarstwa są jednak niechętne i wolałyby raczej, żeby Litwa nie wyłamywała się z sowieckiego imperium, bo obawiają się globalnej destabilizacji.

Sowieci zaś próbują wywołać konflikt między Litwinami i mieszkającymi w Litwie Polakami, lecz bez rezultatu.

Mimo wszystkich trudności powstaje nieakceptowany przez Gorbaczowa rząd pani premier Kazimiery Prunskiene (17 III 1990). Sowieci odcinają dostawy gazu oraz ropy naftowej i do lipca utrzymują blokadę gospodarczą, lecz Litwini uparcie odmawiają podporządkowania się Moskwie. W grudniu Gorbaczow zarządza pobór Litwinów do wojska, żeby spacyfikować bunt, ale 87% wezwanych mężczyzn odmawia. 20 grudnia sowieckie patrole wojskowe pojawiają się na ulicach litewskich miast.

• 10 I 1991 r. - Gorbaczow żąda od Litwy bezwarunkowego podporządkowania się konstytucji Związku Sowieckiego. Trzy dni później sowiecka armia wkracza do Wilna.

W nocy 12/13 marca Sowieci zdobywają wieżę telewizyjną w Wilnie: ok. 700 osób jest rannych a czternaście zabitych, w tym rozjechanych przez czołgi. Wszystko wskazuje, że Sowieci wkrótce napadną też na gmach parlamentu i wymordują członków litewskich władz. Jednak do tego ataku już nie dochodzi, bo rosyjska opinia publiczna i nowe władze Rosji nie chcą kolejnej krwawej interwencji jak kiedyś na Węgrzech czy w Czechosłowacji.

• !991/1992 r. - Upór Litwinów, rozpad ZSRS, odsunięcie Gorbaczowa i przejęcie władzy w Moskwie przez Jelcyna doprowadzają do wycofania sowieckiej armii z Litwy, co oznacza koniec trwającej pół wieku okupacji.

Kraj ma niemal 3,7 miliona mieszkańców, w tym ponad 80% Litwinów. Ponad 7% stanowią Polacy, zwłaszcza w rejonie Wilna, gdzie narasta polsko-litewski konflikt, i ok. 7% to Rosjanie osiedleni w czasach ZSRS głównie w Wisaginii na północnym wschodzie oraz w Kłajpedzie i Wilnie.

Gospodarka jest słaba, a poziom materialnego życia mieszkańców niski w stosunku do Europy. Władze wprowadzają nową walutę pod nazwą lita. Litwa należy do Rady Bałtyckiej i Rady Państw Morza Bałtyckiego (1992).

• Koniec XX w. - Konflikt z polską ludnością miejscami dominującą na Wileńszczyźnie przekształca się z wewnętrznego problemu Litwy w problem międzynarodowy zaostrzając stosunki z Polską. Władze litewskie bowiem nie godzą się na polską pisownię nazwisk Polaków mieszkających w Litwie i utrudniają działalność polskim instytucjom kulturalnym. Nawet nazwiska polskojęzycznych pisarzy mających korzenie litewskie zapisują po litewsku i oficjalnie uznają za Litwinów. Na przykład Adam Mickiewicz występuje jako litewski poeta Mickievičius. Chcą w ten sposób odciąć się od wielowiekowej dominacji Polaków i zbudować własną narodową tożsamość.

• 2000 r. - Vytautas Landsbergis zgłasza zdumiewającą propozycję, by litewski parlament uznał legalność rządu Ambrazevičiusa, co wywołuje protesty, zwłaszcza środowisk żydowskich. Mimo to w 2012 r. szczątki prohitlerowskiego premiera zostaną uroczyście sprowadzone do Litwy. To dobitnie pokazuje litewskie problemy z interpretacją swojej historii.

• Początek XXI w. - Mimo gróźb ze strony Rosji pragnącej odzyskać wpływy i w przyszłości odbudować imperium, Litwa wstępuje do NATO (2002) oraz do Unii Europejskiej (2004). Kraj szybko się bogaci i rośnie poziom życia Litwinów, czego wyrazem jest też przyjęcie euro jako oficjalnej waluty (2015).

Liczba ludności spada do ok. 2,9 miliona w 2015 r., co jest związane z malejącą liczbą urodzeń oraz emigracją zarobkową do zachodniej Europy. Emigracji sprzyja też nastrój zagrożenia ze strony coraz agresywniejszej Rosji, która systematycznie organizuje wojskowe prowokacje na granicy Obwodu Królewieckiego (Kaliningradzkiego), nad Bałtykiem oraz wzdłuż granicy zależnej od Moskwy Białorusi. Bezpieczeństwo Litwy znacząco się poprawi po 2022 r., kiedy do NATO przystąpią Finlandia i Szwecja skutecznie blokując wpływy Rosji w basenie Morza Bałtyckiego.

• 2020 r. - Epidemia Covid-19 dociera do Litwy.

• Do 2021 r. - Litwa prowadzi dochodzenie mające ujawnić nazwiska Rosjan odpowiedzialnych za masakrę pod wileńską wieżą telewizyjną. Rosja w odwecie doprowadza do wydania międzynarodowego listu gończego za litewskimi sędziami rzekomo nielegalnie zajmującymi się tą sprawą. Mimo to w 2021 r. Litwini publikują listę 67 osób uznanych za zbrodniarzy wojennych, których jednak nie mogą ukarać, bo mieszkają w Rosji i są chronieni przez rosyjskie władze.

• 2022 r. - Po najeździe Rosji na Ukrainę Litwa należy do najbardziej zdecydowanych zwolenników pomocy dla Ukraińców. Litwini obawiają się podobnej napaści ze strony Rosji, zwłaszcza że na granicy powtarzają się rosyjskie prowokacje, rosyjska mniejszość na Litwie nie ukrywa promoskiewskich sympatii, a Moskwa otwarcie zapowiada podbój Litwy. Sytuację poprawia jednak przystąpienie do NATO Finlandii i Szwecji.

← Kraje bałtyckieKurlandia, Inflanty i Łotwa →