Okres rozbicia Chin i epoka Sui
- 221 - 223 r. n.e. - Liu Pei jest cesarzem Czao Lie Ti w Szu (dynastia mniejsza Han w zachodnim Syczuanie), kiedy Ts’ao Pei usunął ostatniego cesarza Han.
W tym czasie w Wei na północy rządzą Ts’ao Pei (Wen Ti, 220-226), Ming Ti (226-239, syn Ts’ao Pei), Fei Ti (239-254, adoptowany przez Minga) i Szao Ti (254-260, wnuk Ts’ao Pei).
Królestwem Wu na południowym wschodzie rządzi generał Sun Cz’üan (Ta Ti, 222-252), jego syn Fei Ti (252-258) i Mo Ti (264-280, bratanek Czing Ti).
- Połowa III w. n.e. - Ke Czung, znany alchemik. Opisuje wiele minerałów i związków chemicznych.
W tym okresie działa też Ko Hung (encyklopedyczne dzieło Pao P’u-tsy, 254-334, eliksiry nieśmiertelności i powodzenia), największy w historii chiński alchemik, oraz Ko Hsüan, czarownik i redaktor zbioru taoistycznych tekstów Ling Pao.
263 r. n.e. - Podbój cesarstwa Szu (Hou Czou, 223-263, syn Liu Pei) przez Czing Ti (258-264) z Wu.
265 r. n.e. - Generał Sy Ma Jen usuwa Jüan Ti (władca Wei, 260-266) i jako cesarz Wu Ti (266-290), zakłada dynastię Tsin. Po przejęciu tronu koncentruje się na problemach swojego ogromnego haremu, który ma podobno liczyć ok. 10 tysięcy kobiet.
Na dworze Wu Ti działa taoista Tung-fang Szuo. Według legendy pewnego dnia mędrzec znikł i wtedy astrolog zauważył, że na niebo powróciła gwiazda, której nie mógł znaleźć od czterdziestu lat. Zrozumiał, że Tung-fang Szuo był nieśmiertelnym, który na krótko zszedł z nieba na ziemię.
Ok. 275 r. n.e. - Siedmiu mędrców bambusowego gaju, słynna grupa urzędników, intelektualistów i poetów, którzy w chaosie rozbitych Chin głoszą ucieczkę (eskapizm) w radość czerpaną z wina, poezji i zabawy.
280 r. n.e. - Cesarz Wu Ti podbija królestwo Wu (usuwa Mo Ti) i jednoczy Chiny.
290 - 306 r. n.e. - Śmierć cesarza Wu Ti wywołuje wojnę o władzę, choć formalnie tron powinien przejąć jego syn Hui Ti panujący do roku 307.
IV w. - Produkcja jedwabiu, choć strzeżona przez Chińczyków, przenika do Japonii, potem do Persji i na Kaukaz.
Mimo grożącej kary śmierci, jajeczka jedwabnika zostają przeniesione do Bizancjum za czasów Justyniana; według legendy embargo przełamują podobno dwaj nestoriańscy mnisi, umieszczając jajeczka w wydrążonych laskach.
- IV w. - W północnych Chinach szybko rośnie znaczenie buddyzmu.
Sun Czao (301-380) tworzy synkretyczny kierunek, łączący tajemną wiedzę taoizmu (hüan-hüe) i buddyzm.
Od 304 r. - Inwazja ludów koczowniczych (głównie Siung Nu, Xianbei i Wuhuan) z północy zapoczątkowuje okres rozbicia znany jako Epoka Szesnastu Królestw. W roku 305 najeźdźcy zdobywają i rabują stolicę Xi’an, co ostatecznie pokazuje słabość cesarza Hui Ti.
307 - 311 r. - Huai Ti (syn Wu Ti) panuje w państwie Tsin.
312 - 385 r. - Tao-an, twórca kultu Buddy-Majtreji i pierwszy buddyjski patriarcha w Chinach.
316 r. - Siung Nu rozbijają państwo Tsin (ostatni władca Min Ti, 313-316, bratanek Huai Ti) i zaczynają okres dominacji małych, często krótkotrwałych państewek.
W ciągu IV w. w Mandżurii i północnych Chinach rozwija się kilkanaście państw w większości zdominowanych przez Xianbei.
- 317 - 323 r. - Jüan Ti (Sy-ma Żui) zakłada dynastię wschodnich Tsin (rządzą do roku 420).
W roku 318 ogłasza się cesarzem, czyli samodzielnym władcą.
Ok. 344 - ok. 406 r. - Gu Kaizhi (Gu Kaj-czżi), malarz i teoretyk sztuki. Autor dzieł przedstawiających życie rodzinne. W IV w. Chińczycy rozwijają malarstwo na jedwabiu, które w IX w. zostanie przejęte przez Japończyków.
351 - 394 r. - Tybetańczycy z rodu Fu rządzą w prowincji Szensi (północne Chiny).
375 - 427 r. - T’ao Jüan Ming, pisarz znany z prostoty i piękna języka.
385 - 433 r. - Hsieh Ling-jün, sławny poeta opiewający przyrodę.
386 - 409 r. - Topa Kuei (Tao Wu Ti) z ludu Toba (lub Tuoba) zakłada na północy nowe państwo Wei (dynastia północnych Wei), w roku 398 ogłoszone cesarstwem.
399 - 414 r. - Pielgrzym Fa Hsien (Fa Sien, Fa Hien ok. 340-420) idzie przez Azję Środkową do Indii po święte teksty i przedmioty buddyjskiego kultu. Uczy się tam języka i lepiej poznaje buddyzm. Po kilku latach wraca statkiem z Cejlonu przez Jawę. Tłumaczy część przywiezionych dzieł na chiński i pisze wspomnienia uznane potem za jedne z najlepszych w całej literaturze podróżniczej.
IV/V w.- Buddyzm staje się integralną częścią chińskiej kultury. Na terytorium Toba koło Dunhuang, gdzie rozgałęzia się Szlak Jedwabny powstają słynne jaskiniowe świątynie Mogao (od 366 r.) z rzeźbami i malowidłami łączącymi elementy buddyjskie z chińskimi i hellenistycznymi (liście akantu, stroje, uzbrojenie). Od V w. trwa rozbudowa buddyjskich jaskiń w Longmen ozdobionych rzeźbami i malowidłami. Szerzy się buddyjski kult gór (nawiązanie do Meru): Wu Tai Szan w Shanxi i Emei Szan w Syczuanie (z klasztorami znanymi jako ważne ośrodki kultu Wen Szu), Pu Tuo Szan i Dziu Hua Szan. Wszystkie są celem pielgrzymek.
Rosną uprawy herbaty, która staje się narodowym napojem Chińczyków. W Junnan rozpowszechnia się lecznicza (flawonoidy wzmacniają układ krążenia i moczowy) czerwona herbata pu-erh (nazwa od miasta, gdzie jest skupowana). Jej liście są poddawane fermentacji w jaskiniach. Za dynastii Tang pu-erh stanie się ulubionym napojem cesarzy.
V w. - Epidemie przypominające odrę, ponieważ wywołują wysoką gorączkę i wysypkę, zabijają tysiące ludzi.
Od V - VI w. - Coraz szerzej są stosowane młyny wodne.
402 r. - Oficjalne ustanowienie w Chinach kultu Buddy-Amidy (Budda przyszłości, władca zachodu). Sektę zakłada Huej-juan (334-416), uczeń Tao-an. Budda-Amida, zwykle przedstawiany z aureolą wokół głowy i z kwiatem lotosu, ma zapewniać powtórne wcielenie tym, którzy do niego się zwracają.
Od 409 r. - Toba z Wei odnoszą sukcesy w walce z koczowniczymi Rou Ran (Rouran, Żou Żan, Żuan Żuan) i do końca V wypierają ich ze stepów na północ od Chin, lecz nie potrafią ostatecznie rozbić kaganatu Rou Ran.
W Wei panują: Ming Jüan Ti (409-423, syn Topa Kuei), Tai Wu Ti (423-452, syn Ming Jüan Ti), Nan-an Wang (452, syn Tai Wu Ti), Wen Czeng Ti (452-465, bratanek Nan-an Wanga), Sien Wen Ti (465-471).
413 - 429 r. - Mnich Buddhabhadra (359-429) z Indii przebywa w Nankinie, tłumacząc buddyjskie teksty.
420 - 422 r. - Wu Ti usuwa Kung Ti (419-420), ostatniego władcę z dynastii wschodnich Tsin, i zakłada dynastię Liu Sung, która utrzyma hegemonię na południu Chin do śmierci cesarza Szun Ti (477-479).
422 r. - Taoizm staje się państwową religią królestwa Wei.
439 r. - Toba jednoczą północne Chiny w granicach królestwa Wei, kończą Epokę Szesnastu Królestw (w rzeczywistości było ich ponad 40).
Chcąc opanować cały kraj, Toba prowadzą zbrojne ekspedycje na południe i koczowniczą północ. Główne ośrodki państwa to Pingczeng (stolica północna) i Lojang. Zaczyna się okres potęgi za cesarzy Siao Wen Ti (471-499, syn Sien Wen Ti) i jego syna Śuan Wu Ti (499-515).
Ustala się podział administracji na sześć ministerstw (urzędów znanych od epoki Czou), który utrzyma się aż do roku 1851: Ministerstwo Służby Państwowej, Finansów, Ceremonii, Wojska, Sprawiedliwości i Robót Publicznych.
458/459 r. - Mnich Hui-szen wypływa na Pacyfik i odkrywa wielki ląd, który nazywa Fu Sang.
Druga połowa V-VII w. - Chińczycy organizują wyprawy do Indochin, aby umocnić swoje wpływy na szlaku handlowym do Indii. Chińskie statki atakują deltę Mekongu i cieśninę Malakka. Chińscy inżynierowie budują największe morskie statki tej epoki zdolne zabrać na pokład 600-700 osób. Te wielkie okręty docierają do Indochin, Indii, Persji i jeszcze dalej na zachód.
479 - 589 r. - Na południu ziem chińskich panują kolejno dynastie południowych Cz’i (479-502), Liang (502-557) i Cz’en (557-589) aż do podboju przez cesarza Wen Ti z dynastii Sui.
493 r. - Cesarz Siao Wen Ti przenosi stolicę Toba (państwo Wei) do Lojang.
494 r. - Cesarz zakazuje używania w urzędach języka innego niż chiński.
496 r. - Na północny wschód od Lojang cesarz buduje klasztor, który mistrz Bhadra nazwie Shaolin (Młody Las).
500 r. - Lojang (ponad pół miliona mieszkańców) za cesarza Śuan Wu Ti jest jednym z większych miast świata.
VI w. - Trwa buddyzacja Toba.
Spis ludności z 477 wykazał istnienie 6500 buddyjskich świątyń i blisko 80 tysięcy mnichów na północy oraz ok. 2000 świątyń i 6000 mnichów na południu. W połowie VI w. północ ma już 30 tysięcy świątyń i 2 miliony mnichów, a Chiny są uważane za kraj buddyjski.
Z Indii przybywa Bodhidharma i w początkach VI w. zakłada w Chinach sektę medytacyjną cz’an (dhjana) - wkrótce główną szkołę buddyzmu w Chinach, a potem w Japonii. Przekształca tai-czi w sport obronny kung-fu, a klasztor Shaolin, gdzie według tradycji spędził lata na medytacji, czyni jego ośrodkiem. Bodhidharma zostaje potem uznany za pierwszego patriarchę chińskiej szkoły cz’an (a zarazem 28. patriarchę od czasów Buddy). Według legendarnej tradycji jego następcą ma być Hui-k’o, a potem Seng-t’san.
Dzięki medytacjom i treningowi wojownicy-mnisi z Shaolin zyskują niebywałe cechy (w transie bywają odporni na zimno i ból i dysponują ogromną siłą). Walczą między innymi za pomocą dżi, guan dao (szabla na długiej rękojeści), miecza i łuku. Rozwijają też szczególne bronie jak bat, czyli metalowy łańcuch z ostrzem lub kulą na końcu i koło z ostrzami na obwodzie.
Od VI w. - Rozwój produkcji porcelany (zwanej yao od nazwy pieców do wypalania glinki): pokrytej białym szkliwem w Xinyao (Hopei), zielonej w Yuyao i żółtobrązowej.
507 r. - Ostatnia wielka wyprawa armii Toba na południe.
515 - 577 r. - Hui-sy (Hui-ssu), znany alchemik, buddyjski mnich i jeden z najwspanialszych myślicieli cz’an.
516 r. - Po śmierci Śuan Wu Ti w imieniu jego syna Siao Ming Ti (515-528) rządzi cesarzowa Ling.
Jedną z jej pierwszych decyzji jest budowa ogromnej i niezwykle kosztownej świątyni buddyjskiej Jung-ning (od 516 r.). Koszty tego przedsięwzięcia niemal opróżniają skarbiec, przyczyniając się do osłabienia państwa.
518 - 521 r. - Buddyjscy mnisi Sung Jün i Huei-szeng wędrują do Indii śladami Fa Hsiena.
Lata 520. - Powstanie chłopskie w Hopei (północna Nizina Chińska), bunt armii.
VI w. - Państwem Toba (Wei) wstrząsają walki o władzę i coraz wyraźniejsze tendencje odśrodkowe.
Panują kolejno: Lin-t’ao Wang (528), Siao Czuang Ti (528-530), Tung-hai Wang (530-531), Czie Min Ti (531-532), An-ting Wang (531-532) i Siao Wu Ti (532-535).
Od 534 r. - Rozpad państwa Wei na Wschodnie pod rządami Siao Czing Ti (panuje do 550 r.) i Zachodnie (istnieje do 557 r.) pod władzą Wen Ti (535-551). Lojang zostaje opuszczone i popada w ruinę.
535 - 536 r. - Kroniki odnotowują długotrwałe zaciemnienie nieba i zablokowanie światła słonecznego, co wywołuje nagłe ochłodzenie, spadek plonów i związany z nim głód. Zjawisko wywołała duża ilość wulkaniczego pyłu wiszącego w aatmosferze nad całą półkulą północną.
Chiny wchodzą w okres kilkuletniego osłabienia, co wykorzystają Wietnamczycy pragnący odrzucić chińską władzę.
538 - 597 r. - Czy K’ai (Czih-i), założyciel panteistycznej buddyjskiej szkoły T’ien-T’ai, opierającej się na Sutrze lotosu. Jest to jeden z najbardziej błyskotliwych umysłów w dziejach chińskiego buddyzmu.
550 - 559 r. - Wen Śuan Ti (Kao Jang) przekształca Wschodnie Wei w królestwo Północne Cz’i.
554/555 r. - Turkuci, tunguscy Kitanowie i Północne Cz’i ostatecznie rozbijają kaganat Rou Ran.
557 r. - Siao Min Ti (Jü-wen Czüe) przekształca Zachodnie Wei w królestwo Północne Czou.
577 r. - Wu Ti (560-578) z Północnego Czou podbija Północne Cz’i (ostatnim władcą jest Ju Czu panujący w 577 r.).
580 r. - Generał Jang Czien przejmuje władzę w Północnym Czou jako cesarz Wen Ti i założyciel dynastii Sui. Każe zamordować cesarza Czing Ti (579-581) oraz cały dotychczas rządzący ród Jü-wen.
580 - 651 r. - Tao-hsüan, czwarty patriarcha cz’an. Naucza na górze Szuang-feng.
581 - 682 r. - Souen Sseu-mo, sławny lekarz.
589 r. - Wen Ti rządzący Sui podbija południowe Chiny, jednocząc w ten sposób cesarstwo.
Odbudowuje gospodarkę i buduje nową stolicę Czangan (Changan) w okolicach dawnego Xi’an nad brzegiem rzeki Wei.
- VII w. - Buddyjska sekta cz’an dzieli się na eklektyczny nurt północny zbliżający się do taoizmu (Szen-siu, 600-706) i tradycyjny nurt południowy (Huej-neng, 638-713; Szen-huei, 670-762).
Powstaje też odrębna buddyjska szkoła Hua-jen, której dwaj przywódcy Czih-jen i Fa-tsang są uznawani przez tradycję za drugiego i trzeciego patriarchę Hua-jen.
- Od VII w. - Chińczycy stosują bawełnę z Indii i mieszają ją z jedwabiem w tkaninach, które dzięki temu są tańsze od jedwabnych.
Z karpia (Cyprinus carpio) hodowanego w stawach powstają odmiany mięsne. Hodowcy wytwarzają też małe, ozdobne karpie zwane złotymi rybkami. Obie formy przedostaną się z czasem do Japonii, Azji Zachodniej i Europy.
Zielona herbata rozpowszechnia się w Azji Wschodniej, stając się niezbędnym elementem kultury.
Upowszechnia się opium zapożyczone z zachodniej Azji; wkrótce staje się lekiem i jednym z popularnych narkotyków.
Od VII w. - Niegdyś żyzny Płaskowyż Lessowy, gdzie zaczynała się chińska cywilizacja coraz wyraźniej pustynnieje. Jest to wynik ogromnego przyrostu liczby ludzi zamieszkujących ten obszar i w konsekwencji nadmiernej eksploatacji ziemi dla celów rolniczych oraz wycinania lasów. Brak pokrywy roślinnej powoduje wysuszenie gleby, która zamienia się w lotny pył. Żółty less spływa do wody i staje się przyczyną zamulenia rzeki Huangho, której woda nabiera żółtego zabarwienia. W ciągu następnych kilkunastu stuleci Płaskowyż Lessowy staje się niemal pustynią nawiedzaną przez burze piaskowe, pozbawioną wody i roślinności, a ludzie tam mieszkający cierpią biedę i nawracające klęski głodu.
602 - 605 r. - Podbój północnego Wietnamu.
604 r. - Cesarz Wen Ti zostaje zamordowany na rozkaz swego syna i zarazem następcy Kuang.
604 - 618 r. - Kuang jako cesarz Jang Ti, rządzi ze stolicy w Lojang nad Huangho.
Rozbudowa kanałów umożliwia transport bez pływania po morzu, gdzie często zdarzają się napady piratów.
- 606 r. - Chińska flota pustoszy Tajwan. Odtąd atakuje też wybrzeża Półwyspu Koreańskiego (643, 658, 660) i stale ponawia łupieżcze wyprawy do Japonii.
W VII w. chińskie dżonki handlowe docierają aż do Zatoki Perskiej.
610 r. - Pandemia dżumy zawleczona z zachodu podkopuje gospodarkę kraju i władzę cesarza. Przez 200 lat w kolejnych nawrotach zabije kilkaset tysięcy ludzi głównie na południu i nad morzem.
611 - 614 r. - Nieudana próba podboju państwa Kogurjo na Półwyspie Koreańskim.
615 r. - Najazd Turków z północy zmusza cesarza do płacenia haraczu.
Wybuchają powstania chłopskie, cesarz Jang Ti traci kontrolę nad zanarchizowanym państwem i w 616 r. ucieka na południe do Jangczou (Yangzhou). Na tron wstępuje jego wnuk Kung Ti (617-618), lecz nie potrafi go długo utrzymać.
- 619 r. - Śmierć Jang Ti kończy dynastię Sui. Władzę przejmuje Li Jüan jako cesarz Kao Tsu.