Cywilizacja minojska
7000 - 6000 r. p.n.e. - Na Bałkanach i nad Morzem Egejskim funkcjonuje najstarszy handlowy szlak Europy, zwany przez archeologów szlakiem obsydianowym. Łączy kopalnie tego surowca używanego do wyrobu narzędzi (na przykład w Argissa, Soufli, Sesklo i jaskini Franchthi na Peloponezie) z wyspą Melos.
6000 - 4000 r. p.n.e. - Kretę zamieszkuje ludność utrzymująca się z rolnictwa, rybołówstwa, hodowli bydła i myślistwa. Późniejsi autorzy greccy będą wskazywać na podobieństwa pierwotnej ludności Krety i Pelazgów z kontynentalnej Grecji.
Rolniczym centrum Krety staje się płaskowyż Lasithi w środkowo-wschodniej części wyspy. Otoczony wysokimi górami, z których spływa woda i żyzna gleba pozwala uprawiać najrozmaitsze gatunki roślin od oliwek po zboża.
Domostwa z drewna lub splecionych gałązek, zwykle są oblepione gliną i kryte dachem z trawy albo słomy. Czasem ludzie mieszkają w jaskiniach. Częściej jednak jaskinie służą jako miejsca kultu żeńskich sił płodności związanych z ziemią i podziemiami. Potem pojawiają się też domy murowane z cegieł, czyli regularnych kostek wytwarzanych z gliny z domieszką włókien roślinnych, włosów zwierząt lub nawozu (suszonych odchodów zwierząt). Te domieszki mają stwarzać dodatkową warstwę izolującą przed zimnem lub upałem, ale też zwiększają odporność cegieł na wstrząsy sejsmiczne, ponieważ nadają im pewną elastyczność.
Wraz z człowiekiem na Kretę przybywają zwierzęta hodowlane, między innymi kozy i koty, które zastąpią wytępione miejscowe gatunki. Co więcej, część z nich zdziczeje, jak na przykład kot później zwany przez Greków fouriokattos, co oznacza wściekłego kota i opisuje jego waleczność. Dziki kreteński kot przez wieki pozostaje legendą z powodu swojego skrytego trybu życia i dopiero w 1996 r. n.e. zostanie schwytany jeden osobnik, a po dokładnym przebadaniu wypuszczony na wolność.
Podobną rzadkością staje się dzika kreteńska koza, której szczątkowe stada zachowają się w górach aż do XXI wieku.
Od 4. tysiąclecia p.n.e. - Import bursztynu znad Morza Bałtyckiego do krajów śródziemnomorskich. Od 1. tysiąclecia p.n.e. funkcjonuje szlak bursztynowy, czyli trasa łącząca Sambię, skąd pochodzi bursztyn i Adriatyk. Biegnie ona wzdłuż Wisły, przez Morawy i Panonię. Z bursztynu wyrabia się przede wszystkim wysoko cenioną biżuterię. Mieszkańcy południowej Europy odkrywają dla siebie Sudety (nazwa związana z celtyckimi słowami sud i eta oznaczającymi dzika i las).
Ok. 3200 - 2100 r. p.n.e. - Okres wczesnominojski.
Upowszechnia się używanie brązu i miedzi. Rozwija się rolnictwo i rośnie znaczenie rzemiosła oraz handlu miedzią, cyną, złotem i kością słoniową z cywilizacjami Azji Zachodniej i Egiptem. Rybacy często trudnią się dodatkowo piractwem. Najwyższym bóstwem jest Bogini-Matka znana jako Potnia z wężami w rękach, obnażonym biustem i w pięknej sukni.
Na skutek bogacenia się ludzi i poszerzania zakresu ich działalności rozpada się pierwotna wspólnota rodowa oparta przede wszystkim na pokrewieństwie jej członków. Ludzie nie zawsze spokrewnieni łączą się w grupy współpracujące dla osiągnięcia wspólnego celu: obrony, zbudowania osiedla, zagospodarowania terenu. Powstają większe osady, na przykład Myrtos i Mochlos. W takich osadach znajdują się oddzielne domy dla każdej rodziny, a nie, jak było wcześniej, wspólne dla całego rodu. Rozpad systemu rodowego zaznacza się w sposobie chowania zmarłych: zamiast rodowych grobów (często w jaskiniach) pojawiają się cmentarze wspólne dla całej osady.
- Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - Najazd rolniczych ludów z Azji Zachodniej, skąd są wypierane przez pasterskich Semitów wykorzystujących zestepowienie części zachodniej Azji i relatywne osłabienie cywilizacji rolniczych.
Przybysze zajmują południowe Bałkany, Kretę i okoliczne wyspy, przynosząc symbole swojej władzy w postaci byczych rogów i podobnego do nich topora o podwójnym ostrzu. Rozpowszechniają kult byka i patriarchalizm zamiast dotychczasowego kultu Bogini-Matki.
Wyrazem tego kultu są rytualne pojedynki z bykiem, ofiary składane bykowi (późniejsza grecka legenda o człowieku-byku Minotaurze) oraz amulety wyrabiane z byczych rogów na Krecie, w Grecji, południowej Europie oraz wokół Morza Śródziemnego. Echem tych tradycji będą hiszpańskie i portugalskie walki z bykiem popularne jeszcze w XXI w. n.e. O byku jako złym bóstwie, które zabija solarny bóg Mitra będą też mówić źródła irańskie, a w lamaizmie pojawi się byk śmierci.
- XXV - XXII w. p.n.e. - Bogacenie się społeczeństwa powoduje coraz wyraźniejsze rozwarstwienie.
Przykładem jest wczesnominojskie miasto Wasiliki na wschodzie Krety, gdzie wśród gęstej zabudowy podobnych domostw należących do rolników i rzemieślników zdecydowanie wyróżnia się większy budynek na najwyższym wzgórzu. Jest to jeszcze skromna zapowiedź przyszłych minojskich pałaców.
- Ok. 2100 - 1600 r. p.n.e. - Okres średniominojski.
Powstają klasy bogatych arystokratów, posiadających wielkie tereny, oraz uboższego plebsu, czyli kupców i rzemieślników, rybaków oraz najbardziej tradycyjnych i zwykle najbiedniejszych rolników.
Osady żyjące z rzemiosła i handlu różnicują się pod względem bogactwa i liczby ludności. Największe to rzemieślniczo-kupieckie Knossos, Fajstos, Chania i port Malia. Na południowym wybrzeżu wschodniej Krety rozwija się duża osada Gurnia zamieszkana przez rybaków, hodowców i rzemieślników.
W strukturze żywienia widać bardzo duży udział produktów morskich, co wynika z wyspiarskiego położenia, bogactwa ryb i morskich bezkręgowców oraz rozbudowanej linii brzegowej, co oczywiście sprzyja rybołówstwu.
Kreteńczycy jako świetni żeglarze i konstruktorzy sprawnych statków żaglowo-wiosłowych stają się pierwszymi panami wschodniej części Morza Śródziemnego.
Koniec 3. tysiąclecia p.n.e. - Centralizacja władzy i rozszerzanie wpływów monarchy wymaga zapisywania informacji, co powoduje powstanie najstarszego w tym rejonie pisma obrazkowego (piktogramy). Jest ono związane z pięczęciami, które pozwalają odciskać określone obrazki jako znaki rodowe lub symbole religijne.
3./2. tysiąclecie p.n.e. - W jaskini Psychro na stokach góry Dikte w centrum Krety jest praktykowany kult płodności, o czym świadczą pozostawiane tam wota. Później Grecy będą pielgrzymować do tej jaskini jako miejsca narodzin Zeusa, a potajemne ceremonie magiczne będą tam organizowane jeszcze w średniowieczu. W XX w. n.e. jaskinia stanie się atrakcją turystyczną.
Ok. 1900 r. p.n.e. - Okres budowy pierwszych pałaców na Krecie.
Najazdy Indoeuropejczyków z północnego wschodu wywołują zaburzenia polityczne. Kreteńczycy zaczynają więc jednoczyć się w w większe jednostki zdolne odeprzeć ataki.
Powstają wielkie zespoły budowli w takich miejscowościach jak Knossos, Malia i Fajstos. Zwykle są one mocnymi warowniami otoczonymi murem, jak Knossos i Malia, albo położonymi na niedostępnej górze, co widać w Fajstos. Jest to zarazem okres tworzenia coraz potężniejszych monarchii opartych przede wszystkim na handlu, sięgającym do Egiptu, północnej Afryki oraz wysp na Morzu Egejskim i Palestyny. Władcy Knossos praktycznie panują nad wschodnim Morzem Śródziemnym (talassokracja - dominacja na morzu jako zasadniczy cel i sposób prowadzenia polityki).
Na Krecie rozwija się sieć dróg łączących pałace z wybrzeżami. Jeżdżą po nich czterokołowe wozy. Rozwój malarstwa na ścianach pałaców i ceramice. Najsławniejszy jest styl kamares (od jaskini, gdzie znaleziono resztki tej ceramiki): barwne malowidła na czarnym tle. Ceramicznych naczyń (pitos) albo skrzyń (larnaks) używa się też do chowania ciał zmarłych.
Przy okazji świąt i obrzędów religijnych powszechnie używa się opium, narkotyku z maku poświęconemu bogom. Opium znają potem także Grecy i inne kultury wokół Morza Śródziemnego. Pojawia się Opiumowa Matka - żeńskie bóstwo zawsze przedstawiane z makówkami, a czasem w koronie z makówek. Nawet wielka Bogini-Matka jest przedstawiana z makówkami i białymi liliami (symbol płodności).
Do idei Wielkiej Bogini nawiązuje też kult płodności w sanktuariach na Kyterze i w cypryjskim Pafos (Paphos). Później powstaną tam świątynie Afrodyty znane z hodowli poświęconych jej gołębi. Sanktuaria są celem pielgrzymek kobiet, które uczestniczą w misteriach Wielkiej Bogini, prosząc ją o płodność.
- XVIII/XVII w. p.n.e. - Pismo obrazkowe zostaje zastąpione przez zapis sylabiczny (pismo linearne A).
Mniej wygodny zapis piktograficzny jest używany coraz rzadziej i tylko do specjalnych, na przykład rytualnych, celów. Przykładem jest słynny dysk z odciśniętymi piktogramami odkryty przez włoskiego archeologa Luigiego Perniera w pałacu Fajstos w roku 1908.
- Ok. 1627 r. p.n.e. - Katastrofalny wybuch wulkanu na wyspie Thera (VEI = 6/7) niszczy miejscowe minojskie miasto Akrotiri (ruiny zostaną odkryte podczas wydobywania popiołów w drugiej połowie XIX w.) i wywołuje potężne tsunami, które pustoszy północne wybrzeża Krety. Erupcja i trzęsienie ziemi niszczą pałace i porty stanowiące źródło dochodów. Załamują się związki handlowe z Egiptem i Palestyną, upada gospodarka. Pyły wulkanu miesiącami unoszące się w atmosferze powodują katastrofę rolnictwa w basenie Morza Śródziemnego i klęskę nieurodzaju nawet w odległych Chinach (blokada światła słonecznego oraz czasowe ochłodzenie). Niszczycielska erupcja znajdzie potem swój literacki odpowiednik w platońskiej opowieści o zagładzie mitycznej Atlantydy i w biblijnych plagach egipskich (opad kamieni, pył wywołujący kilkudniowe ciemności, zatrucie większych zwierząt i ludzi, czerwony popiół w Nilu niszczący prawie całe życie oprócz niektórych owadów).
Po tym kataklizmie Thera przez kilka wieków pozostanie niezaludniona.
- Ok. 1600 r. p.n.e. - Odbudowa Krety zapoczątkowuje okres późnominojski. Kształtuje się społeczeństwo o wielkich kontrastach majątkowych, a nawet zaczyna się niewolnictwo jako metoda gospodarowania.
Powstają nowe i większe pałace, bogatsze od dawniejszych. Na ruinach dawnego zespołu w Knossos staje ogromny, kilkupiętrowy pałac króla otoczony ogrodami i wyposażony w kanalizację. Znajdują się tam liczne warsztaty rzemieślników, magazyny, pomieszczenia mieszkalne, sala tronowa, gdzie przyjmuje się gości, świątynie i amfiteatr (stadion) służący pokazom sportowym i rytualnym pojedynkom z bykiem. Większość pomieszczeń jest ozdobiona malowidłami z dominującymi motywami morskimi: ryby, delfiny, ośmiornice itp.
Podobne, choć mniejsze pałace istnieją między innymi w Fajstos i Agia Triada w centrum wyspy, w Chanii na zachodzie oraz w Palaikastro i pobliskim Zakros na wschodnim wybrzeżu. Pałace tego okresu nie są obwarowane, ponieważ wyspa podlega centralnej władzy z siedzibą w Knossos, a potężna kreteńska flota wyklucza atak z zewnątrz.
Knossos, zamieszkane w tym czasie przez ok. 80 tysięcy ludzi, podporządkowuje sobie całą Kretę, a potem podbija lub uzależnia od siebie inne wyspy i część wybrzeży kontynentalnej Europy. Na wybrzeżach Krety funkcjonują dziesiątki portów jak Heraklium w pobliżu Knossos, Chania, Falasarna na zachodnim wybrzeżu, Rethymnon, Sitia, Ieraptyna (nazwy są oczywiście nadane później przez Greków).
W szczytowym okresie Kreta dzięki licznej flocie dominuje na całym wschodnim Morzu Śródziemnym. Minojskie kolonie istnieją na Cyprze i nawet na wybrzeżach Syrii, gdzie pod wpływem Minojczyków kształtuje się kultura filistyńska.
Według późniejszych greckich legend Kretą rządził niezwykle bogaty król Minos, syn mitycznej Europy i Zeusa, który ją niegdyś porwał, przyjmując postać byka. Władca nadał państwu prawa, rozbudował jego armię i dokonał podboju Grecji. Minos miał jednak potwornego syna Minotaura o ciele człowieka i głowie byka, którego ukrył przed światem w Labiryncie zbudowanym przez Dedala, sławnego wynalazcę i uczonego. Kiedy władca nie pozwolił Dedalowi opuścić Krety, ten skonstruował skrzydła z piór klejonych woskiem i uciekł razem ze swoim synem Ikarem. Niestety, Ikar nazbyt zbliżył się do Słońca, które roztopiło wosk i chłopiec zginął w morzu.
Grecy co roku musieli wysyłać na Kretę młodzież na pożarcie dla Minotaura. Dopiero Ateńczyk Tezeusz zabił Minotaura i opuścił Labirynt z pomocą nici Ariadny, zakochanej w nim córki Minosa. Nić przywiązana do wejścia i rozwijana podczas wędrówki przez Labirynt wskazała mu drogę powrotną.
Późniejsi badacze będą się spierać o to, gdzie na Krecie mógł znajdować się pierwowzór legendarnego Labiryntu. Według jednych chodziło o wielki pałac w Knossos, a inni wskazywali na sieć podziemnych korytarzy dalej na wschodzie w miejscowości Gortyna. Będą o nich pisać badacze począwszy od XVI w. n.e. Problematyczna jest też nazwa; bywa łączona z przedhelleńskimi słowami labrys - topór z podwójnym ostrzem i rithos - dom, ponieważ pałac w Knossos jest plątaniną pomieszczeń, a podwójny topór jest kreteńskim symbolem władzy religijnej i politycznej.
XV w. p.n.e. - Na Krecie zaczyna się hodowla importowanego ze wschodu pawia jako ptaka mięsnego i ozdobnego. Dopiero tysiąc lat później paw rozpowszechni się w Grecji, a następnie w reszcie Europy.
Pierwsza połowa XV - 1375 r. p.n.e. - Upadek Krety spowodowany najazdami z Grecji.
W 1375 r. p.n.e. Knossos (w tym czasie ok. 30 tysięcy mieszkańców) niszczą indoeuropejscy Achajowie, którzy opanowują środkową Kretę i ośrodki na wybrzeżach. Plądrują i burzą między innymi pałace w Agia Triada, Fajstos i Zakros, zaczynając okres nazwany przez archeologów postpałacowym.
Ośrodki kultury minojskiej utrzymują się jeszcze na zachodzie, na przykład w miejscowościach Kasteli i Chania, lecz podlegają coraz silniejszym wpływom kultury mykeńskiej reprezentowanej przez dominujących Achajów. Kreteńczycy przesuwają się z opanowanych przez Achajów wybrzeży w głąb wyspy, gdzie w górach zachowają samodzielność i kulturową odrębność jeszcze przez kilka wieków. Kreteńczycy nadal kultywują stare obyczaje, a w zburzonych pałacach i miastach budują niewielkie świątynie, gdzie nadal składają ofiary Bogini Matce i wężom. Pozostawiają tradycyjne wota w postaci glinianych figurek z rękami uniesionymi w geście modlitwy lub błagania, podwójnych toporów (zwykle maleńkie modele) i figurek byków. Nie ma już jednak bogatych pałaców, ponieważ zabrakło dawnej arystokracji, a poziom artystyczny wyrobów jest coraz niższy. Coraz więcej Kreteńczyków przyjmują język grecki i poddaje się asymilacji zarówno poprzez akceptację greckiej kultury, jak też mieszane małżeństwa.
Z drugiej strony Achajowie przejmują wiele elementów kreteńskiej kultury, łącznie z religią, wieloma bóstwami i miejscami kultu (na przykład jaskinie na górze Dikti). Sylabiczne pismo linearne A dostosowują do specyfiki języka greckiego jako pismo linearne B. Będzie ono używane do końca XIII w. p.n.e.
W odróżnieniu od związanych z morzem Kreteńczyków, którzy spożywają dużo produktów morskich, Achajowie kontynuujący tradycje swoich stepowych przodków, jeszcze przez kilka stuleci czują wstręt do jedzenia morskich zwierząt (Homer powie, że morskie zwierzęta to najpodlejsza strawa).
XII w. p.n.e. - Najazd Dorów na Kretę niszczy cywilizację Achajów, a z nią niektóre istniejące jeszcze centra kultury minojskiej. Kreta jest odtąd częścią Grecji, lecz już nigdy nie odzyska dawnej roli głównego ośrodka cywilizacji w tym rejonie świata.
1. tysiąclecie p.n.e. - Kreteńczycy stopniowo rozpływają się w masie greckich najeźdźców.
Mimo to poszczególne ośrodki, zwłaszcza w trudniej dostępnym górzystym wnętrzu wyspy, zachowują minojskie tradycje, a ich ludność określana jako Etokreteńczycy, czyli prawdziwi Kreteńczycy, wciąż posługuje się dawnym językiem. Przykładem jest miasto Praisos w górach na wschodzie wyspy. Etokreteńczycy mieszkający w Praisos utrzymują się z uprawy oliwek, rzemiosła i handlu z wybrzeżami zdominowanymi przez Dorów.
Etokreteńczycy przejmują grecki alfabet do zapisu swojego języka, o czym świadczą między innymi kamienne tabliczki z Praisos z VII-III w. p.n.e. Pojawiają się też zapisy dwujęzyczne z równoległymi tekstami etokreteńskim i greckim jak na przykład na płycie z Dreros koło Neapolis w środkowo-wschodniej Krecie.
Inskrypcje etokreteńskie jako pierwszy odkryje włoski archeolog i paleograf Frederico Halbherr w roku 1884, lecz nie będzie umiał ich odczytać. Dwujęzyczną inskrypcję z Dreros odnajdą zaś w roku 1936 Francuzi Pierre Demarque i Henri van Effenterre.
155 r. p.n.e. - Portowe miasto Dorów Ieraptyna (Ierapetra) na południowym wybrzeżu wschodniej Krety dokonuje ostatecznej rozprawy z etokreteńskim konkurentem z Praisos. Armia Ieraptyny zdobywa i burzy Praisos jako jeden z ostatnich ośrodków dawnej cywilizacji minojskiej.
I w. p.n.e. - Podbój rzymski i następująca po nim unifikacja kulturowa ostatecznie niszczą trwające jeszcze skromne resztki cywilizacji minojskiej. W ciągu kilku następnych stuleci dzieła zniszczenia dopełnią procesy naturalne, a zwłaszcza ruchy tektoniczne, ponieważ Kreta zostanie wyniesiona do góry w części zachodniej i obniżona we wschodzie. W rezultacie starożytne portowe miasto Falasarna na zachodzie oddali się od wybrzeża i zostanie porzucone, a inny minojski port koło Elundy na wschodzie zanurzy się pod powierzchnię morza.
Kreta jest częścią świata greckiego, ale Grecy z kontynentu jeszcze długo będą pamiętać, że Kreteńczycy byli pierwsi i przewyższali Greków cywilizacyjnie. Stąd częste greckie złośliwości wobec mieszkańców Krety nawet po całkowitej hellenizacji wyspy. Na przykład greckie słowo synkretyzm oznaczające niezbyt udane połączenie różnych elementów, zwłaszcza w sferze artystycznej, religijnej czy intelektualnej, to syn kretismos - współpraca kreteńska, czyli współpraca nieszczera i nieuczciwa.
Dla starożytnych Greków Kreteńczyk to wręcz przysłowiowy kłamca pojawiający się między innymi w słynnej logicznej antynomii znanej jako paradoks kłamcy. Jeżeli każdy Kreteńczyk jest z założenia kłamcą, a jeden z nich twierdzi, że kłamie, to mówi prawdę czy faktycznie kłamie?