Berberowie zachodniego Sudanu i Tuaredzy
4. tysiąclecie p.n.e. - 1. tysiąclecie n.e. - Berberowie zamieszkują zachodnią i środkową część Sahary.
Początek VI w. n.e. - Według rozpowszechnionej legendy królowa Tin Hinan jednoczy berberyjskie plemiona w rejonie oazy Tafilalt i nadaje im wspólną kulturę. Tak zaczyna się lud Tuaregów, który Tin Hinan poprowadzi potem na południe. Tradycja głosi, że w miejscowości Abalessa znajduje się grobowiec legendarnej władczyni. Co ciekawe, późniejsze badania archeologów wykażą, że w grobie w Abalessa faktycznie złożono szczątki kobiety wysokiego rodu, która żyła na przełomie V i VI w.
Tuaredzy są hodowcami i rozbójnikami, ale zajmują się też handlem. Odsprzedają między innymi schwytanych jeńców jako niewolników lub sami ich wykorzystują. Z czasem jednak niesprzedani niewolnicy wtapiają się w Tuaregów. Ze wschodu przejmują wielbłąda i wkrótce stają się ekspertami w jego hodowli.
Tuaredzy będą potem nazywani „błękitnymi ludźmi”, ponieważ męska arystokracja osłania ciało i twarz niebieskim pasem tkaniny. Ale wielu podróżników odwiedzających Tuaregów opowiada też o rzekomo błękitnawym odcieniu ich skóry.
- VI - XI w. - Kolejne fale koczowniczych Berberów napływają nad północny Niger.
Nad Niger przybywają też murzyńskie ludy rybackie Bozo (na zachodzie) oraz Do i Sorko (na wschodzie). Bozo reprezentują jeszcze epokę kamienną. Pozostawiają charakterystyczne groby, ponieważ zmarłych grzebią pod kurhanami. Do XX w. zachowają tradycyjne prawa wynikające z pierwszeństwa pojawienia się na tym obszarze. Tak więc zajmują tereny nadrzeczne, pobierają opłaty za użytkowanie rzeki i rezerwują tylko dla siebie prawo do stosowania niektórych technik rybackich. Twierdzą, że za pośrednictwem duchów przodków utrzymują kontakt z duchem rzeki zwanym Faro.
Podobne uprawnienia nad wschodnim Nigrem mają Do, lecz nie są tak liczni i ulegają rybakom Sorko, od VI w. posuwającym się w górę rzeki od wschodu.
W VI/VII w. wódz Faran Maka Bote jednoczy Sorko w plemiennym państwie. Sorko zakładają potem osady Kukia (VII w.), Gao (VIII w.) i Bamba. Napotykają jednak opór myśliwskiego plemienia Gow i berberyjskich ludów Lamtuna, z którymi prowadzą zacięte walki. To stymuluje umacnianie pozycji naczelników oraz centralizację władzy w plemiennych państwach w XI w.
VII - IX w. - Berberowie przyjmują islam, a w zachodnim Sudanie osiedlają się Arabowie. Rośnie zainteresowanie muzułmanów złotem i niewolnikami z Afryki, co wpływa na rozwój handlu.
Od połowy VIII w. - W oazie Tafilalt istnieje miasto Sidżilmasa jako centrum plemiennego państwa Berberów utrzymującego się z hodowli, handlu i rozboju.
IX w. - Berberowie Lamtuna opanowują miasto Sidżilmasa oraz całą zachodnią i centralną Saharę. Lamtuna dają początek Tuaregom - koczowniczym pasterzom żyjącymi z hodowli owiec i wielbłądów (dromaderów) oraz wyrobu narzędzi i innych przedmiotów użytkowych lub przeznaczonych na handel. Często napadają też na karawany kupców ciągnące przez Saharę albo podejmują się ochrony karawan przed innymi rozbójnikami. Charakterystyczną cechą Tuaregów są ciemne lub kolorowe, długie, luźne stroje chroniące przed słońcem. Dla ochrony przed piaskiem niesionym przez wiatr zwykle zasłaniają również twarze z wyjątkiem oczu. W odróżnieniu od większości muzułmanów tuareskie kobiety zachowują dużą swobodę, mogą pokazywać obcym twarz, rozmawiać z nimi i często same decydują o swoim małżeństwie. Są to relikty zwyczajów przedmuzułmańskich, które przetrwały ze względu na dość powierzchowną arabizację Lamtuna.
X w. - Tuaredzy tworzą kilka plemiennych państw. W masywie Air tuareskie plemię pasterzy Targa zakłada monarchię Agadez. W Fezzanie zaś dynastia Czattabit zakłada księstwo ze stolicą w mieście Zuejla. Natomiast w centrum zachodniej Sahary rozwija się zależne od Tuaregów handlowe miasto Tuat na skrzyżowaniu szlaków z Sidżilmasy do Agadezu i z Uargli do Teghazy.
X - XI w. - Nad północnym Nigrem powstają duże handlowe miasta Berberów, w tym Timbuktu według arabskiego kronikarza Es-Sadiego (XVII) założone przez Tuaregów ok. 1100 r.
X - XII w. - Szczytowy okres siły państwa Czattabitów w Zuejla. Berberowie biją złote monety, kontrolują dużą część handlu transsaharyjskiego i rozbudowują swoją stolicę. Miasto Zuejla przetrwa 600 lat, mimo upadku Czattabitów.
Początek XIII w. - Łupieżcze najazdy Tuaregów na Ghanę.
Początek XV w. - Tuareg Akil Mohammed Naddi, zostaje malijskim zarządcą Timbuktu.
W mieście działa w tym czasie jego przyjaciel Sidi Jahia (zmarły w 1463/1464 r.), znany uczony ze szkoły koranicznej przy meczecie Sankore.
Po 1418 r. - Po wyprawach Henryka Żeglarza zaczyna się handel z Portugalią.
1433 r. - Tuareg Akil Ag Melaul wykorzystuje osłabienie królestwa Mali i opanowuje całe pogranicze Sahelu wraz z Timbuktu. Rządzący miastem Mohammed Naddi musi Tuaregom płacić coroczną daninę w złocie.
1440 r. - W Sankore powstaje drugi meczet nazwany potem Sidi Jahia.
1469 r. - Songhaj zajmuje Timbuktu na prośbę mieszkańców niezadowolonych z tuareskiego wyzysku. Dotychczasowy zarządca Amar Naddi (syn Mohammeda) ucieka do Ualata, a nowym zarządcą zostaje jego brat Moktar.
XV/XVI w. - Okres najintensywniejszego handlu złotem w zachodnim Sudanie i Sahelu. Główne szlaki handlowe wiodą z Timbuktu przez miasto Teghaza do Maroka oraz z Gao przez Agadez do Trypolitanii i Egiptu.
Oprócz złota handluje się też kością słoniową, niewolnikami, solą i tkaninami. Miasto wciąż jest głównym punktem na szlakach przecinających Saharę od Nigru do Nilu i Morza Śródziemnego.
Timbuktu staje się też centrum intelektualnym z wielkimi bibliotekami gromadzonymi przez poszczególnych mędrców.
1501 r. - Toure z Songhaju na czele armii podporządkowuje sobie tuareskiego władcę Agadez o imieniu Tildza, lecz po pewnym czasie Tildza odrzuci songhajską władzę. W 1514 r. Toure ponownie zmusi do posłuszeństwa niesfornego wasala z Agadez.
Lata 1540. - Tuaredzy najeżdżają marokańską prowincję Draa, aby zmusić Maroko do rezygnacji z prób zajęcia złóż soli w Teghazie. Kiedy jednak Marokańczykom udaje się zniszczyć kopalnie w Teghazie (1556-1557), Tuaredzy budują nowe w Taodeni.
1591 r. - Marokański najazd przerywa tradycyjne szlaki handlowe. Najeźdźcy tworzą w Timbuktu warstwę panującą Arma, która przerodzi się wkrótce w miejscową arystokrację.
Podczas walk Marokańczycy niszczą lub rabują wielkie zbiory rękopisów przechowywanych w Timbuktu. Część książek zostaje jednak ukryta w jaskiniach pod opieką poszczególnych rodów. Dopiero w latach 1990. zbiorami zajmą się naukowcy i odkryją, że w Timbuktu w rękach prywatnych jest kilkadziesiąt tysięcy rękopisów, niektóre nawet z XIII w.
Od 1618 r. - Po odejściu Marokańczyków Tuaredzy tworzą efemeryczne państewka w rejonie Timbuktu i narzucają miastu swoją władzę. Ten sukces pasterskiego ludu jest związany z osuszaniem klimatu i ekspansją pustyni, która od XIV w. przesunęła się o ok. 200 km na południe.
Połowa XVII w. - Tuareskie szczepy Tadmakka i Ulliminden walczą o pastwiska w górach Adrar. Pokonani Tadmakka przenoszą się na południe za Niger.
Do 1660 r. - Paszowie Arma rosną w siłę i w końcu uniezależniają się od Tuaregów, stając się samodzielnymi panami Timbuktu. Teraz to władcy Timbuktu zaczynają terroryzować okoliczną ludność.
XVIII w. - Ciągłe łupieżcze wyprawy Arma z Timbuktu i najazdy Tuaregów na handlowe karawany zmierzające do Timbuktu. Następuje ostateczny upadek miasta Zuejla.
1711 - 1716 r. - Głód w Timbuktu (nieurodzaj wywołany suszami) i walki o władzę w mieście.
1737 r. - Hammedi, pasza Timbuktu wspierany przez wojowników Fulbe wyrusza przeciw Tuaregom Tademekket, którymi dowodzi Tademekket Oghmor. Arma i Fulbe zostają pokonani pod Toghaja (23 V), pasza ginie, a miasto, choć pozostaje pod formalną władzą kolejnego paszy, uznaje się za wasala koczowniczych Tuaregów. Musi im odtąd płacić coroczną daninę.
1755 r. - Umiera wódz Oghmor. Tademekket dzielą się na skłócone klany i tracą dawną siłę. Wykorzystują to Tuaredzy Ulliminden koczujący w okolicy Gao oraz Bamba i zajmują Timbuktu.
Od 1757 r. - W Timbuktu działa Mochtar Kunti (1729-1811), teolog stojący na czele sufickiego bractwa kadirijja.
Ok. 1780 r. - Po kilku najazdach Murzynów Bambara z południa Tuaredzy wycofują się z Timbuktu.
1787 - 1840 r. - Wódz Kawa jednoczy skłócone plemiona Tuaregów, tworzy silną konfederację koczowników pod przywództwem Ulliminden, przepędza Bambara i znów narzuca Timbuktu daninę.
Znosi tytuł paszy w Timbuktu, zastępując go funkcją kaida wybieranego przez Arma, lecz podległego Tuaregom.
XIX w. - Tuaredzy rządzą Timbuktu i dominują w zachodnim Sahelu i Saharze. Słabnie jednak handel złotem znad Nigru, chociaż nadal jego centrami są miasta Murzuk i Ghat między Akakus i Tassili.
1826, 1828 r. - Do Timbuktu docierają francuskie ekspedycje: od północy Laing i od zachodu Caille.
Druga połowa XIX w. - Tuaredzy walczą z kolejnymi francuskimi ekspedycjami.
1862 - 1864 r. - Tukulerzy próbują podbić tuareskie Timbuktu, lecz dwukrotnie ponoszą klęskę.
Ośmieli to Fulbe i Bambara, którzy podniosą bunt i doprowadzą do śmierci El-Hadż Omara.
1899 r. - Timbuktu zostaje podbite przez Francję, a w 1960 r. wejdzie w skład republiki Mali.
1905, 1917 r. - Tuaredzy nad środkowym Nigrem i w środkowym Sudanie zawierają układy pokojowe z Francuzami.
1915 - 1918 r. - Tuaredzy organizują powstanie i próbują wypędzić francuskich kolonizatorów, ale walki kończą się klęską powstańców.
Po 1960 r. - Tuareskie plemiona żyją na terenie kilku państw: Mali, Nigru i Czadu.