Kraje bałtyckie

  • 2./1. tysiąclecie p.n.e. - Indoeuropejskie plemiona Bałtów żyją nad Niemnem między Wisłą i Dźwiną, uchodzącymi do Bałtyku (w językach bałtyjskich bałtus oznacza biały). Utrzymują się z rolnictwa, hodowli i rybactwa. Wybitnych zmarłych grzebią pod kamiennymi kurhanami (na przykład w Lesie Szwajcarskim na zachód od Wigier). Zmarłego należy bogato wyposażyć, aby zapobiec błąkaniu się jego ducha w ciałach zwierząt (inkarnacja) i przyspieszyć jego wejście do krainy zmarłych. Rozbudowane praktyki magiczne i dywinacyjne, zwłaszcza odnoszące się do wróżenia z zachowania węży. Czasem kapłani i wodzowie składają ofiary z ludzi, zwłaszcza schwytanych obcych wojowników (u Prusów zabijanych ceremonialnie rzuconym nożem).

  • 1. tysiąclecie p.n.e. - Dzięki bursztynowi sprowadzanemu znad Bałtyku plemiona Bałtów stają się znane w rejonie Morza Śródziemnego. Zwane są tam Aestiami, a te z okolic mazurskich jezior - Galindami. Ptolemeusz (II w. n.e.) odnotuje Soudinoi (później Sudavia, Sudawowie), czyli pruskie określenie Jaćwingów. Bursztyn jest zwany po grecku elektron a po łacinie ambra. Ta druga nazwa pochodzi od arabskiego anbra, czyli nazwy wonnej substancji z przewodu pokarmowego niektórych wielorybów. Bałtowie zaś używają nazwy jantar, a Germanie Bernstein (brązowy kamień).

Bursztyn służy do wyrobu biżuterii i jest palony jako kadzidło na ołtarzach w ofierze bogom. Największym źródłem tego minerału jest półwysep Sambia. Kupcy z południa przybywają tam znad Adriatyku przez Bramę Morawską (przełęcz) wzdłuż trasy znanej pod nazwą szlaku bursztynowego. Nad Bałtykiem zaś znana jest legenda o królowej morza Juracie mieszkającej na dnie w bursztynowym pałacu. Jurata pokochała kiedyś rybaka, lecz zazdrosny bóg Perkun zabił Juratę piorunami, a rybaka uwięził na dnie morza. Odtąd Bałtyk wyrzuca na brzegi resztki rozbitego pałacu z bursztynu.

  • V - VI w. n.e. - Spokrewnieni z Bałtami Słowianie wypierają ich z części terytorium.

Ludność bałtyjska na południe od Niemna ulega slawizacji dając początek Białorusinom (VII-IX w.). Względnie izolowani Bałtowie nie tworzą państw, zachowując ustrój rodowo-plemienny, ale ich stosunki handlowe sięgają aż do Morza Śródziemnego (bursztyn, skóry zwierząt, miód). Wielką sławą cieszy się handlowy port Truso u ujścia Wisły.

  • VIII - IX w. - Kontakty ze Słowianami i Skandynawami przyspieszają rozwój Bałtów. Dużą rolę cywilizacyjną odgrywa walka z ekspansją Polaków z zachodu i Rusinów z południa. Bałtyjskie społeczeństwo różnicuje się na bogatsze rody arystokratyczne i uboższą, podporządkowaną im większość. Wśród Prusów aż 10% ludności stanowią niewolnicy. Dominuje poligamia, o czym wspomina niemiecki kronikarz Piotr z Dusburga (XIII/XIV w.), a społeczeństwo jest patriarchalne.

  • X - XII w. - Najazdy Piastów na ziemie Jaćwingów na północ od Biebrzy oraz terytoria Prusów (ich kraj jest znany pod łacińską nazwą Borussia) na wschód od ujścia Wisły i nad jeziorami Pojezierza Mazurskiego.

Prusowie skutecznie opierają się próbom narzucenia im chrześcijaństwa, które miałoby ułatwić podbój. Wśród najbardziej znanych misjonarzy wędrujących do Prusów jest czeski duchowny św. Wojciech wysłany przez Bolesława Chrobrego i zabity podczas nawracania Prusów w 997 r.

Podobny los spotyka niemieckiego benedyktyna Brunona z Kwerfurtu. Przeżywa jedynie Wipert (Vuipertus, Uuibertus), który zostaje oślepiony, lecz w 1009 r. dyktuje tekst Hystoria de predicacione episcopi Brunonis (tytuł dopisany w XV w.) opisujący męczeństwo Brunona.

  • XI w. - Najazdy Bolesława Krzywoustego z Polski wywołują odwetowe napaści Prusów na Mazowsze.

Szczególną sławą w czasie walk w XI w. okrywa się wódz pruskiego plemienia Galindów Izegups.

  • XI w. - Wojowniczy Jaćwingowie mieszkający między Biebrzą i mazurskimi jeziorami wielokrotnie najeżdżają ziemie Prusów i Mazowsze. Wspierają antychrześcijański i antypolski bunt Mazowsza (1043), a nawet zdobywają zamek w Drohiczynie.

  • 1222 r. - Książę Konrad Mazowiecki sprowadza Zakon Niemiecki, aby podbił i schrystianizował opornych Prusów. Papiestwo udzieliło Konradowi prawa do zorganizowania zbrojnej krucjaty przeciw Prusom.

  • 1233 r. - Początek XV w. - Zakon Niemiecki oraz Polacy wspólnie wybijają Prusów (celowa eksterminacja nazwana potem ludobójstwem) i, mimo kilku powstań (1242, 1260-1274), zamieniają ich w niewolników lub swoich poddanych. Kraj kolonizują Niemcy, a na południu ludność polska (Mazurzy).

Większość arystokratycznych rodów pruskich dość chętnie i względnie szybko ulega germanizacji, która umożliwia karierę w nowych warunkach. Na przykład pruski ród Tessymidów staje się niemieckim rodem rycerskim, a jeden z jego członków imieniem Bando występuje jako reprezentant Zakonu Niemieckiego na procesach z Polską o prawa do Gdańska i Ziemi Chełmińskiej.

  • Druga połowa XIII w. - Komad (Kumat) i jego następca i brat Skomand zaczynają jednoczyć Jaćwingów. Rządzą z grodu Szurpiły (šiurpusipilis - przerażający i zamek) o potężnych, kamiennych wałach otoczonych szeroką fosą wokół góry. Skomand chce przyjąć chrzest, aby Polakom i Zakonowi Niemieckiemu odebrać pretekst do zaborczych krucjat.

  • 1242 r. - Powstanie Prusów wykorzystuje osłabienie Zakonu Niemieckiego podczas wojny z pomorskim księciem Świętopełkiem.

  • 1249 r. - Prusowie wymuszają uznanie ich za pełnoprawnych mieszkańców zakonnego państwa i godzą się przyjąć chrześcijaństwo. Jednak zakonnicy nadal dyskryminują pruską ludność, co doprowadzi do kolejnych buntów.

  • 1252 r. - Zakonnicy budują zamek Memelburg u ujścia rzeki Dangi do Zalewu Kurońskiego. Dwa lata później powstające wokół zamku miasto Memel (przyszła Kłajpeda) otrzymuje prawo wzorowane na Lubece.

  • 1260 r. - Umiera Jutta z Chełmży, pochodząca z Tyryngii pustelnica i ascetka skoligacona z mistrzem Zakonu. Przybyła do Prus, aby wspierać ich chrystianizację. Uznana potem za świętą i patronkę nowych, chrześcijańskich Prus.

  • 1260 - 1274 r. - Największe antyzakonne powstanie Prusów traktowanych przez Niemców jako ludzie gorszego gatunku. Przewodzi im Herkus Mantas, Prus wychowany przez Niemców. Ginie w wyniku zdrady w 1273 r.

  • 1280 r. - Wielka klęska Jaćwingów podczas najazdu na Polskę: wojska krakowskiego księcia Leszka Czarnego (1279-1288, po matce wnuk Henryka Pobożnego) wybijają całą ekspedycję.

  • 1283 r. - Zakon Niemiecki podbija Jaćwingów, którym przewodzi Skomand.

Po ośmiu miesiącach oblężenia zdobywają ich ostatnią twierdzę Szurpiły (podobno w skutek zdrady), a ludność wybijają lub wypędzają. W XV-XVI w. Jaćwież (kraj Jaćwingów) zostaje zajęta przez osadników z Polski, a od północy przez Litwinów. Resztki Jaćwingów (Wingranie) przetrwają do XV w. na wyspie na jeziorze Wigry (po jaćwiesku vingrus - zygzakowaty). Po pokoju w Melnie większość ziem Jaćwingów przypadnie Litwie (1422).

  • 1295 r. - Ostatnie krwawo stłumione powstanie Prusów. Po walkach trwających przez cały XIII w. ubyło od 20 do 50% ludności pruskiej, która została wybita lub uciekła do Litwy. Ocalała część pruskiej arystokracji ulega germanizacji.

  • XIV w. - Litwini odpierają zaborcze ataki Zakonu Niemieckiego i Polaków organizowane pod hasłem chrystianizacji.

  • 1323 r. - Litewski najazd pod wodzą Giedymina pustoszy Memel. Miasto i port zostaną jednak odbudowane ze względu na strategiczne położenie. Memel pozostaje bazą dla zakonnych rycerzy napadających na Litwę.

  • 1400 r. - W Elblągu ukazuje się niemiecki słownik języka pruskiego. Do XVI w. resztki Prusów rozumianych jako ludzie posługujący się językiem pruskim przetrwają tylko w Sambii.