Dominacja Chichimeków, Tepaneków i Azteków

  • XI - XII w. - Najazdy plemion Nahua z północy. Choć przez Tolteków plemiona z północy są pogardliwie zwane Chichimec (Barbarzyńcy), okazują się skuteczne w walce i stopniowo odbierają Toltekom ich ziemie.

Legendy głoszą, że przodkowie Chichimeków wyszli na powierzchnię ziemi ze świętych jaskiń (reminescencje bóstw chtonicznych nawiązujące do idei żeńskiej siły płodności oraz Matki Ziemi).

Ludy mówiące językami aztec-tano odgrywają coraz większą rolę, chociaż niektóre z nich są dość prymitywne jak na przykład Tarahumara (Raramuri czyli Biegacze) z gór Sierra Madre Occidental. Ten względnie izolowany lud słynie z polowań opartych na wytrwałym biegu za zwierzęciem, które w końcu pada ze zmęczenia. W XX w. Tarahumara będą wzbudzać podziw swoją umiejętnością przebiegnięcia na przykład 300 km w ciągu kilkunastu godzin.

  • Druga połowa XII w. - Tula zostaje obrabowana i spalona, a resztki Tolteków poddają się najeźdźcom lub uciekają na południe i wschód aż do Jukatanu i Gwatemali.

Potomkowie królewskiej dynastii Tolteków obejmują tron w Colhuacan i będą rządzić do XIII w., kiedy i to miasto zajmą Chichimekowie.

  • 1168 r. - Wprowadzenie do Meksyku kalendarza Majów i ustanowienie nowej ery.

  • XII w. - Purepecha, czyli Taraskowie w Michoacan na wybrzeżu Pacyfiku przeżywają apogeum swego rozwoju. Stolicą kraju jest miasto Tzintzuntzan (nazwa oznacza Miejsce Pełne Kolibrów) nad jeziorem Patzcuaro. Co ciekawe, polityczna stolica państwa nie jest największym miastem Tarasków ustępując kilkakrotnie większemu Angamuco.

Liczące ok. 100 tysięcy mieszkańców Angamuco jest w tym czasie jednym z największych ośrodków miejskich Ameryki Środkowej. Jego plan wykazuje cechy z góry przemyślanej całości z szeregiem sztucznie usypanych wzgórz, z tarasowo ułożonymi ogrodami, kilkoma piramidami, na których stoją świątynie oraz boiskami do rytualnej gry w piłkę. Przegrywający bywali składani w ofierze na ołtarzach świątyń.

Dzięki względnemu oddaleniu od Doliny Meksyku i mądrej polityce Taraskowie pozostają niezależni od agresywnych potęg z centralnej części Meksyku.

  • Połowa XIII w. - Po upadku Tuli wódz Xolotl prowadzi Chichimeków na południe do Doliny Meksyku. Tu nad jeziorem Texcoco zakłada miasto Texcoco, a wokół niego powstają inne (na przykład Azcapotzalco). Chichimekowie przejmują kulturalny dorobek Tolteków. Wzorem Tuli budują święte miasto Cholula, nowe symboliczne centrum świata, kulturalną i artystyczną stolicę Meksyku. Powstanie tu piramida Quetzalcoatla wysoka na 66 m, długości podstawy 450 m i objętości około 3,3 miliona m3. Ta i inne piramidy w mieście służą jako miejsca składania ofiar z ludzi oraz rytualnego kanibalizmu. Cholula staje się nowym celem pielgrzymek i ośrodkiem modłów o powrót Quetzalcoatla.

W Dolinie Meksyku pojawiają się Aztekowie jako jedno z plemion napływających na tereny tolteckie. Przybywają z krainy Aztlan na północnym zachodzie. Według legend wyszli niegdyś z jaskiń, a wieloletnią wędrówkę zaczęli w początkach XII w. Prowadził ich bóg Huitzilopochtli-Mexitli oraz jego kapłani.

  • Koniec XIII w. - W lidze chichimeckich plemion wyróżniają się Tepanekowie i dzięki silnej armii wyrastają na potęgę.

  • Od początku XIV w. - Na początku stulecia umiera Xolotl, charyzmatyczny przywódca Chichimeków i właściwy twórca ich potęgi. Wraz z jego śmiercią Chichimekowie tracą dawną pozycję.

Wykorzystują to Tepanekowie i stopniowo uniezależniają się od Chichimeków, chociaż ci nadal są formalnie uznawani za panów Doliny Meksyku. Tepanekowie mają jednak wielu wasali i dysponują coraz potężniejszą armią zdolną zagrozić dotychczasowym hegemonom Doliny. Teraz już nie tylko chichimeckie Texcoco, ale również Azcapotzalco rządzone przez Tepaneków przewodzą lidze miast w Dolinie Meksyku.

  • Ok. 1319 r. - Władca miasta Culhuacan wypędza Azteków, obawiając się ich wojowniczości i politycznych ambicji.

Niewielkie plemię, nie znajdując żadnego miejsca dla siebie, wędruje przez Wyżynę Meksykańską, aby w końcu przybyć na bezludną, bagnistą wysepkę na jeziorze Texcoco. Tu Aztekowie spotykają orła pożerającego węża na opuncji. Wąż symbolizuje moce ziemskie, a ptak to uosobienie sił powietrza. Zgodnie z interpretacją kapłanów jest to znak, że bóg daje im ten kraj, łącząc dwie sprzeczne i wzajemnie uzupełniające się energie (dualizm), które rządzą całym kosmosem i decydują o losach ludzi. Jest to proroctwo na dobrą przyszłość.

  • 1325 r. - Aztekowie osiedlają się na wyspie jeziora Texcoco i kapłan Tenoch nakazuje budowę miasta, które zostanie nazwane od jego imienia Tenochtitlan albo Mexico od boga Huitzilopochtli-Mexitli.

Wyspiarscy Aztekowie będą odtąd zwani Meksykanami w przeciwieństwie do tych, którzy zostali na stałym lądzie. Na bagnistych wodach jeziora ubodzy Aztekowie jako wasale Tepaneków z Azcapotzalco zakładają sławne pływające ogrody z plecionych tratw pokrytych mułem. Uprawiają na nich między innymi kukurydzę i spokrewnioną z pomidorem roślinę Physalis ixocarpa, z której owoców robią sosy i dżemy. Znają też rośliny ozdobne - dalie (Dahlia) i aksamitki (Tagetes).

  • Ok. 1336 - 1396 r. - Acamapichtli, władca Azteków z Tenochtitlanu, zaczyna budowę silnego państwa, lecz nadal uznaje zwierzchnictwo Tepaneków.

  • Od połowy XIV w. - Tepanekowie z Azcapotzalco są faktycznymi hegemonami nad jeziorem Texcoco, chociaż formalnie miasto Texcoco nadal pozostaje stolicą ligi miast.

  • Ok. 1357 r. - Aztekowie pozostali na stałym lądzie zakładają własne miasto Tlatelolco, wrogo nastawione do Tenochtitlanu. Są wasalami Tepaneków z Azcapotzalco.

  • XIV/XV w. - Tezozomoc, potężny władca Tepaneków z miasta Azcapotzalco, daje królowi Azteków z Tenochtitlanu, Huitzilihuitli (synowi Acamapichtli) swoją córkę za żonę i poważnie zmniejsza trybut płacony corocznie przez Azteków. Jest to wyraźne uznanie dla siły i znaczenia wasala z Tenochtitlanu.

Powstaje więc bardzo niestabilna sytuacja polityczna, kiedy formalnie suwerenem jest nadal chichimeckie miasto Texcoco, lecz w rzeczywistości Tepanekowie z Azcapotzalco są już praktycznie niezależni, a ich wasale, Aztekowie z Tenochtitlanu, bardzo szybko przekształcają się w potęgę mogącą wkrótce zagrozić całemu układowi sił w tym rejonie.

  • 1396 - 1427 r. - Aztekowie umacniają swoje państwo i rozbudowują Tenochtitlan pod rządami Huitzilihuitli (ok. 1396-1416), chociaż nadal uznają się za wasali Tepaneków.

  • 1417 - 1428 r. - Okres znany w historii jako tepanecka uzurpacja.

Maxtla, syn Tezozomoca i tepanecki władca miasta Azcapotzalco, po śmierci chichimeckiego pana Texcoco przejmuje władzę wykorzystując małoletniość Nezahualcoyotla, następcy tronu Chichimeków. Nezahualcoyotl (Głodny Kojot) przez wiele lat tuła się, unikając tepaneckich zamachów na swoje życie i szukając pomocy u dawnych wasalów ojca. Oczywiście wasale wykorzystują to dla umocnienia własnej pozycji, a jednocześnie próbują osłabić Tepaneków.

W tych okolicznościach aztecki Tenochtitlan pod rządami syna Huitzilihuitli imieniem Chimalpopoca (1416-1427) staje się drugą po Tepanekach potęgą Doliny Meksyku.

  • 1427 r. - Maxtla próbuje osłabić coraz groźniejszy Tenochtitlan i każe zamordować azteckiego władcę Chimalpopokę. Nowym panem Tenochtitlanu zostaje wtedy Itzcoatl (1427-1440), syn Acamapichtliego. Jednak poróba osłabienia Azteków okaże się daremna z powodu zmiany układu sił politycznych.

  • 1427 - 1428 r. - Azteckie miasto Tenochtitlan, Nezahualcoyotl wygnany przez Tepaneków z Texcoco, oraz Tlacopan zawierają sojusz skierowany przeciw Tepanekom z Azcapotzalco, gdzie rządzi Maxtla i pokonują Tepaneków, wykorzystując niezadowolenie ich poddanych. Po zwycięstwie sprzymierzeni dzielą się władzą nad Doliną Meksyku, chociaż Nezahualcoyotl rządzący w Texcoco jako władca Chichimeków jest formalnie uprawniony do zwierzchnictwa. W rzeczywistości jednak Aztekowie wyrośli już na potęgę równą Chichimekom. Znajduje to swój wyraz w podziale daniny pobieranej od wasali: Tenochtitlan i Texcoco otrzymują po 2/5, a Tlacopan 1/5 całości danin.

Daniny zaś obejmują najróżniejsze towary: żywność, głównie kukurydzę, bawełnę, tytoń, kakao, muszle morskie, perły, kamienie, zwłaszcza ceniony kopal, kolorowe pióra, tkaniny, wyroby ceramiczne, złoto i srebro, niewolników, a w czasie wojny wojowników.

  • 1428 - 1472 r. - Nezahualcoyotl rządzi Texcoco, a w przymierzu z Tenochtitlanem całą Doliną Meksyku. Jest to władca światły, znający poezję, muzykę i taniec. Jego miasto jest ośrodkiem sztuki i nauki.

Nezahualcoyotl rozwija pokojową filozofię dobroci jako sposób życia w świecie, gdzie trwa walka dobra ze złem. Znosi tak powszechne krwawe ofiary, zastępując je ofiarami z kwiatów i odrzuca kanibalizm typowy dla cywilizacji Mezoameryki. Buduje piramidę dla Ometeotla, niewysłowionego boga najwyższego, w którym jednoczą się wszystkie przeciwieństwa i stwórcę świata stale przebywającego poza widzialną rzeczywistością w Omeyocan (miejsce dwoistości w centrum świata na niebie znanym jako „zwierciadło powodujące, że rzeczy stają się widoczne”). Piramida wewnątrz jest czarna (nicość, niebyt), a na zewnątrz pokryta wizerunkami gwiazd (istnienie, świat). Ometeotl bywa też nazywany Jedynym Bogiem Trzynaście, gdyż Omeyocan znajduje się w trzynastej sferze nieba. Liczba 13 jest w Ameryce Środkowej święta, ponieważ jest liczba pierwszą, a zarazem stanowi całkowity współczynnik wspólny liczbie dni w cyklach wszystkich planet (z dokładnością do jednego dnia), oprócz Jowisza (13 · 30 + 9) i Marsa (13 · 20 · 3). Święta jest także siódemka jako liczba środkowa między 1 i 13.

  • 1430 r. - Itzcoatl, władca Tenochtitlanu, zakłada nowe, wasalne miasto Itzapalapa, gdzie Meksykanie co 52 (4 · 13) lata odprawiają ceremonie nowego ognia na świętej górze Cerro de Estrella.

  • 1440 - 1469 r. - Motecuhzoma I Ilhuicamin (syn Huitzilihuitli), pan Tenochtitlanu, ugruntowuje dominację Azteków w Dolinie Meksyku, pozostając w przymierzu z Nezahualcoyotlem z Texcoco.

  • Ok. 1450 r. - Aztekowie zaczynają podbój Totonaków na południowym wschodzie.

  • 1468 - 1473 r. - Acsayatzatl (rządzący w Tenochtitlanie do 1481 r., wnuk Itzcoatla) podbija wrogich sobie Azteków z miasta Tlatelolco na brzegu jeziora Texcoco. Jest to początek otwartej dominacji wyspiarskiego miasta nad całą Doliną Meksyku, chociaż polityczny prestiż Nezahualcoyotla jeszcze ją potrafi równoważyć aż do śmierci tego władcy w 1472 r.

  • Druga połowa XV w. - Kolejni władcy Azteków Tizoc (1481-1486, brat Acsayatzatla) i Ahuizotl (1486-1503, brat Tizoca) przekształcają Tenochtitlan w mocarstwo Doliny Meksyku. Przemocą lub groźbą użycia siły narzucają swoje zwierzchnictwo miastom Totonaków, Tlaxcalan i Olmeków (młodszych) na wschodzie. Ahuizotl podbija Huasteków, przy czym zaskoczeni Aztekowie odnotowują, że huasteccy wojownicy walczą nago, pomalowani w barwne wzory, mają silnie spłaszczone czaszki, farbowane włosy i zęby spiłowane w kształt stożków.

Aztekowie nie potrafią jednak pokonać Tarasków. Tariacuari jednoczy bowiem skłócone klany Tarasków i dzięki dobrze zorganizowanej armii dwukrotnie pokonuje Azteków próbujących podbić Michoacan. Państwo Tarasków utrzyma niepodległość aż do najazdu Europejczyków.

  • 1487 r. - W Tenochtitlanie zostaje konsekrowana (uroczyście poświęcona bogom) największa świątynia (Hiszpanie nazwą ją potem Templo Mayor) tego miasta, symbolizująca potęgę Azteków z Tenochtitlanu. Wielodniowe ceremonie pochłaniają ofiary z kilkudziesięciu tysięcy ludzi zabitych na ołtarzach, a ich ciała zostają zjedzone przez uczestników. Wyspiarski Tenochtitlan jest w tej epoce jednym z największych miast na kontynencie Ameryki Północnej, mając ok. 80 tysięcy mieszkańców.

W tym czasie inne ośrodki miejskie mają zwykle mniej mieszkańców: po ok. 60 tysięcy Texcoco i Utatlan, 40 tysięcy Tlaxcala i 36 tysięcy Cholula. Wyjątkiem jest należące do Tarasków Angamuco większe nawet od Tenochtitlanu.

  • 1503 - 1520 r. - W Tenochtitlanie panuje Motecuhzoma (Montezuma, syn Acsayatzatla) II Xoyotzin.

Państwo Azteków jest wielkim i bogatym imperium panującym nad ziemiami między wybrzeżami Pacyfiku i Zatoki Meksykańskiej, choć poszczególne ludy wasalne nie zawsze są życzliwie nastawione do swego suwerena.

Tenochtitlan zamieszkuje w tym czasie ponad 100 tysięcy ludzi.

  • 1520 r. - Hiszpan Hernando Cortes (Cortez) przybywa do Tenochtitlanu, rozpoczynając konkwistę kontynentalnej Ameryki. Europejscy najeźdźcy ze zdumieniem i przerażeniem obserwują i opisują w swoich relacjach powszechny kanibalizm; odnotowują handel ludzkim mięsem, niedojedzone resztki zwłok przy drogach i ogryzione ludzkie kości na śmietniskach. Oczywiście, część z tych opisów jest przesadzona, ponieważ ich autorzy chcą przedstawić Azteków jako barbarzyńskich dzikusów, aby uzasadnić podbój oraz okrucieństwa, jakich Hiszpanie dopuszczają się wobec Indian.

Cortes podstępem więzi Motecuhzomę w pałacu w Tenochtitlanie, gdzie Hiszpanie zostali wcześniej przyjęci jako goście. Owo uwięzienie podobno zapowiedziała Aztekom kometa, co tym bardziej osłabia wolę oporu wśród Azteków skłonnych uznać hiszpański najazd za wolę sił wyższych, którym nie powinno się sprzeciwiać, a ewentualne próby odwrócenia przeznaczenia i tak powinny skończyć się klęską. Cortes żąda ogromnego okupu i otrzymuje go, ale już nie uwalnia władcy. Ostatecznie dochodzi do walki, podczas której nieszczęsny król ginie.

Ważną rolę odgrywa Malintzin (urodzona ok. 1505 r.) znana też jako Malinali, La Malinche lub Doña Marina (takie imię przyjęła na chrzcie). Młoda dziewczyna wraz z grupą indiańskich kobiet została darowana Cortesowi przez władcę miasta Potonchan. Wkrótce Malintzin zostaje partnerką Cortesa i tłumaczką dzięki znajomości języków nahuatl i maya, co znacznie ułatwia hiszpański podbój, a w kilku wypadkach ogranicza liczbę ofiar. Malintzin i Cortes mają syna Martina, ale nie zawierają formalnego małżeństwa. Kiedy mały Martin ma dwa lata, Hernando i Malintzin zostawiają go pod opieką Juana Altamirano, kuzyna Hernanda, a sami ruszają do Hondurasu. Tam Malintzin zostanie żoną innego konkwistadora Juana Jaramilla i już nigdy nie zobaczy Martina. Natomiast Hernando Cortes ożeni się później z hiszpańską arystokratką doñą Juaną de Zuñiga.

  • 1520 r. - Brat Motecuhzomy Cuitlahauc staje na czele Azteków jako nowy władca i wypędza Hiszpanów z Tenochtitlanu.

Nielicznych wobec ogromnej armii Tenochtitlanu najeźdźców ratuje bierna postawa Azteków, pragnących jedynie pozbyć się nieproszonych gości zamiast ich wybić. Aztekowie nie rozumieją, że zetknęli się z przeciwnikiem, wobec którego należy stosować inną niż dotychczas taktykę. Gdyby cały oddział Hiszpanów zginął, być może inaczej potoczyłaby się historia Azteków, którzy mieliby więcej czasu, aby bliżej poznać wroga i przygotować się na następny najazd.

Jednak garstka białych ucieka. Przy pomocy Tlaskalan i zbuntowanych wasali Tenochtitlanu Cortes organizuje kolejny najazd. W dodatku po czterech miesiącach nowy władca Azteków umiera na ospę zawleczoną tu przez białych.

Aztekowie i inne ludy Meksyku masowo wymierają na ospę i inne nieznane im wcześniej choroby. Hiszpańscy kronikarze, na przykład Bernal Diaz del Castillo, odnotowują z satysfakcją, że Bóg jest po stronie konkwistadorów, ponieważ zaraza w mniejszym stopniu dotyka Hiszpanów. W każdym razie garstka najeźdźców ma nie tylko przewagę techniczną w postaci stalowych mieczy i broni palnej, lecz także przewagę przywiezionej z Europy odporności na ospę, co znakomicie ułatwia podbój rozległego i do niedawna silnego państwa.

  • 1520 - 1521 r. - W Tenochtitlanie panuje Cuauhtemoc, syn Ahuizotla. Walczy w Tenochtitlanie przeciw Hiszpanom i sprzymierzonym z nimi swoim dawnym wasalom, którzy oblegają stolicę.

Podczas oblężenia trwającego 75 dni ludność miasta tysiącami umiera z powodu ospyi głodu. W końcu Hiszpanie wdzierają się do miasta, które na wiele dni staje się sceną okrucieństw, mordów i rabunków.

Po upadku potwornie zniszczonego i splądrowanego Tenochtitlanu władca zostaje usunięty (umiera w 1525 r.). Cortes zaś każe osuszyć i zasypać gruzem jezioro Texcoco, a Meksyk przekształca w hiszpańską posiadłość.

  • 1522 r. - Koniec niezależności Tarasków (lud Purepecha) w Michoacan. Ich ostatni władca Tangaxoan II przyjmuje katolicyzm, aby ocalić kraj i bez walki poddaje się Cortesowi. W 1525 r. składa mu hołd ubrany w podartą i brudną szatę (tradycyjny zwyczaj mający pokazać niższość hołdownika) i zobowiązuje się do płacenia danin.

  • 1524 r. - Nieudane antyhiszpańskie powstanie Azteków.

  • 1530 r. - Kiedy władca Tarasków Tangaxoan II nie może dostarczyć Hiszpanom wystarczającej ilości złota, Nuño de Guzman najeżdża Michoacan i każe Tangaxoana spalić żywcem na stosie pod pretekstem, że szykował bunt. Hiszpanie plądrują kraj i niszczą ślady dawnej potęgi.

Taraskowie stają się skromnym ludem rybaków Purepecha; na przełomie XX i XXI w. będzie ich ok 200 tysięcy. Dawne metropolie Michoacanu zarasta dżungla. Dopiero w pierwszych latach XXI w. archeolodzy odkryją i skartują ruiny Angamuco dzięki użyciu zdjęć lotniczych wykonywanych w podczerwieni, co pozwala dostrzec budowle całkowicie zakryte przez roślinność.

  • 1531 r. - Antyhiszpańskie powstanie w Tenochtitlanie stłumione po krwawej rozprawie z buntownikami.

Ksiądz B. de las Casas ostro krytykuje brutalny podbój Nowego Świata i narzucanie chrześcijaństwa przemocą. Głosi prawo Indian do decydowania o swoim losie, lecz jego opinia nie wywiera większego wrażenia. O wiele wygodniej jest uznawać Indian za rasę niższą, którą można tępić lub wykorzystywać bez poczucia moralnej odpowiedzialności.

  • Ok. 1540 r. - Nieznany Hiszpan pisze o chłopcu Don Pedro Cuinierengari, który przebywał w państwie Michoacan. Jest to jedna z ostatnich relacji dotyczących cywilizacji Tarasków.

  • Od ok. 1540 r. - Przez kilka lat susza niszczy plony. Głód zabija ludzi i zwierzęta.

Zaczyna się katastrofalny w skutkach ciąg wydarzeń. Wirus Cocoliztli zabija większość osłabionych myszy, lecz pozostają osobniki szczególnie odporne, które stają się nosicielami wirusa, choć same nie chorują. Kiedy po suszy przychodzi rok obfitych deszczów, odporne myszy, które przetrwały trudny okres teraz mnożą się i roznoszą zarazę po spichlerzach i domach. Indianie zaś wyzyskiwani przez Hiszpanów i wycieńczeni pracą dla kolonizatorów trwającą po kilkanaście godzin na dobę są podatni na zarażenie.

  • 1540 - 1543 r. - Wojna Mixtón, czyli antyhiszpańskie powstanie półnomadycznych plemion Caxcan, Portecuex i Zacateco w Nowej Galicji. Po krwawych walkach indiańscy niewolnicy okazali się tak bardzo skuteczni i groźni dla kolonizatorów, że otrzymują wolność, a uczestników powstania obejmuje amnestia, czyli zwolnienie z kary za udział w powstaniu.

  • 1545 - 1548 r. - Mordercza epidemia wirusa Cocoliztli w połączeniu z przywleczoną z Europy bakterią Salmonella szerzy się wśród Indian. Zwłaszcza wśród indiańskich niewolników stłoczonych przez Hiszpanów w ciasnych pomieszczeniach. Chorzy mają gorączkę, bóle głowy, biegunkę, krwawienie z nosa, ust i oczu oraz zaburzenia neurologiczne. Zaraza zabija ok. 50% meksykańskich Indian, co oznacza śmierć ok. 15 milionów ludzi. Jest to jedna z najtragiczniejszych epidemii w dziejach człowieka.

  • 1550 r. - Powstanie Zapoteków przeciw Hiszpanom.

  • 1576 - 1578 r. - Druga epidemia Cocoliztli, znów poprzedzona paroletnią suszą i ostatnim rokiem wilgotnym, zabija ponad 2 miliony meksykańskich Indian.

  • Do 1590 r. - Bernardino de Saagun pisze historię Nowej Hiszpanii.

  • Do 1600 r. - Masowe mordy Indian przez Hiszpanów, wyzysk Indian zamienianych w niewolników lub półniewolników, a przede wszystkim epidemie (zwłaszcza te z lat 1545-1548 i 1576) europejskich chorób, redukują liczbę indiańskiej ludności Meksyku z ok. 17 milionów na początku XVI w. do mniej niż 400 tysięcy w końcu tego stulecia.

  • Ok. 1660 r. - Hiszpanie zaniedbują system kanałów nawadniających, co doprowadza do wysuszenia dawnych ziem uprawnych i załamania azteckiego rolnictwa.

  • 1616 r. - Wybucha ostatnie antyhiszpańskie powstanie Indian nad zatoką Tehuantepec. W starciu z hiszpańskimi oddziałami uzbrojonymi w stalowe miecze i broń palną kończy się jednak klęską i rzezią buntowników. Upadek tego powstania to zarazem symboliczny koniec prekolumbijskich cywilizacji Meksyku.