← Dominacja Chichimeków, Tepaneków i AztekówOkres kolonialny w Ameryce Środkowej i Nowa Hiszpania →

Majowie i Chibcha

• 3114 r. p.n.e. - Rok zerowy w kalendarzu Majów. Początek tak zwanej długiej rachuby czasu, czyli liczby dni od 4 Ahau 8 cumhu (14 VIII 3114 r. p.n.e.), kiedy według Majów zaczął się obecny świat.

Ta data jest wiązana z legendą o pierwszej fali Majów zajmujących Amerykę Środkową pod wodzą herosa Itzamny. Jak głosi tradycja, Itzamna przyniósł umiejętność uprawy kukurydzy, nauczył Majów kultu Słońca i wprowadził typowe dla Majów palenisko z trzech kamieni.

W późniejszej historiografii przełom 3. i 2. tysiąclecia p.n.e. będzie uznawany za początek okresu preklasycznego, kiedy powstają zaczątki miast na równinach południowego Jukatanu i wyżynnych terenach Gwatemali.

Majowie są początkowo związani z równinami, o czym może świadczyć ich nazwa wywodzona od słowa mayab, które znaczy płaski. Z drugiej zaś strony Mayab to przedhiszpańska nazwa równinnej części północnego Jukatanu.

• XXIV w. p.n.e. - Według legend w Palenque ma panować mityczny król Muwaan Mat.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Majowie w południowej części Jukatanu rozwijają rolnictwo z kukurydzą jako główną uprawą.

W drugiej połowie tysiąclecia zaczynają budować większe osady z początkami specjalizacji pracy. Jedną z pierwszych takich wczesnych miast jest Cuello we wschodnim Jukatanie zbudowane przed XIII w. p.n.e. Drewniane domy oparte na słupach wbitych w ziemię stoją na niskich platformach pokrytych warstwą wapiennej zaprawy wyrabianej z potłuczonego wapienia wymieszanego z wodą. Domy otaczają centralny plac, gdzie są organizowane wspólne ceremonie i spotkania. W Cuello funkcjonuje też łaźnia parowa (zbudowana ok. 900 r. p.n.e.). Mieszkańcy Cuello trudnią się rolnictwem, rzemiosłem oraz handlem obsydianem wydobywanym w górach na południu. Początkowo zmarli są grzebani pod zabudowaniami mieszkalnymi. W grobach bywają umieszczane dary pogrzebowe, zwłaszcza ceramika. Praktykowane są ofiary z ludzi grzebanych czasem we wspólnych mogiłach.

Kultura Majów wykazuje liczne cechy zapożyczone od Olmeków, a atlantyckie wybrzeża przesmyku Tehuantepec uznawane za terytorium olmeckie są zarazem częścią obszaru zamieszkanego przez Majów.

• Do ok. 1000 r. p.n.e. - Olmekowie i meksykańscy Indianie Izapa penetrują pacyficzne wybrzeża Gwatemali. Wkrótce powstają tam osady, a później miasta, jak na przykład Chalchuapa i Quelepa. Chalchuapa zasłynie jako centrum produkcji ceramiki przez archeologów nazwanej potem usulután.

• Ok. 1000 r. p.n.e. - W rejonie Balancan (balan - jaguar, can - wąż) Majowie budują gigantyczną platformę ziemną, która służy do ceremonii religijnych i jest zarazem obserwatorium astronomicznym. Przez dwa stulecia platforma jest systematycznie powiększana i podwyższana, osiągając w końcu rekordowe rozmiary: 1413 m długości, 399 m szerokości i 10-15 m wysokości. Robotnicy w koszach na plecach przenieśli łącznie ok. 4 000 000 m³ ziemi. Krawędzie platformy wskazują położenie Słońca w określonych dniach roku, a prosta linia łącząca ziemne piramidy na skraju platformy wyznacza początek i połowę majańskiego roku liturgicznego liczącego 260 dni. Na platformę prowadzą cztery pochyłe, szerokie rampy, po których wchodzą pielgrzymi, aby uczestniczyć w ceremoniach religijnych obejmujących obserwację wschodu Słońca w określone dni roku, składanie ofiary z krwi upuszczanej z przebitego penisa lub języka oraz uroczystą ucztę. Obok platformy powstaje duża tama z regulowanym przepływem wody, co pozwala kontrolować poziom okolicznego jeziora. Wokół platformy funkcjonuje osada zamieszkana przez ludzi obsługujących świątynne centrum, do którego przybywają tysiące pielgrzymów. Większość przodków Majów w tej epoce żyje w osadach rozproszonych po Ameryce Środkowej, a wielu jest jeszcze nomadami. Sanktuarium w Aguada Fenix jest dla nich miejscem spotkania dającym poczucie wspólnoty.

Konstrukcja zostanie odkryta w Aguada Fenix w 2017 r. n.e. dzięki zastosowaniu zdjęć lotniczych wykonywanych laserowym radarem LIDAR.

• Ok. 1000 r. p.n.e. - Na południe od Jukatanu powstają coraz liczniejsze miasta Majów z kamiennymi budowlami i piramidami jak na przykład Vaxactun.

Majowie budują miasto Seibal nawiązujące do starszego Aguada Fenix znajdującego ok. 180 km dalej na wschód. Podobnie jak w Aguada Fenix również w Seibal powstaje ogromna ziemna platforma z czterema rampami oraz placami, gdzie odbywają się ceremonie religijne związane z kultem Słońca. Miasto Seibal jest zamieszkane przez kilka lub kilkanaście tysięcy ludzi.

Rozwija się astronomia mająca znaczenie dla planowania prac rolniczych i ważna w religijnych obrzędach, ponieważ Majowie wierzą w cykliczne odradzanie się świata i wielką rolę przypisują ofiarom składanym w odpowiednich momentach, aby podtrzymać istnienie świata. Powstają też coraz doskonalsze artystyczne wyroby z kamienia, zwłaszcza jadeitu (największe kopalnie tego cennego kamienia znajdują się w Gwatemali). Rzadko jest używany metal - srebro i złoto. Powstają czerwone i pomarańczowe gliniane dzbany oraz kamienne naczynia matates.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - W rejonie rzeki Talgua Majowie łączą cechy kultur meksykańskich i panamskich.

Osady prostokątnych chat z drewnianych plecionek oblepionych mułem budują na sztucznych podwyższeniach (do 5 m ponad otoczenie), aby uniknąć powodzi. Rozwijają ceramikę.

Kości zmarłych z rytualnie stłuczonymi naczyniami ofiarnymi ukrywają w jaskiniach. Na przykład w Jaskini Świecących Czaszek nazwanej tak przez archeologów w XX w. n.e., ponieważ kości zostały pokryte przez błyszczące kryształy kalcytu.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Legendy głoszą, że w Palenque panują lokalni władcy Majów, a tradycja wymienia przynajmniej dwóch. Jeden to Uk’ix Chan rządzący podobno w X w. p.n.e. i drugi określany imieniem Casper żyjący w III w. p.n.e.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Ludy Chibcha ukształtowane w rejonie Hondurasu ekspandują na południe i wschód, docierając w końcu do Przesmyku Panamskiego.

• Od 1. tysiąclecia p.n.e. - Miasto Izamal (Bóg Stworzenia lub Rosa z Nieba) na południu Jukatanu jest centrum pielgrzymek. Pobożni pielgrzymi przychodzą tu czcić Słońce w jego lokalnym wcieleniu Kinichkakamo oraz boga Itzamnę, który podobno dokonuje cudownych uzdrowień.

• Początek VII w. p.n.e. - Majowie zakładają miasto Tikal na nizinie Peten w środkowej części południowego Jukatanu. Okolica jest bogata w krzemień potrzebny do wyrabiania narzędzi i względnie łatwa do obrony ze względu na warunki geograficzne. Dzięki położeniu na skrzyżowaniu szlaków z Meksyku w stronę Przesmyku Panamskiego i znad Pacyfiku na Jukatan miasto staje się ośrodkiem handlu, a w przyszłości wyrośnie na wielką potęgę zarówno w wymiarze politycznym jak też kulturowym.

• VII w. p.n.e. - Na płaskowyżu Vaca w południowo-wschodnim Jukatanie funkcjonuje miasto Uxwitza (Oxwitza, Woda Trzech Wzgórz) nazwane potem Caracol (po hiszpańsku Ślimak lub Spirala). W ciągu następnych stuleci Uxwitza stanie się największym ośrodkiem Majów w tej części Jukatanu.

• Ok. 600 r. p.n.e. - Majowie upowszechniają w Gwatemali uprawę kakaowca. Z jego ziaren wyrabiają gorzki, pobudzający napój, a czasem mieszają go ze sfermentowaną miazgą z ziaren kukurydzy.

• VI/V w. p.n.e. - Od głównego pnia Majów oddziela się ich północno-wschodnia grupa pod nazwą Huasteków, wypierana na północ przez Totonaków. Huastekowie stopniowo zajmują wybrzeże na zachodnim krańcu zatoki Campeche.

Natomiast w górach Gwatemali wyodrębniają się przodkowie Majów Quiche (Kiche).

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Rozwój wczesnych miast Majów na nizinie Peten między górami na południu i Jukatanem: Holmul, El Mirador, Tikal, Cival, Palenque, Nakbe, Noh Kuh (Ngah) i na południowym wschodzie Copan (Oxwitik).

W górach Gwatemali na południe od doliny rzeki Motagua, gdzie znajdują się kopalnie poszukiwanego jadeitu, rozkwita miasto Kaminaljuyu zbudowane przez przodków Majów Quiche.

W wielkim centrum handlowym i miejskim El Mirador (na północny zachód od Tikal) powstaje wiele piramid, w tym El Tigre o wysokości 55 m.

Nawet na tradycyjnie olmeckim przesmyku Tehuantepec funkcjonują miasta zamieszkane przez Majów, jak na przykład Cuicuilco (ok. I w. p.n.e.).

Rozwija się pismo piktograficzne (świadczy o tym odkrycie dokonane przez archeologów w San Bartolo w Gwatemali w 2005 r.).

Miasta stanowią odrębne organizmy polityczne rządzone przez władców-kapłanów. We wszystkich ośrodkach są czczone Słońce i jaguar. Charakterystyczną cechą tej kultury są ofiary z ludzi zabijanych na cześć Słońca i dla podtrzymania istnienia świata.

Wysoko rozwinięte rolnictwo, budownictwo kamienne oraz zaawansowana obróbka kamienia i metali szlachetnych rozprzestrzenia się z siedzib Majów daleko na północny zachód, sięgając Wyżyny Meksykańskiej i na południe aż do wybrzeży Pacyfiku (miasta Chalchuapa i Quelepa).

• Od połowy 1. tysiąclecia p.n.e. - Cały obszar Przesmyku Panamskiego, chociaż tylko częściowo jest zamieszkany przez Majów, znajduje się pod ich przemożnym wpływem.

Na południowy wschód od ziem Majów rozwijają się pochodzące z Ameryki Środkowej rolnicze społeczności Chibcha. Uprawiają między innymi fasolę, kukurydzę, dynię, papaję, awokado, maniok i kakao. Najbardziej na północ wysuniętą grupą Chibcha są Indianie Lenca zamieszkujący obszar wokół zatoki Fonseca. Z drugiej strony ludy Chibcha ekspandują coraz dalej na południe i ostatecznie zajmą rozległy obszar od Hondurasu aż do Przesmyku Panamskiego i wybrzeży Ameryki Południowej, gdzie stykają się z pośrednimi wpływami kultur andyjskich. Pokrewne plemiona Quimbaya osiedlają się nad Pacyfikiem w Ameryce Południowej.

Indianie z Przesmyku Panamskiego potrafią też wypływać na ocean, docierając na przykład na wysepkę Caño oddaloną od lądu o ok. 20 km. Do XVI w. Caño pełni rolę przystanku podczas żeglugi wzdłuż pacyficznych wybrzeży Ameryki. Wyspa jest także używana jako cmentarzysko.

• IV w. p.n.e. - Majowie budują ośrodek miejski w Komchen na równinach Mayab w północno-zachodniej części Jukatanu.

• II w. p.n.e. - Na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Środkowej w rejonie delty rzeki Dequis i na okolicznej wysepce Caño kształtuje się lokalna kultura plemienia Dequis należącego do językowej grupy Chibcha. Dequis uprawiają fasolę, kukurydzę, maniok, kakao, dynię, awokado i ananasy. Mieszkają w osadach liczących od kilkuset do dwóch tysięcy osób. W osadach wodzowskich budują drogi brukowane kamieniami. Najbardziej charakterystyczną cechą Dequis jest jednak wytwarzanie kamiennych kul rzeźbionych zazwyczaj z twardego granodiorytu (skała łącząca cechy kwaśnego granitu i obojętnego diorytu). Kule będą wyrabiane aż do przybycia Hiszpanów w XVI w. Mają pokazywać prestiż społeczny danej osoby lub rodziny, a zwłaszcza wodzów. Największe kule osiągają nawet 2,4 m średnicy i kilkanaście ton wagi. Ich powierzchnia jest obrabiana za pomocą ognia i polewania wodą, dzięki czemu kawałki skały odpryskują. Potem powierzchnia jest szlifowana innymi kamieniami. Wysoko ceniona jest forma możliwie zbliżona do geometrycznej kuli, co jest oczywiście bardzo trudne i dlatego zawsze występują odchylenia od idealnego kształtu sięgające kilku centymetrów. Niektóre kule są dodatkowo zdobione zagłębieniami. Kuliste rzeźby tworzą czasem linie lub wzory na powierzchni ziemi odzwierciedlając wyobrażenia plemienia Dequis o świecie oraz wybrane zjawiska astronomiczne.

• Ok. I - XVI w. n.e. - Rolnicy Majów rozwijają oryginalny system uprawy ziemi w tropikalnym lesie.

Sieć kanałów nawadniających i zarazem roznoszących nawóz użyźniający glebę znajduje się pomiędzy drzewami. Las pozostaje więc jako element stabilizujący ogrody, co jest szczególnie ważne w tropikach, gdzie erozja odsłoniętej gleby jest niezwykle szybka. Dodatkowo Majowie wzmacniają krawędzie ogrodów kamiennymi murkami. Stąd nazwa takich ogrodów pet kot (w liczbie mnogiej pet kotoob), czyli okrągłe kamienne ściany.

Dzięki takiemu podejściu ogrody są miejscem, gdzie rosną rośliny użytkowe oraz krzewy i drzewa ozdobne. Erozja gleby jest powolna, albo w ogóle nie zachodzi, a Majowie znają zasadę sukcesji ekologicznej, czyli następstwa zespołów roślin w ciągu rozwoju danego środowiska. Tak „oswojony” tropikalny las pozwala wyżywić stosunkowo dużą populację mieszkańców i dlatego średnia gęstość zaludnienia około roku 600 wynosi tu w przybliżeniu 48 osób na kilometr kwadratowy.

Majowie stosują również inną metodę uprawiania ziemi. Polega ona na wypaleniu i wycięciu lasu, aby uzyskać pole. Po wyjałowieniu gleby zajmuje się następny kawałek lasu. Niestety, obszar pozbawiony drzew i wyjałowiony podczas uprawy może potem przez wiele lat pozostawać niezalesiony.

Dieta oparta głównie na kukurydzy i fasoli z małą ilością mięsa i owoców ostro odbija się na zdrowiu Majów, którzy są mniejsi i słabsi od przodków żyjących z polowania, mają słabe, kruche kości, powszechnie cierpią na niedożywienie i związaną z nim anemię. Wielu ma kości dodatkowo zniekształcone przez pracę fizyczną i reumatyzm.

• I w. n.e. - Kaminaljuyu traci dominującą pozycję na rzecz Miramar, miasta znajdującego się na nizinie na północ od Kaminaljuyu.

• I w. n.e. - W Uxwitza na wschodzie Jukatanu powstają wielkie groble jako szerokie (do 12 m) drogi łączące kilka osad. Tak powstaje rozległa metropolia zamieszkana przez dziesiątki tysięcy ludzi.

• I/II w. n.e. - W Tikal rządzi Yax Ehb Xook lub Yax Moch Xook (jego imię jest kombinacją słów Pierwszy Szafot i Rekin). Co prawda Yax Ehb Xook pochodzi z miasta Kaminaljuyu, lecz po przejęciu władzy w Tikal okazuje się świetnym organizatorem, a jego panowanie otwiera okres szybkiego wzrostu potęgi Tikal.

Yax Ehb Xook zapoczątkowuje Pierwszą Dynastię Tikal.

• II w. n.e. - We wschodnim Jukatanie rozwija się miasto Dzibanche (Tzi’banche).

• III w. n.e. - Na wzgórzach Chiapas na południe od niziny Peten istnieje niewielkie miasto Po lub Popo, które później będzie znane jako Tonina, co w języku miejscowych Majów oznacza Dom z Kamienia.

• Ok. 250 - ok. 830 r. n.e. - Okres klasyczny (zwany też okresem Starego Państwa) w historii Majów, na który przypadają ich największe osiągnięcia i szczyt potęgi politycznej.

Za początek okresu klasycznego zwykle przyjmuje się pojawienie w inskrypcjach dat podawanych według długiej rachuby czasu, czyli liczonej w dniach od początku świata Majów przypadającego na 4 Ahau 8 cumhu (14 VIII 3114 r. p.n.e.). Przykładem jest stela 29 w Tikal wystawiona przez Bahlama z datą 6 lipca 292 r. n.e.

Państwa Majów okresu klasycznego zajmują łącznie powierzchnię ok. 260 tysięcy km², obejmując południowy Jukatan z niziną Peten aż do wybrzeży Pacyfiku. Jest to szczyt potęgi kapłanów oraz siły politycznej Majów i ich sztuki (monumentalna architektura, kamienna rzeźba, wspaniałe wyroby ze złota i srebra). Rozkwita nauka kultywowana przez kapłanów zajmujących się między innymi astronomią, matematyką i medycyną. Wypracowują pojęcie zera, a majański kalendarz słoneczny osiąga dokładność porównywalną z późniejszymi wynikami obliczeń naukowców w XX w. Piśmiennictwo jest poświęcone głównie astronomii i kalendarzowi.

• Koniec III w. n.e. - K’an Ahk I zapoczątkowuje dynastię rządzącą w mieście Piedras Negras na nizinie Peten nad rzeką Usumacinta. Jego głównym rywalem w dążeniu do zdominowania doliny Usumacinta jest miasto Yaxchilan.

W trakcie walk K’an Ahk I zostaje pokonany a nawet uwięziony przez władcę Yaxchilan, lecz Piedras Negras zachowa odrębność wyrażającą się między innymi w szczegółach architektury i rzeźby.

• Koniec III - druga połowa IV w. n.e. - W Tikal rządzą ostatni władcy z Pierwszej Dynastii: Bahlam (Ozdobiony Jaguar, koniec III w.), K’inich Ehb (Zwierzęca Ozdoba Głowy), Sihyaj Chan K’awiil I (Burzowe Niebo, początek IV w.), Unen Bahlam, K’inich Muwaan Jol (Pierzasta Czaszka, połowa IV w.) oraz Chak Tok Ich’aak I (Wspaniała Łapa Jaguara, 360-378 r.).

• Od ok. IV w. - Rozwój rolniczych społeczeństw Chibcha na wschód od Majów. Powstają lokalne plemienne państewka między innymi ludu Pech (zwanego też Paya) w północno-wschodnim Hondurasie. W następnych stuleciach Pech stopniowo migrują na wschód. Z czasem dotrą do bagiennych obszarów ludu Miskito.

• IV w. - Pokonanie wojsk Miramar przez Tikal.

Niebagatelną rolę w osłabieniu Majów z Miramar odgrywa zmniejszenie pól uprawnych spowodowane przez wycięcie lasów, ponieważ drewno jest potrzebne do wypalania wapiennej zaprawy, mającej pokrywać coraz większe budowle.

W ciągu następnych wieków Miramar będzie coraz bardziej traciło na znaczeniu i zostanie w końcu porzucone, a jego centrum zaleje jezioro znane potem jako Laguna Miramar. W XX w. zaś Laguna Miramar zostanie uznana za rezerwat przyrody i podlegające ochronie stanowisko archeologiczne.

• 331 - 349 r. - W Uxwitza rządzi Te’ K’ab Chaak (Ramiona Drzewa) zapamiętany przez potomnych jako założyciel lokalnej linii władców.

Dynastia jest związana z Tikal i przejmuje wiele elementów nowej kultury Majów charakterystycznych dla Tikal i niziny Peten. Przykładem jest zwyczaj grzebania władców na centralnym placu miasta. Poza tym władcy stawiają bogato rzeźbione kamienne stele wysławiające ich potęgę i opisujące ich dokonania, zwłaszcza wojenne.

Inne ważne miasta tej epoki to między innymi Copan (Oxwitik), ważne centrum intelektualne, w tym astronomiczne oraz stary ośrodek w Tikal.

W centralnej części Jukatanu zaś na północ od Tikal rozwija się Calakmul konkurujący z Tikal o pozycję dominanta.

Poza tym na północny wschód od Palenque istnieje Pomona, a na południe od Palenque miasto Po (Tonina).

Centralną część kraju zajmują miasta Piedras Negras między Po i Tikal oraz Bonampak.

Na południu w górach nadal funkcjonuje stare miasto Kaminaljuyu.

Inne ośrodki miejskie rządzone zazwyczaj przez lokalne dynastie to między innymi Itza, Tazumal (w okolicach starszego miasta Chalchuapa), Izapa, Chichicastenango i Uaxactun.

Siła miast opiera się w równym stopniu na rolnictwie i na handlu. Przykładem jest Tikal położony w centrum Jukatanu na skrzyżowaniu szlaków handlowych przecinających cały półwysep łączących cywilizacje meksykańskie z miastami Chibcha na wschodzie oraz wybrzeża Pacyfiku i Morze Karaibskie. Majowie eksportują obsydian, jadeit, sól, kakao i swoje wyroby artystyczne. Importują zaś między innymi produkty tropikalnych lasów, metale szlachetne i drewno.

Transport odbywa się na łodziach wzdłuż wybrzeży i rzekami oraz za pomocą tragarzy niosących towary na plecach.

• 378 r. - Pochodzący z Teotihuacanu wódz Siyaj K’ak (Niosący Ogień) prowadzi zwycięską kampanię, podbijając między innymi Tikal. W walkach ginie Chak Tok Ich’aak I, co oznacza koniec Pierwszej Dynastii Tikal.

• 379 - 404 r. - Tron Tikal przejmuje Yax Nuun Ayiin I (jego imię oznacza Skręcony Nos) osadzony tam przez Siyaj K’aka. Nowy władca pochodzi z Teotihuacanu i jest synem teotihuacańskiego arystokraty, którego imię zapisane w glifach można rozumieć jako Sowa Miotająca Oszczep.

Yax Nuun Ayiin I zapoczątkowuje Drugą Dynastię Tikal (teotihuacańską) i rozpoczyna okres silnych wpływów kultur meksykańskich. W czasach dynastii teotihuacańskiej arystokracja Majów przejmuje część meksykańskich obyczajów, na przykład uroczysty strój z ptasich piór.

• IV/V w. - Aj Yash Punim zapoczątkowuje dynastię rządzącą w mieście Bonampak.

• Pierwsza połowa V w. - Na południowym wschodzie Jukatanu ustala się dynastia rządząca miastem Sa’aal (Wak Kab’nal, czyli Drzewo Pomarańczowe a w późniejszej wersji hiszpańskiej Naranjo). Sa’aal jest jednak dużo starsze, bo stałe osadnictwo w tym miejscu zaczęło się ok. 1000 lat wcześniej.

Jednym z pierwszych władców tej linii wymienianych na stelach w V w. jest Tzik’in Bahlam.

• 411 - 456 r. - W Tikal panuje Sihyaj Chan K’awiil II (syn Yax Nuun Ayiina I i pani K’inich).

Kolejni władcy z dynastii teotihuacańskiej to K’an Chitam (458-486, syn Chan K’awiila II i pani Ayiin), Chak Tok Ich’aak II (486-508, syn K’an Chitama i pani Tzutz Nik) oraz Yo K’in (511-527, córka Chak Tok Ich’aaka II) i Kaloomte Bahlam (współrządzi do 511 r.).

• 426 r. - Na tronie Copan zostaje osadzony K’inich Yax K’uk’ Mo’, który urodził się w Uxwitza i wychowywał w rejonie Tikal. Politycznie zaś jest związany z militarną ekspansją wodzów z odległego Teotihuacanu.

Zaczyna dynastię Yax K’uk’ Mo’, która przetrwa w Copan do pierwszej połowy IX w..

• 426 r. - K’inich Yax K’uk’ Mo’ z Copan osadza swojego wasala w Quiriguá na północ od Copan.

Quiriguá to mniejsze miasto, które rozwinęło się na bazie dużo starszej osady nad dolnym biegiem rzeki Motagua na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Między innymi na szlaku prowadzącym z kopalni cennego jadeitu w środkowej części doliny Motagua oraz na głównym szlaku łączącym ziemie Majów z rejonem karaibskim. Ludność miasta ma mieszane pochodzenie, między innymi Chibcha, lecz nieliczne choć dominujące elity tworzą Majowie.

Przez następne 300 lat władcy Quiriguá będą wasalami Copan, a całe życie polityczne, społeczne i architektura miasta będą ściśle powiązane z miastem-suwerenem.

• Ok. 436 r. - Na półwyspie Jukatan niedaleko od starszego ośrodka w Komchen powstaje miasto Chichen Itza. Jego nazwa łączy słowa chichen – studnia oraz itzaes – czarodzieje wód, czyli miejscowy odłam Majów Itza. To wskazuje, że miasto rozwija się jako centrum kultu związane z wielkim kolistym zapadliskiem krasowym wypełnionym wodą i dlatego nazywanym studnią (cenote). Powierzchnia wody znajduje się ok. 15 m poniżej krawędzi studni, a ściany zapadliska są niemal pionowe. Pod wodą zaś rozciąga się sieć naturalnych jaskiń i tuneli, które według miejscowych legend prowadzą do świata umarłych. Majowie cyklicznie składają ofiary z ludzi, których wrzucają do studni, aby ich dusze stały się posłannikami do bóstw podziemi. Z powodu tej szczególnej studni Chichen Itza jest ważnym centrum pielgrzymkowym dla całego obszaru zamieszkanego przez Majów, a nawet dla krain ościennych.

Chichen Itza jest też znane z podziemi niezalanych wodą, gdzie dzięki specjalnej konstrukcji korytarzy i ich akustyce wierni mogą usłyszeć rzekome głosy bogów, a także świętego ptaka quetzala na przykład po klaśnięciu w dłonie.

• 431 - 435 r. - K’uk’ Bahlam I (urodzony w 397 r.) rządzi w Palenque.

Imię K’uk’ to Quetzal, a Bahlam oznacza Jaguara, a zatem władca Palenque odwołuje się do świętych zwierząt Majów. Przyjmuje też tytuł ajaw, co u Majów oznacza króla czyli samodzielnego władcę.

Dynastia założona przez K’uk’ Bahlama będzie rządzić w Palenque do końca VIII w.

• ok. 437 r. - Umiera K’inich Yax K’uk’ Mo’, a tron przejmuje jego syn K’inich Popol Hol (Wspaniałe Słońce), znany budowniczy wielkich konstrukcji, które stają się widomym znakiem bogactwa i potęgi miasta-państwa Copan. Wraz z ojcem zaplanował budowę wielkiego placu w centrum miasta, boiska do gry w piłkę i kilku świątyń. Po śmierci ojca nad budowlą znaną jako hunal, która za życia była jego siedzibą, a teraz stała się mauzoleum buduje wielką świątynię ku czci zmarłego. Stawia też stele opisujące czyny ojca oraz własne.

Panuje do śmierci w roku 470.

• V/VI w. - W Dzibanche rządzi Yuknoom Ch’een I reprezentujący dynastię Kaanul (Węży).

Panujący z tej dynastii noszą oficjalny tytuł K’uhul Kan Ajawob czyli Boski Władca Królestwa Węża.

W 495 r. władca każe wykonać Schody Hieroglificzne opisujące osiągnięcia Dzibanche. Jego syn i następca na tronie Tuun K’ab’ Hix przejmie dobrze zorganizowane państwo, które szybko się rozwija i zaczyna wchodzić w okres rozkwitu.

• VI w - Według tradycji Majów na północnym zachodzie Jukatanu rządzi lokalny przywódca Hun Uitzil Chac, pan miasta Uxmal.

Nazwa miasta jest wywodzona od słowa uchmal oznaczającego przyszłość lub oxmal, czyli zbudowane trzykrotnie.

Zgodnie z miejscową legendą bardzo zasłużonym dla miasta był karłowaty czarodziej Saiyawincoob. Pewna bezdzietna kobieta modliła się do boga Chic Chan o potomka i to on kazał jej pójść nad pobliską studnię cenote, gdzie znalazła wyjątkowo duże jajo żółwia, a z niego po kilku miesiącach wykluł się chłopiec - karłowaty czarodziej. Kiedy Saiyawincoob dorósł, odnalazł magiczny bęben Tunkul i zagrał na nim, co zaniepokoiło władcę Uxmal, ponieważ przepowiednia mówiła, że król straci władzę, kiedy ktoś użyje bębna Tunkul. Chcąc powstrzymać spełnienie proroctwa, król zawarł swoistą umowę z Saiyawincoobem: odda władzę, jeżeli karłowaty czarodziej wykona trzy wyjątkowo trudne zadania. Po pierwsze miał zbudować białą, długą prostą drogę, co wydawało się niemożliwe, a jednak ku zaskoczeniu króla czarodziej tego dokonał. Tak z pomocą magii powstała wygodna droga (sacbe) z Uxmal do miasta Kabah. Wtedy rozwścieczony władca rzucił następne wyzwanie: czarodziej miał w ciągu jednej nocy postawić najwyższą budowlę, albo umrze. Saiyawincoob wrócił do domu i zasnął na ziemi, a następnego ranka okazało się, że śpi na szczycie ogromnej piramidy górującej nad miastem (Piramida Czarodzieja). Władca postawił więc trzeci warunek: król i czarodziej mieli rozbijać na swoich głowach wyjątkowo twarde nasiona cocoyoles. Saiyawincoob miał jednak twardą czaszkę żółwia, więc wytrzymał uderzenie króla, ale głowa władcy była na to za słaba. W ten sposób karłowaty czarodziej został królem Uxmal.

Początkowo Saiyawincoob był władcą dobrym i skromnym, lecz po latach popadł w pychę i ogłosił siebie nowym bogiem. Na dowód swojej boskości kazał wykonać posągi bóstw z drewna i kamienia oraz swój własny z gliny, a potem wszystkie poddał próbie ognia. Drewniana rzeźba oczywiście spłonęła, wapienna rozsypała się w proch, a gliniana stwardniała na kamień, co miało pokazać moc nowego boga.

• VI w. - Na północnym wschodzie Jukatanu powstaje miasto Coba, a jednym z pierwszych jego władców jest Yu’npik Tok’. Miasto przetrwa kilkaset lat.

• VI - VII w. - Rozkwit Copan, które jest dominującym miastem na południowym wschodzie ziem Majów.

W Copan powstają wielkie piramidy. Służą jako symbole siły państwa, miejsca religijnych obrzędów i obserwatoria astronomiczne. Są też swoistym zapisem powtarzających się okresów środkowo-amerykańskiego kalendarza, ponieważ w regularnych odstępach czasu Majowie nakładają na starą piramidę kolejne warstwy wapiennego tynku, powiększając budowlę. Taki wielowarstwowy tynk stanie się potem precyzyjnym narzędziem datowania używanym przez archeologów.

Niestety, kolejne warstwy wapiennej zaprawy o grubości sięgającej nawet kilkudziesięciu centymetrów wymagają ogromnych nakładów, ponieważ masa wapienna jest wytwarzana z pokruszonych wapieni, które są wypalane. Żeby to jednak wykonać, trzeba spalić sporo drewna, a więc wyciąć duże połacie lasu. Rzecz w tym, że las zapewnia Majom wilgoć potrzebną do uprawy pól i stabilizuje pola. Wycięcie drzew powoduje wyschnięcie bagien i ziemi uprawnej. W ten sposób cywilizacja Majów od początku nosi w sobie elementy zagrażające jej trwaniu (przykład tak zwanej cywilizacji samobójczej).

• Pierwsza połowa VI w. - Uxwitza wkracza w okres rozkwitu w czasie rządów Te K’inicha I i jego syna K’ana I (531-534).

• 535 - 536 r. - W wyniku potężnej erupcji wulkanu Ilopango powstaje kaldera długości 17 km w większej części wypełniona potem wodą jeziora Ilopango. Warstwa popiołu w najbliższej okolicy osiąga grubość kilkudziesięciu metrów. Ginie kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Pył blokuje światło Słońca, co oznacza, ciemność, ochłodzenie, zagładę roślin i zwierząt a dla ludzi głód. Upadają miasta Majów dotknięte przez kataklizm, a ich mieszkańcy, którzy przeżyli katastrofę przenoszą się na Jukatan. Erupcja przerwała też prastary szlak handlowy biegnący wzdłuż pacyficznego wybrzeża Ameryki Środkowej w stronę Przesmyku Panamskiego. Nowy szlak przesuwa się bardziej na wschód omijając tereny zniszczone przez erupcję, które pozostaną niezamieszkane przez następnych 200 lat.

• 537 - 562 r. - W Tikal rządzi Wak Chan K’awiil z dynastii teotihuacańskiej.

• 546 r. - Rządzący w Dzibanche Tuun K’ab’ Hix podporządkowuje sobie Sa’aal. Na tronie miasta zasiada Aj Wosal Chan K’inich (546-615) jako wasal Dzibanche.

• 553 r. - Na tron Uxwitzy wstępuje Yajaw Te’ K’inich II (553 - ok. 595), syn K’ana I i pani K’al K’inich.

Pomaga mu w tym Wak Chan K’awiil z Tikal, dzięki czemu wpływy Tikal rozszerzają się na wschód Jukatanu aż do wybrzeży Morza Karaibskiego.

• 556 r. - Wak Chan K’awiil najeżdża Uxwitzę, lecz nie jest w stanie jej podbić, więc wojna się przedłuża i potrwa aż do 562 r.

• 562 r. - Wojna Uxwitzy i Tikal wchodzi w decydującą fazę.

Sytuację wykorzystuje Ut Chanal (Świadek Nieba) rządzący w Dzibanche i przyłączą się do walk, aby osłabić Tikal. Ostatecznie starcie kończy się klęską Tikal, a Wak Chan K’awiil ginie (562) jako ostatni z dynastii teotihuacańskiej w Tikal. Do niedawna potężne miasto-państwo Tikal wchodzi w okres osłabienia.

Za to władcy z dynastii Kaanul czynią Dzibanche jedną z głównych potęg na południu Jukatanu i nizinie Peten: Ut Chanal (do 572), jego synowie Yax Yopaat (572-579) i Uneh Chan (579-611), oraz czterej synowie Uneh Chana - Yuknoom Ti Chan, Tajoom Uk’ab K’ahk (622-630, Yaknoom Head (630-636) i Yuknoom Ch’een II Wielki.

• Po 562 - 628 r. - Władzę w Tikal sprawuje K’inich Waaw (Głowa Jaszczurki).

Zapoczątkowuje Trzecią Dynastię Tikal, która przetrwa niemal do końca IX w.

• 572 - 583 r. - W Palenque rządzi Kan Bahlam I.

Jako pierwszy w Palenque używa tytułu K’inich, co oznacza Promienisty, czyli Twarz Słońca.

• 578 - 628 r. - W Copan rządzi K’ak’ Chan Yopaat (Dymiący Wąż), jedenasty władca z dynastii Yax K’uk’ Mo’.

Za jego panowania miasto przechodzi okres spektakularnego rozwoju, gwałtowanie wzrasta liczba mieszkańców, rośnie ich bogactwo, a zabudowania i obszary wykorzystywane przez ludzi zajmują całą dolinę Copan. Wpływy polityczne Copan rozciągają się na całą wschodnią część ziem Majów.

• 583 - 604 r. - W ciągu roku po śmierci Kan Bahlama I władzę w Palenque przejmuje pani Yohl Ik’nal należąca do królewskiej dynastii założonej przez K’uk” Bahlama I.

Jako regentka rządzi do śmierci. Jej następcą będzie Ajen Yohl Mat (605-612).

• VI/VII w. - K’inich Hix Chapat rządzący w Po (Tonina) rywalizuje z Palenque o dominację nad zachodnią częścią obszaru zamieszkanego przez Majów. Władca prowadzi agresywną politykę podbojów sąsiednich osad, którą kontynuuje jego następca aż do roku 687, kiedy Po zostanie podbite przez władcę Palenque K’inich Kan Balama II.

• VI/VII w. - W Uxwitza panuje Knot (Wąż), syn Te K’inicha II.

Ten władca umiejętnie wykorzystuje klęskę Tikal z roku 562 oraz możliwości związane z dalekosiężnym handlem, aby przekształcić swoje państwo w główny ośrodek polityczny wschodniej części ziem zajmowanych przez Majów.

• VII - IX w. - Uxmal wyrasta na jeden z najsilniejszych ośrodków Jukatanu zarówno dzięki rozwiniętemu rolnictwu, jak też w oparciu o handel sięgający Meksyku i wybrzeży Morza Karaibskiego.

• 611 r. - W kwietniu wojska Calakmul najeżdżają Palenque, gdzie rządzi Ajen Yohl Mat.

Rok później król Palenque umiera, a władzę regentki w mieście obejmuje pani Sak K’uk’. Po trzech latach abdykuje na rzecz swojego dwunastoletniego syna K’inich Janaab’ Pakala.

• 615 - 683 r. - W Palenque panuje K’inich Janaab’ Pakal I Wielki, jeden z najbardziej szanowanych władców tego miasta-państwa. Znany budowniczy monumentalnych konstrukcji upiększających Palenque.

Umiera w wieku ok. 80 lat i zostanie pochowany w bogato zdobionym grobowcu-piramidzie. W ten sposób uhonorowano jego zasługi i wyrażono wiarę, że kiedyś powróci w nowym wcieleniu, aby znów panować.

Wejście do grobowej krypty przykryje wspaniale rzeźbiona, kamienna płyta, którą w XX w. rozsławią hipotezy pisarza-fantasty Dänikena, który w płaskorzeźbie przedstawiającej kapłana będzie się dopatrywał wizerunku astronauty w statku kosmicznym i uzna ją za dowód rzekomych kontaktów Majów z cywilizacją pozaziemską.

• 618 - 658 r. - W Uxwitza na wschodzie Jukatanu panuje K’an II, syn Te K’inicha II i pani Batz Ek’ oraz przyrodni brat Knota.

K’an II jest zwykle uznawany za najlepszego władcę w dziejach Uxwitza. Za jego rządów zostaje rozbudowany system grobli chroniących przed powodziami, ułatwiających komunikację i uprawę pól. Gwałtownie wzrasta liczba mieszkańców i rośnie ich zamożność.

K’an umrze osiągnąwszy 70 lat, co w jego czasach jest niezłym wynikiem, ponieważ ludzie w tej epoce żyją zwykle ok. 40-50 lat.

• 626 r. - Caracol pokonuje i podporządkowuje sobie Sa’aal, gdzie rządzi K’uxaj (615-631). Oznacza to wzrost potęgi Caracol, co oczywiście niepokoi Dzibanche.

• 628 - 631 r. - K’an II rządzący w mieście Uxwitza zawiera sojusz z dynastią Kaanul (Węży) z Dzibanche i razem z nią prowadzi wojnę z Sa’aal zakończoną błyskotliwym zwycięstwem i usunięciem K’uxaja.

W Uxwitza w 642 r. zostaną konsekrowane (uświęcone) słynne Schody Hieroglificzne, rodzaj kamiennego propagandowego plakatu, gdzie K’an II kazał wyryć glify opisujące wspaniałe zwycięstwo nad Sa’aal.

• 628 - 695 r. - W Copan rządzi Chan Imix K’awiil (Dymiący Jaguar), dwunasty król z dynastii Yax K’uk’ Mo’ uważany za najdłużej panującego władcę tego miasta. Urodził się w 604 r. i w wieku 23 lat objął władzę 16 dni po śmierci swego ojca K’ak’ Chan Yopaata. Upiększa i rozbudowuje miasto, stawia kilka stel i świątyń. Umiera w rekordowym wieku 90 lat.

• 629 r. - Powstaje miasto Dos Pilas (hiszpańska nazwa Dwa Źródła) rządzone przez boczną linię dynastii z Tikal.

Dos Pilas ma strzec szlaku handlowego w rejonie jeziora Petexbatun i w dolinie rzeki Pasion. Tikal próbuje w ten sposób odbudować swoje wpływy znacznie nadszarpnięte po upadku dynastii teotihuacańskiej.

Z drugiej strony nad Pasion kształtują się też inne ośrodki, jak na przykład miasto Cancuen handlujące głównie jadeitem, pirytem i obsydianem. Jednym z pierwszych jego władców jest K’inich K’ap K’ayal Ahk rządzący w pierwszej połowie VII w.

• 636 - 686 r. - W Dzibanche panuje wojowniczy Yuknoom Ch’een II Wielki z dynastii Kaanul, który doprowadza państwo do szczytu potęgi.

• 648 r. - Yuknoom Ch’een II Wielki z Dzibanche najeżdża Dos Pilas i bierze do niewoli B’alaj Chan K’awiila, rządzącego miastem członka królewskiego rodu z Tikal.

Pod naciskiem zwycięskiego Yuknoom Ch’eena II namiestnik Dos Pilas B’alaj Chan K’awiil dopuszcza się zdrady wobec własnego rodu, odrzucając zależność od Tikal. Ogłasza się samodzielnym władcą, chociaż w rzeczywistości jest wasalem Dzibanche.

• Druga połowa VII w. - Cancuen zdobywa mocną pozycję w dolinie rzeki Pasion jako ważny ośrodek handlu.

• 658 - 680 r. - Następcą K’ana II na tronie miasta Uxwitza jest K’ahk Ujol K’inich II.

Władca nie dorównuje jednak swojemu poprzednikowi i ostatecznie traci władzę po przegranej wojnie ze zbuntowanym miastem Sa’aal. Co więcej, ta klęska otwiera schyłkowy okres w dziejach Uxwitza. Kolejni władcy nie noszą tytułu ajaw oznaczającego króla, wpływy polityczne miasta kurczą się, a na losy Uxwitza w coraz większym stopniu wpływają inne miasta-państwa.

• 672 r. - Nuun Ujol Chaak rządzący Tikal odzyskuje Dos Pilas, co jest widomym znakiem, że Tikal próbuje odbudować dawną potęgę zagrożoną przez ekspansję Dzibanche.

W tej sytuacji B’alaj Chan K’awiil, który zdradził swój ród i miasto Tikal, musi uciekać z Dos Pilas. Jego wygnanie potrwa pięć lat.

• 677 r. - Yuknoom Ch’een II Wielki z Dzibanche pokonuje armię Tikal, z którym rywalizuje o pozycję głównej potęgi na nizinie Peten.

Władca przenosi centrum państwa z Dzibanche dalej na południe do miasta Calakmul, aby umocnić swoją dominację w rejonie Peten. W 682 r. osadza na tronie w Sa’aal panią Wak Chanil Ahaw (Sześć Niebios), córkę władcy Dos Pilas (Petexbatun) zależnego od Dzibanche. W ten sposób również Sa’aal staje się wasalem Yuknoom Ch’eena II. W 685 r. zaś ekspansywny władca Dzibanche podporządkowuje sobie jeszcze Piedras Negras.

Yuknoom Ch’een II dożywa 85/86 lat, a w ostatnim okresie współrządzi z nim Yuknoom Yich’aak K’ahk, który w latach 686-697 będzie w pełni samodzielnym władcą.

• 677 r. - Dzięki zwycięstwu Dzibanche B’alaj Chan K’awiil może wrócić z wygnania do Dos Pilas.

Dwa lata później wojska Tikal próbują zająć małe i zdawałoby się słabe Dos Pilas, lecz wbrew oczekiwaniom ponoszą poniżającą klęskę. Zwycięski B’alaj Chan K’awiil zakłada Królestwo Petexbatun z centrum w Dos Pilas, którym będzie rządził do 695 r.

Swoją pozycję umacnia poprzez sojusz z Calakmul oraz małżeństwa, między innymi z arystokratką z Itzan, ważnego miasta w dolinie rzeki Pasion. Z inną żoną B’alaj Chan K’awiil ma córkę Wak Chanil Ahaw, która zostanie potem władczynią Sa’aal.

Monarchia Petexbatun od początku jest bardzo agresywna i w ciągu niewielu lat podbija kilka okolicznych miast. Tę politykę kontynuują potem synowie B’alaj Chan K’awiila i zarazem jego następcy na tronie: Itzamnaaj B’alam (Tarcza z Jaguarem) oraz Itzamnaaj K’awiil (698-726).

Na początku VIII w. Petexbatun ma dwie równorzędne stolice w Dos Pilas i ok. 10 km na południowy wschód od niego w mieście Aquateca.

• 682 - 734 r. - W Tikal panuje Jasaw Chan K’awiil I, syn Nuun Ujol Chaaka i jego żony, której imię znaczy Tron Jaguara.

Jasaw Chan K’awiil skutecznie rywalizuje z Calakmul o wpływy na nizinie Peten i stopniowo odbudowuje siłę państwa.

• 684 - 702 r. - W Palenque panuje K’inich Kan Bahlam II, syn i następca K’inich Janaab’ Pakala I.

Kontynuuje politykę ojca i jego wysiłki na rzecz rozbudowy i upiększania miasta.

• 687 r. - K’inich Kan Balam II panujący w Palenque pokonuje władcę Po (Tonina) i podbija to miasto.

• 687 - 729 r. - W Piedras Negras rządzi K’inich Yo’nal Ahk II. Urodził się w rodzinie królewskiej i otrzymał imię Kooj czyli Puma, które potem zmienił na oficjalne imię tronowe. Za jego czasów Piedras Negras przeżywa okres świetności, a wyroby miejscowych rzemieślników są wysoko cenione na całym obszarze Majów i eksportowane aż na północ Jukatanu. Niestety, władca ma tylko córkę, która nie może przejąć tronu. Dlatego pod koniec życia żeni się z pochodzącą z Palenque księżniczką Ix Matawiil Sotz’ w nadziei na syna, lecz wkrótce umiera, co oznacza koniec jego dynastii. Wybucha walka o władzę w Piedras Negras.

• 688 - 715 r. - W Po (Tonina) rządzi K’inich B’aaknal Chaak (Czaszka Węża), który odrzuca dominację Palenque i trzykrotnie pokonuje wroga na polu bitwy.

W 699 r. koło boiska do gry w piłkę umieszcza sześć posągów przedstawiających związanych wasali Palenque, których władca pokonał, a ich miasta podbił, stając się główną siłą w rejonie Usumacinta.

Od roku 708 formalnie współrządzi ze swoim bratankiem K’inich Chuwaaj Chaakiem (Bóg Jaguar) urodzonym w 706 r.

• 690 r. - K’inich Kan Balam II, syn i następca K’inich Janaab’ Pakala I na tronie Palenque, każe pokryć napisami ściany świątyni (Świątynia Inskrypcji) w Palenque. Wynika z nich, że planuje wielkie święto w bardzo dalekiej przyszłości, bo aż w roku 4772, aby uczcić pamięć Pakala.

• 695 r. - Jasaw Chan K’awiil I pokonuje armię z Calakmul, co oznacza, że Tikal odzyskało mocną pozycję na nizinie Peten.

• 695 - 738 r. - W Copan panuje Uaxaclajuun Ub’aah K’awiil (Osiemnasty Królik), syn Chan Imix K’awiila.

Państwo nadal jest w rozkwicie, choć już nie tak potężne jak za czasów poprzedniego władcy. Władca sporo buduje, w tym między innymi schody hieroglificzne, boisko do gry w piłkę oraz święty kopiec (lub górę) ozdobiony kamiennymi maskami oraz płaskorzeźbą przedstawiająca potwora nieba pochylającego się nad wejściami do wnętrza, które reprezentuje tajemniczy świat podziemi.

Panowanie Uaxaclajuun Ub’aah K’awiila kończy przegrana wojna ze zbuntowanym wasalnym miastem Quiriguá. Władca Copan zostaje schwytany, wywieziony do Quiriguá i ścięty 3 maja 738 r.

• 702 r. - Na tron Palenque wstępuje K’inich K’an Joy Chitam II, syn K’inich Janaab’ Pakala I.

• 705 r. - Yuknoom Took’ K’awill (syn Yuknoom Yich’aak K’ahka) rządzący w Calakmul pokonuje armię Tikal, lecz wynik bitwy nie zmienia zasadniczo układu sił. Tikal bowiem nadal się rozwija i poszerza zakres swoich wpływów.

• 711 r. - K’inich B’aaknal Chaak formalnie współrządzący Po (Tonina) z K’inich Chuwaaj Chaakiem zadaje decydujący cios Palenque w wielkiej bitwie. Władca Palenque K’inich K’an Joy Chitam II zostaje na pewien czas uwięziony, a Po staje się bezdyskusyjnym panem dolnej części doliny Usumacinta.

W pokonanym Palenque zaś przez następnych 10 lat panuje chaos i bezkrólewie, kiedy nie będzie władcy dostatecznie silnego, aby mógł wystawić własną stelę opisującą jego panowanie.

• Lata 720. - K’inich Ich’aak Chapat (Pazur Jaguara) rządzący w Po (Tonina) walczy z Piedras Negras.

Od połowy VIII w. Po zaczyna jednak słabnąć i musi zmienić swoją politykę na mniej agresywną. Proces postępującej zapaści państwa rozciągnie się na cały IX w., a w początkach X doprowadzi do ostatecznego upadku i porzucenia miasta.

• Lata 720. - K’inich Ahkal Mo’ Nahb III odbudowuje siłę Palenque po klęskach zadanych przez Po (Tonina).

• 729 - 757 r. - W Piedras Negras panuje Itzam K’an Ahk II, założyciel nowej dynastii, która przetrwa do początków IX w.

Kolejni władcy tej linii to Yo’nal Ahk III, Ha’ K’in Xook i K’inich Yat Ahk II. Ostatni z nich zostanie obalony i uwięziony przez K’inich Tatb’u Jola IV, króla miasta Yaxchilan, które od dawna walczy z Piedras Negras o wpływy w dolinie rzeki Usumacinta.

• 734 - ok. 766 r. - Politykę umacniania Tikal kontynuuje Yik’in Chan K’awiil (syn Jasaw Chan K’awiila I i pani Lahan Unen Mo’). Pod jego rządami Tikal wchodzi w swój złoty okres, ma wpływy polityczne obejmujące znaczny obszar niziny Peten, a związki handlowe miasta sięgają aż po północny Jukatan, Meksyk i Panamę.

• 738 r. - Rządzący w Quiriguá K’ak’ Tiliw Chan Yopaat pokonuje wojska Copan, co oznacza, że zdobywa niezależność od dotychczasowego suwerena. W ręce zwycięzcy wpada nawet władca Copan Uaxaclajuun Ub’aah K’awiil, który zostaje uroczyście stracony jako ofiara podczas ceremonii religijnej na centralnym placu w Quiriguá.

Po tym sukcesie Quiriguá szybko się rozwija, rośnie liczba mieszkańców i ich zamożność. Powstają piękne budowle z twardego czerwonego piaskowca.

K’ak’ Tiliw Chan Yopaat umiera w 785 r. w rekordowym wieku 94/95 lat, pozostawiając państwo u szczytu powodzenia. Rozkwit nie będzie jednak trwał długo, ponieważ miasto-rywal Copan wkrótce odzyska dużo z dawnej potęgi.

• Po 738 r. - Po bezprecedensowej klęsce Uaxaclajuun Ub’aah K’awiila kolejni władcy Copan utrzymują niezależność, lecz już nigdy nie odzyskają dawnej siły, chociaż miasto wciąż jest jednym z głównych ośrodków Majów.

W tym czasie rządzą K’ak’ Joplaj Chan K’awiil (Dymiąca Małpa, 738-749), jego syn K’ak’ Yipyaj Chan K’awiil (Dymiąca Muszla, 749-763) i Yax Pasaj Chan Yopaat (Wschodzące Słońce, 763-początek IX w.), syn K’ak’ Yipyaj Chan K’awiila.

• 741 r. - W Petexbatun rządzi Ucha’an K’in B’alam wraz z żoną Gl-K’awiil pochodzącą z dynastii panującej w Cancuen. Władca pokonuje wojska miasta Seibal i wsławia się tym, że wziął do niewoli jego króla Yich’aak B’alama II.

• 741 - 761 r. - W Królestwie Petexbatun panuje K’awiil Chan K’inich, następca Ucha’an K’in B’alama, który umarł po niecałym roku sprawowania władzy.

Wzorem swoich poprzedników prowadzi bardzo agresywną politykę i dokonuje podboju kilku miast. Zaborcze wojny wyczerpują jednak zasoby państwa, a z drugiej strony wywołują opór i chęć zemsty w podbitych miastach. W dodatku załamuje się potęga monarchii Calakmul, które gwarantowało stabilność Petexbatun. W rezultacie w 761 r. wybuchają bunty, które załamują władzę K’awiil Chan K’inicha i zmuszają go do ucieczki, a większość mieszkańców opuszcza Dos Pilas. Do początków IX w. w niegdyś wspaniałym mieście przetrwa tylko nieliczna grupa mieszkająca w prymitywnych domostwach otoczonych drewnianą palisadą. Ostatecznie nawet ci ludzie opuszczą to miejsce po kolejnym najeździe i splądrowaniu ich skromnych domów w IX w.

• Od połowy VIII w. - W Palenque rządzą ostatni władcy z dynastii zapoczątkowanej w 431 r. przez K’uk” Bahlama I. Ostatni odnotowany w historii władca Janaab Pakal III rządzi na przełomie VIII/IX w.

• Druga połowa VIII w. - Calakmul i Tikal stopniowo słabną, a niegdyś podporządkowane im miasta prowadzą coraz bardziej niezależną politykę.

• 757 r. - Na tron w Cancuen wstępuje Tajal Chan Ahk, najwybitniejszy władca tego miasta-państwa.

Sławę przynosi mu wielki pałac, jaki zbudował w 770 r., aby pokazać swoje bogactwo i potęgę.

• 776 r. - W Copan za panowania Yax Pasaj Chan Yopaata odbywa się zjazd uczonych kapłanów obradujących nad kalendarzem, co zaowocuje jego znacznym udoskonaleniem.

W tym czasie powstaje też słynny kamienny Ołtarz Q, na którego bokach znajdują wizerunki szesnastu władców z dynastii Yax K’uk’ Mo’ panujących w Copan od 426 r. W przyszłości kamienny blok stanie się jednym z najcenniejszych źródeł historycznych w Ameryce Środkowej.

• Koniec VIII w. - Schyłkowy okres w historii Bonampak.

Ostatnim władcą, który stawia swoją stelę jest rządzący w latach 776-795 Jasaw Chan Muwaan II, syn poprzedniego króla Aj Sak Taleha.

• Koniec VIII w. - W Coba panują ostatni odnotowani władcy. Potem miasto zostaje porzucone i upada.

• 799 r. - Na tron w mieście Uxwitza wstępuje K’inich Joy K’awiil, który do pewnego stopniu ożywia gospodarkę i odbudowuje znaczenie państwa. Nie potrafi jednak odbudować dawnej potęgi, a kolejni władcy będą raczej słabi, zależni od rozgrywek między potężnymi rodami wewnątrz Uxwitza i umiejętności utrzymania równowagi między państwami sąsiednimi. O upadku świadczy też liczba steli fundowanych przez panów Uxwitza. Ostatnia pojedyncza stela pochodzi z roku 859. Potem Uxwitza schodzi z kart historii, aby w XIX-XX w. stać się tylko przedmiotem badań archeologicznych i celem dla turystów jako osada Caracol.

• Ok. 800 r. - Copan, Monte Alban i Tikal (49 tysięcy mieszkańców) należą do największych miast Ameryki Środkowej.

• Początek IX - połowa X w. - Okres przejściowy wiązany czasem z zamknięciem cyklu w kalendarzu Majów i obliczeniami astronomicznymi, które sugerują, że należy poszukać sobie nowych siedzib (idea cyklicznego rozwoju świata).

Wzrost poziomu wód, a potem długotrwała susza związana z ociepleniem klimatu (efekt El Niño) i wyjałowienie gleb drastycznie obniżają plony. Zaczynają się niedobory żywności, co sprzyja zabójczym epidemiom. Nie pomaga zwiększona liczba ofiar składanych bogom, aby sprowadzili deszcz, jak na przykład dzieci zabijanych w podziemnych grotach i wrzucanych do studni (cenotes), a czasem wcześniej skalpowanych. Nie pomaga też ofiarowanie własnej krwi i picie krwi ofiar przez kapłanów - susza nie ustępuje. Tylko niektóre miasta nadal cieszą się dobrobytem, jak na przykład Nakum, gdzie nie brakuje wody i zwłaszcza teraz rośnie liczba ludności.

Na przełomie VIII i IX w. mieszkańcy stopniowo opuszczają Palenque, chociaż okoliczna ludność wiejska pozostaje w swoich domach i nadal próbuje uprawiać pola.

Na początku IX w. rządzą między innymi K’inich Tatb’u Jol IV, ostatni władca Yaxchilan, oraz Aj Took, ostatni wymieniany w zapiskach władca Calakmul z dynastii Kaanul.

Wybuchają walki, w których często giną całe dynastie rządzące poszczególnymi miastami-państwami. Na przykład podczas buntu w Cancuen na przełomie VIII/IX w. ginie ostatni władca Kan Maax (następca Tajal Chan Ahka) oraz część jego dworu, a miasto zostaje potem porzucone.

Najpóźniejsza informacja zapisana w Copan odnosi się do roku 820. W tym czasie miastem rządzi Ukit Took, ostatni z dynastii Yax K’uk’ Mo’ i jedyny, którego wizerunku nie ma na Ołtarzu Q.

Miasto Quiriguá zostaje porzucone w IX w.

Ostatnią stelę w Tikal zaś stawia miejscowy władca Jasaw Chan K’awiil II ok. 889 r.

Pod koniec IX w. rządzi też K’ap Sak Nik, ostatni król Seibal.

Część Majów opuszcza swoje dotychczasowe siedziby na nizinie Peten. Porzucone miasta stopniowo porasta dżungla, a okoliczna ludność wiejska opowiada jedynie legendy o przeszłości tych ziem. Majowie z ośrodków miejskich na południu przenoszą się daleko na północ, zajmując Jukatan, gdzie budują nowe miasta.

Tak zaczyna się okres poklasyczny (tak zwanego Nowego Państwa).

• Koniec IX w. - W Chichen Itza na północnym Jukatanie władzę sprawuje K’ak’upakal (zapisywany też jako K’ahk’upakal lub K’ak’-u-pakal), którego imię powtarza się na kilku inskrypcjach na północnym Jukatanie. To świadczy dobitnie o sile i zasięgu wpływów Chichen Itza oraz o sile osobowości K’ak’upakal.

• IX/X w. - W Uxmal na północnym Jukatanie rządzi król K’ahk Pulaj Chan Chaak.

Za jego czasów powstaje kilka wielkich budowli, w tym słynny Pałac Gubernatora w stylu Puuc z najdłuższą fasadą w całej prekolumbijskiej Ameryce.

• IX/X w. - Meksykański lud Pipil, kulturowo związany z tradycjami Tolteków, wędruje na pacyficzne wybrzeża Gwatemali.

• Od IX/X w. - Najazdy wojowniczych, kanibalistycznych Karaibów na wybrzeża Jukatanu osłabiają Majów i przerywają tradycyjne więzi handlowe, zwłaszcza z Ameryką Południową i wyspami na Morzu Karaibskim.

Część mieszkańców Chichen Itza emigruje.

• X w. - Legendarny bohater Topiltzin znany też jako Kukulcan (Kukulkan) na czele armii Tolteków najeżdża Jukatan, opanowuje główne ośrodki Majów i zakłada miasto Mayapan. Ponieważ uznaje się za wysłannika popularnego w Dolinie Meksyku Quetzalcoatla, wprowadza kult tego boga na Jukatanie. W końcu, w poczuciu spełnionej misji, odsuwa się od polityki, aby osiąść na wysepce koło miasta Champoton na zachodnim wybrzeżu Jukatanu i tam w spokoju dokonać żywota.

Inny toltecki wódz Tutul Xiu zdobywa i rozbudowuje miasto Uxmal, które stanie się w pewnym stopniu konkurencyjnym ośrodkiem w stosunku do Mayapan.

Wojownicze plemiona Tolteków z Wyżyny Meksykańskiej nie tylko jednak podbijają Majów, ale też przesiąkają ich wyższą od własnej kulturą. W rezultacie stają się mimowolnymi kontynuatorami tradycji Majów. Dobrą ilustracją tego procesu jest Chichen Itza, gdzie stare miasto Majów ulega przeobrażeniu w nowe Chichen Itza łączące tradycje majańskie i tolteckie. W ciągu niewielu lat miasto odzyskuje dawne znaczenie jako cel pielgrzymek, miejsce kultu wody i świętej studni uznawanej za bramę do świata bogów i zmarłych.

Pierwszym władcą nowej dynastii rządzącej Chichen Itza jest Ak-Holtun-Bahlam I, który panuje do 950 r.

• Od 964 r. - Na północnym Jukatanie formuje się względna równowaga i dochodzi do podziału wpływów między najsilniejszymi miastami Chichen Itza, Mayapan i Uxmal. Ten stan utrzyma się przez ponad sto lat.

Inne ważne ośrodki okresu Nowego Państwa to między innymi Balcalar, Xicalango, Izamal i Dzibilichaltun.

• XI w. - W Chichen Itza rządzi Ak-Holtun-Bahlam II, a od 1047 r. jego następca Poshek Ix Soi.

Od końca XII aż do 1697 r. kolejni władcy Majów Itza będą nosili tytuł Kan Ek (Canek) czyli Wężowa Gwiazda.

• Druga połowa XI w. - Dzibanche zostaje ostatecznie porzucone przez mieszkańców i popada w ruinę.

• XII w. - Na wschód od jeziora Nicaragua wzdłuż wybrzeży Morza Karaibskiego rozwija się lokalna, rolnicza kultura Veragua, która wiele zawdzięcza Majom. Niezadługo będzie szeroko znana z niezwykle pięknych wyrobów ze złota. Nigdy jednak rejon Veragua nie zostanie połączony w jeden organizm polityczny, lecz przetrwa jako szereg samodzielnych osad aż do hiszpańskiego najazdu w XVI w.

• Druga połowa XII w. - Niewielka, ale silna grupa Tolteków z Meksyku penetruje góry na południe od Jukatanu (późniejsza Gwatemala) zamieszkane przez Majów.

Tolteccy przybysze są podzieleni na siedem grup, które po zmieszaniu z Majami zapoczątkują plemiona posługujące się językiem quiche: Nima, Tamub, Ilok’ab, Kaqchikel (Kachikel), Rabinal i Tz’utujil. Nieprzypadkowo boskim patronem plemion Quiche (Kiche) jest bóg ognia Tohil (Tojil) zapożyczony od Tolteków.

Odrębne stanowisko zajmuje plemię Yaqui, którego nazwa oznacza imigrantów posługujących się językiem nahuatl niezrozumiałym dla Majów.

Inna grupa Tolteków wkracza na zachodnią część terytorium Majów Quiche. W rezultacie powstaje plemię Putun posługujące się oryginalnym językiem pochodzącym ze zmieszania meksykańskiego nahuatl oraz quiche używanego przez Majów. Putun są świetnymi żeglarzami i rybakami, a ich kultura wykazuje równie silne związki z Majami co z Wyżyną Meksykańską. Kraj ten będzie przez Majów nazywany Nonoualco albo Nontiaco, co w języku quiche oznacza kraj niemych ze względu na niezrozumiałość mowy Putunów.

• Ok. 1160 - ok. 1250 r. - Na zachodni Jukatan przybywają kolejne, wojownicze plemiona Tolteków ze świętego miasta Tula na Wyżynie Meksykańskiej i opanowują niektóre regiony.

• Od 1175 r. - Na Jukatanie dochodzi do zachwiania równowagi między trzema dominującymi ośrodkami Majów w Chichen Itza, Mayapan i Uxmal. Narastają sprzeczności dzielące nie tylko trzy największe miasta, ale też między mniejszymi ośrodkami.

Tradycja głosi, że należący do elity Mayapan zdolny wódz i wojownik Hunac Ceel popadł w konflikt z władcą Chichen Itza z powodu kobiety. Został pokonany i trafił do niewoli, a panujący w Chichen Itza Ah Mex K’uuk kazał zrzucić schwytanego wroga do świętej studni jako ofiarę złożoną bogom. Jednak Hunac Ceel przeżył całą noc w wodzie i zdołał wspiąć się po stromej skalnej ścianie, co uznał za szczególny znak od bogów. W dodatku ogłosił, że poparł go bóg deszczu Chaac (odpowiednik Tlaloka), a nawet przekazał mu proroctwo na temat przyszłorocznych zbiorów kukurydzy. Z takim wsparciem Hunac Ceel Cauich ogłasza, że ma prawo rządzić nie tylko w Mayapan, ale na terenie całego Jukatanu, co oczywiście wywołuje opór wielu lokalnych władców i oznacza serię wojen. W tej sytuacji Hunac Ceel Cauich szuka pomocy u Tolteków.

• 1194 r. - Dzięki sprawnej najemnej armii Tolteków Hunac Ceel Cauich rozbija wojska przeciwników. W toku walk zajmuje Chichen Itza i zdobywa hegemonię na Jukatanie. Tak powstaje liga państw Majów na Jukatanie kierowana przez dynastię Cocom, którą zapoczątkował Hunac Ceel Cauich. Jej stolicą jest miasto Mayapan, a dodatkowymi ośrodkami są Chichen Itza i Uxmal.

Władcy z linii Cocom pozostaną dominującą siłą na Jukatanie do 1440-1441 r. i będą rządzili konfederacją złożoną z wielu lokalnych monarchii i wodzostw uznających zwierzchnią władzę Mayapan.

• Od końca XII w. - Na południe od Jukatanu wśród Majów Quiche rządzą lokalne dynastie Cavec, Nihaib i Ahau mające częściowo toltecki rodowód.

Największym miastem w tym czasie jest Iximche na terytorium Kaqchikel, które bogaci się na handlu między wnętrzem lądu i wybrzeżem Pacyfiku.

Inne ważny obszar znajduje się w rejonie jeziora Atitlan - to kraina Majów Quiche z plemienia Tz’utujil również mającego mieszane toltecko-majańskie korzenie.

• XIII - XIV w. - Majowie z królestwa Pipil (odłam Majów Quiche) na południowych stokach gór na południe od terytorium plemienia Kaqchikel zdobywają hegemonię na pacyficznym wybrzeżu Gwatemali.

Miasta Majów Tazumal i Cihuatán zostają opuszczone, a królestwo Pocomam (odłam Quiche) ze stolicą w Atiquizaya zostaje podbite przez Pipil. Tak powstaje państwo Cuzcatlán znane z doskonale zorganizowanych miast i świetnie prowadzonych ogrodów. Miejscowe społeczności Quiche istnieją nadal, lecz jako prowincje podporządkowane Cuzcatlán.

Częściową samodzielność zachowują miasta Indian Lenca położone dalej na wschód.

• Pierwsza połowa XIII w. - Bahlam Kitze z dynastii Cavec zaczyna konsolidować władzę nad plemionami Majów Quiche na wyżynnych obszarach Gwatemali. Organizuje królestwo Quiche ze stolicą w mieście Jakawitz w dolinie rzeki Chujuyup w północnej części obszaru zamieszkanego przez Majów Quiche. Sojusznikami królestwa Quiche są plemiona Rabinal na wschód od Jakawitz oraz Kaqchikel i Tz’utujil na południu.

Społeczeństwo Quiche jest podzielone na kilka klanów: rządzący z klanu Nima, kupcy Tamub i wojownicy Ilok’ab. Każdy klan dzieli się dodatkowo na grupy, które specjalizują się w wypełnianiu ściśle określonych funkcji gospodarczych i politycznych.

• Druga połowa XIII w. - W państwie Quiche panują następcy Bahlam Kitze, kolejni królowie z dynastii Cavec: K’ok’oja i E Tz’ikin. Władcy noszą zaczerpnięty z języka nahuatl oficjalny tytuł nagual, czyli mag.

E Tz’ikin wspierany przez Kaqchikel opanowuje terytoria Rabinal i Pocomam. Następnie królestwo Quiche podporządkowuje sobie ważny ośrodek religijny Pismachi znajdujący się w centrum państwa.

• XIV w. - W królestwie Quiche panują kolejni władcy z dynastii Cavec: Ajkan, K’okaib’, K’onache i Kotuja.

Kotuja tłumi próbę rewolty, a część rodów niechętnych władcy opuszcza Pismachi. Kotuja zaś umacnia swoją pozycję i konsoliduje państwo poprzez związki małżeńskie między panującą dynastią oraz dominującymi rodami z Kaqchikel i Tz’utujil.

• Ok. 1400 r. - Mayapan jest jednym z największych miast Ameryki Środkowej z ok. 25 tysiącami mieszkańców i metropolią zarówno w kategoriach politycznych jak też kulturowych.

Podlega mu kilkanaście lokalnych księstw lub wodzostw obejmujących łącznie cały Jukatan i składających się na konfederację lub ligę Mayapan rządzoną przez dynastię Cocom.

• Początek XV w. - Sytuację wśród Majów Quiche zmienia Gucumatz (Quq’kumatz, w języku quiche Pierzasty Wąż), syn króla Kotuja z dynastii Cavec.

Według tradycji Gucumatz jako nagual (czyli władca-mag) dysponuje nadnaturalnymi umiejętnościami: może zamieniać się w węża, jaguara lub ptaka, a nawet w krew, potrafi latać, a także odwiedzać podziemną krainę zmarłych Xibalba. Wyposażony w takie magiczne umiejętności Gucumatz jednoczy plemiona pod swoją władzą i tworzy spójne państwo. Swoje władztwo rozszerza w kolejnych podbojach tak skutecznie, że wykracza poza obszar gór i wyżyn, ekspandując w stronę wybrzeża Pacyfiku.

Buduje nowe centrum kraju w mieście Q’umarkaj (Miejsce Starych Trzcin) zwanym też Gumarcaj lub Gumarcaah, a w języku nahuatl Utatlan, co jest tłumaczeniem nazwy z języka Majów. Nowa stolica jest położona bardziej centralnie niż stara w Jakawitz.

Potęgę króla symbolizuje między innymi wspaniały płaszcz zwany Pizom Gagal (Święty Strój) ze skór jaguara i węża, ozdobiony zielonymi kamieniami. Według powszechnego przekonania rozchylenie tego płaszcza ma przynosić nieszczęście.

• Lata 1430. - Gucumatz podejmuje próbę pokojowego podporządkowania sobie niewielkiego państwa Majów K’oja w górach Cuchumatan poprzez małżeństwo swojej córki z miejscowym władcą. Jednak Tekum Sik’om rządzący w K’oja nie tylko odrzuca propozycję małżeństwa, lecz zabija przysłaną do niego córkę Gucumatza.

W tej sytuacji wybucha wojna, lecz Gucumatz ginie w bitwie.

Dwa lata później K’iq’ab (Quicab), syn i następca Gucumatza, organizuje najazd armii koalicji Quiche-Kaqchikel na K’oja. O świcie K’iq’ab wkracza do K’oja, Tekum Sik’om ginie, jego syn trafia do niewoli, a zwycięzcy rabują miasto, wywożą jadeit, cenne metale i jeńców.

• 1440 - 1441 r. - Ah Xiu Xiupan z lokalnej dynastii Tutul Xiu z Uxmal wznieca powstanie przeciw dominacji Mayapan na Jukatanie i doprowadza do jej złamania.

Wkrótce potem wybuchają wewnętrzne spory o władzę między dominującymi rodami Xiu i Cocol, co w końcu rozbija jedność państwa. Wywołuje to osłabienie, a często nawet wyludnienie dawnych centrów, w tym Uxmal. Ich miejsce zajmują nowe miasta jak na przykład Tulum i Mani. Zamieszki, walki stronnictw, bandy grasujące po drogach i chaotyczne przemieszczenia ludności szukającej spokojniejszych miejsc załamują gospodarkę.

• Połowa XV w. - K’iq’ab panuje w królestwie Quiche.

Jest niezwykle wojowniczy. Podbija między innymi miasto Coban na północy, a na zachodzie zajmuje Xelaju (Quetzaltenango) i rozciąga swoją władzę aż do rzeki Okos i wybrzeża Pacyfiku. K’iq’ab opanowuje ziemie do jeziora Izabal na wschodzie i dorzecza Motagua na południu.

Rozbudowuje stolicę Q’umarkaj jako największy miejski ośrodek na południe od Jukatanu. Inne ośrodki królestwa to Jakawitz w części północnej, Pismachi znajdujące się niedaleko od Q’umarkaj, Iximche (Izimche, w języku nahuatl zwane Tecpan albo Quauhtemallan) oraz Totonicapan i Xelaju.

• Koniec XV w. - W Quiche panuje Vaxhak i-Kaam (Oavizimah),

Ciągłe zaborcze wojny i opór lokalnych władców wyczerpały siły państwa. Narastają tendencje odśrodkowe i kończy się okres podbojów. Królestwo wchodzi w okres schyłkowy.

• Początek XVI w. - W królestwie Quiche panuje Oxib Keh (Tecum), ale zmaga się z tendencjami odśrodkowymi.

Podobnie jak na Jukatanie rozpadło się imperium Mayapan, na południu upada jedność królestwa Quiche z centrum w Q’umarkaj.

Majowie Kaqchikel wykorzystują osłabienie Q’umarkaj, aby utworzyć własne, samodzielne państwo ze stolicą w mieście Iximche na południe od rzeki Motagua.

Na obszarze dawniej podporządkowanym Quiche powstaje szereg drobnych państw, które nader często są ze sobą skłócone. Na przykład Uchababa koło Sacapulas, Tziquinaha ze stolicą Atitlan koło jeziora Atitlan oraz państewka plemion Lamaq, Cumatz i Tuhalha.

• Początek XVI w. - Sławny jasnowidz Chilam Balam działający wśród Quiche przepowiada upadek Majów i przyjście nowej, zwycięskiej religii. Jego wizje przekazywane w formie ustnej będą potem argumentem dla hiszpańskich konkwistadorów i misjonarzy dążących do zatarcia odrębności Majów i narzucenia im swojej kultury oraz katolicyzmu.

• 1503 - 1504 r. - Kolumb spotyka na morzu Majów w łodzi wydrążonej z jednego pnia. Jednak, obawiając się zasadzki, odrzuca zaproszenie, aby wylądować na wybrzeżu i odwiedzić ich kraj.

• 1511 r. - Hiszpański statek płynący z Darien do gubernatora Diego Columba na Santo Domingo rozbija się niedaleko wybrzeży Jamajki, a około 20 rozbitków ratuje się w szalupie. Wiatr i prądy morskie znoszą łódź na zachód do Isla Mujeres, gdzie trafia w ręce Majów. Część schwytanych Hiszpanów ginie złożona w ofierze, niektórzy uciekają, a reszta zostaje niewolnikami. Wśród ocalonych są Jerónimo de Aguilar i pochodzący z andaluzyjskiego miasteczka Palos de la Frontera młody żołnierz Gonzalo Guerrero. W trakcie walk między plemionami Majów obaj zasłużyli się jako doradcy i wojownicy. Guerrero decyduje się nawet na przyjęcie kultury Majów, poddaje inicjacji i tatuażowi, aby móc poślubić córkę wodza. I w końcu sam zostaje wodzem.

Kilka lat później na Jukatan przybywa Cortes, z czego korzysta Jerónimo de Aguilar i ucieka od Majów. On też przynosi wiadomość, że Guerrero stał się Majem, porzucił katolicyzm i uczy Indian europejskiej taktyki wojennej.

• 1517 r. - F. H. de Cordova płynący z Kuby na Bahamy po niewolników przypadkowo ląduje na Jukatanie.

W walkach z miejscową ludnością oraz oddziałami wojowników ginie połowa jego ludzi, a on sam umrze po powrocie na Kubę. Cordova po raz pierwszy zapisuje słowo Jukatan, przekręcając odpowiedź usłyszaną od miejscowych Indian, których pytał o nazwę kraju: odpowiedzieli mu tektetan, co oznaczało, że nie rozumieją przybysza.

Z białymi przybywa nieznana tu wcześniej ospa: wkrótce epidemia dziesiątkuje Indian w Ameryce Środkowej i dociera aż do Inków. Epidemie przywleczone z Europy torują drogę do podboju.

• 1523 r. - Hiszpanie pod wodzą Pedra de Alvarado idąc wzdłuż wybrzeża Pacyfiku docierają do Majów Quiche; zaczynają ich wyniszczanie i rabunek, wykorzystując przewagę uzbrojenia, polityczne rozbicie kraju oraz pomoc plemienia Cakchiquel (Hiszpanie zniszczą tych indiańskich sprzymierzeńców po rozbiciu Quiche).

• 1523 r. - Pedro Arias de Avila (1468-1531) grabi bogate osady Veragua na atlantyckim wybrzeżu Ameryki Środkowej i zaczyna hiszpańską kolonizację tego obszaru.

• 1524 r. - Hiszpanie pod dowództwem Pedra de Alvarado atakują osłabione królestwo Quiche w Q’umarkaj.

Według legendy podczas decydującej bitwy pod Xelaju (Quetzaltenango) dochodzi do bezpośredniego pojedynku między Alvarado i królem Oxib Keh (Tecum). Władca zostaje pokonany i będzie przetrzymywany w niewoli do 1540 r.

Na rozkaz Alvarado Hiszpanie palą Q’umarkaj, co oznacza koniec królestwa.

• Lata 1527 i 1531 - Hiszpan Juan de Montejo dwukrotnie bezskutecznie próbuje podbić Jukatan należący do Majów. Ku swojemu zdziwieniu napotyka zdecydowany opór i przekonuje się, że Majowie znają europejski sposób walki. Według hiszpańskich kronikarzy może to wynikać z faktu, że jednym z wodzów po stronie Majów jest Gonzalo Guerrero, który nauczył Indian, jak zwalczać najeźdźców. Mistrzowskim posunięciem odnotowanym w roku 1527 jest przekazanie dwóm grupom Hiszpanów wiadomości o rzekomym wybiciu drugiego oddziału. W rezultacie oba w panice zawracają do wybrzeża.

Ostatnia wzmianka o Guerrero pochodzi z roku 1536, kiedy według hiszpańskich zapisków ginie w walce przeciwko oddziałowi Lorenza de Godoy. Gonzalo Guerrero przechodzi do historii kolonialnej Hiszpanii jako symbol zdrady własnego kraju i porzucenia prawdziwej wiary. Dla Majów zaś jest bohaterem, który zobaczył w Indianach ludzi i docenił ich kulturę.

• 1528 - 1534 r. - Hiszpanie w kolejnych wyprawach podbijają Majów prowincji Chiapas (wnętrze kraju na południowy zachód od Jukatanu). Podbici zostają zamienieni w niewolników.

• 1541 r. - Francisco de Montejo kontynuuje dzieło swego ojca Juana i znów atakuje Jukatan. Po klęsce wodza T’ho następuje upadek Majów na Jukatanie. Zanika stara kultura - najdłużej utrzymuje się starożytny ośrodek religijny wokół świętej studni w Chichen Itza, dokąd wciąż podążają pielgrzymi. W ciągu XVI w. upada złożony system gospodarczy Majów. Ich słynne „ekologiczne” pola w lesie zostają wyparte przez europejskie plantacje powstające na miejscu wyciętego lasu. Oczywiście odsłonięta gleba szybko eroduje i okazuje się jałowa już po kilkunastu latach. W rezultacie hiszpańskie plantacje przenoszą się w coraz to nowe miejsca, a bezużyteczne pola są stopniowo zajmowane przez odradzający się las.

Mała grupa Majów Itza na ponad sto lat chroni się na wyspie jeziora Peten w mieście Noh Peten (Wielka Wyspa) lub Tah Itza (Miejsce Itzy), gdzie bronią się przed kolejnymi wyprawami Hiszpanów dzięki dżungli i wodom jeziora.

• 1549 r. - Katolicki biskup Jukatanu, Diego de Landa, zbiera i pali na stosie księgi Majów z biblioteki w Mani jako rzekome dzieło Szatana. Jest to jedna z największych strat w dziejach światowej paleografii.

Fanatyczny Landa słynie z okrucieństwa; wzorem hiszpańskiej inkwizycji w Europie morduje Majów w wymyślny sposób, na przykład poprzez wieszanie ich na wykręconych za plecy rękach, co sprawia ogromny ból i uniemożliwia oddychanie. Męczeńska śmierć w pojęciu biskupa oczyszcza Majów z grzechów i ma im zapewnić zbawienie, mimo że nie chcieli przyjąć chrztu.

• Druga połowa XVI w. - Hiszpanie walczą z ludem Jicaque zwanym też Tolupan dominującym w północno-zachodnim Hondurasie. Mimo zaciekłego oporu najeźdźcy stopniowo podbijają ziemie Jicaque.

Mniej skuteczne okazują się próby zajęcia trudno dostępnych, lesistych obszarów ludu Pech w Hondurasie. Według hiszpańskich kronik główną siłą Pech jest plemienne państwo Taguzgalpa.

• Druga połowa XVI w. - Pod naciskiem Hiszpanów rozpada się polityczna i społeczna struktura ludu Dequis. Upada tradycyjny system wodzowski i zanika prastary obyczaj tworzenia kamiennych kul jako zewnętrznych symboli władzy i prestiżu.

Pierwsze pisane wzmianki o kulach zwanych po prostu Las Bolas pojawią się w XIX w. Jednak dopiero w latach 1930. odkrycie wielu tych kul na plantacjach bananów w Kostaryce wywoła większe zainteresowanie archeologów i historyków. Fantaści będą sugerować, że rzekomo idealnie wykonane kule są dziełem kosmitów, lecz w rzeczywistości rzadko są faktycznie dokładnie kuliste. Część tych rzeźb zostanie rozbita, ponieważ niektórzy wierzą, że wewnątrz ukryto złoto. Inne staną się elementem ozdobnym ustawianym w ogrodach i parkach. W 2014 r. zaś kule z Kostaryki wraz osadami wodzowskimi Dequis zostaną wpisane na listę zabytków pod ochroną UNESCO.

• 1554 - 1584 r. - Tradycyjne opowieści i wierzenia Majów Quiche zostają spisane w dziele Popol Vuh, które stanie się potem jednym z najważniejszych źródeł informacji o Majach.

• 1558 r. - Antykolonialne powstanie Majów w południowym Meksyku zakończone klęską.

Wśród powstańców wyróżnia się kilka grup, w tym Ludzie z Po, czyli Majowie odwołujący się do tradycji dawno porzuconego miasta Po (Tonina).

• Od początku XVII - Hiszpanie stopniowo opanowują wschodni Honduras i podporządkowują sobie Indian Pech, których nazywają Xicaque. W następnym stuleciu kolonizatorzy wypierają Pech na coraz gorsze tereny, część z nich zamykają w rezerwatach lub przesiedlają. Do drugiej połowy XIX w. zaś większość z nich nawracają na katolicyzm i narzucają język hiszpański. W 1933 r. pozostanie zaledwie 2586 ludzi, którzy będą nazywali siebie Pech, lecz tylko 994 spośród nich będzie uznawać pech za swój pierwotny język.

• 1697 r. - Po latach walk z Hiszpanami Majowie Itza ulegają perswazjom franciszkanina Andresa de Avendany, znawcy kalendarza i astrologii Majów, który przekonuje ich, że to wyroki niebios skazały Majów na klęskę.

W rezultacie Majowie Itza poddają się, a ich kulturę ostatecznie niszczy katolicyzm narzucony przez misjonarzy. Miasto Itza nazwane przez Hiszpanów Flores zostaje stolicą gwatemalskiego regionu Peten.

• 1712 r. - Antyhiszpańskie powstanie Majów Tzeltalos w meksykańskiej prowincji Chiapas. Większość powstańców zostaje spalona za odrzucenie chrześcijaństwa.

• 1746 r. - Biali odkrywają świątynie Majów w Palenque, w XIX i XX w. cel wielu ekspedycji archeologicznych.

• 1761 r. - Jacinto Canek staje na czele Majów Itza i wznieca antyhiszpańskie powstanie w Cisteil. Zryw kończy się męczeńską śmiercią przywódcy i 500 innych Indian. Canek staje się bohaterem Majów, a w roku 1942 Ermilio Abreu Gomez (1894-1871) wyda o nim książkę.

• 1848 r. - Majowie na Jukatanie wzniecają kolejny bunt przeciw panowaniu meksykańskiemu i tworzą własne państwo, które potem przez lata skutecznie odpiera ataki meksykańskiej armii.

W tym czasie amerykańscy podróżnicy John L. Stephens i rysownik Frederic Catherwood ponownie (po R. Ordóñezie) odkrywają ruiny miasta Copan, a potem kilkadziesiąt następnych centrów Majów, wbrew rasistowskim tezom jakoby Indianie nie byli zdolni do stworzenia zaawansowanej cywilizacji.

• 1851 r. - Zbuntowani Majowie zakładają stolicę w Chan Chan. Ich wódz Cecilio Chi z powodzeniem hamuje ekspansję Meksyku.

• 1868 r. - Kolejne, znowu nieudane, powstanie Majów w Chiapas spowodowane bezwzględnym wyzyskiem ze strony władz.

• 1897 r. - Upada Tayasal, ostatnie gwatemalskie miasto Majów kontynuujące tradycje prekolumbijskie.

• 1901 r. - Meksykański dyktator P. Diaz zdobywa i ostatecznie niszczy państwo Majów na Jukatanie.

Odtąd Majowie trwają wyłącznie dzięki trzymaniu się tradycji, mimo zabiegów misjonarzy niszczących „pogańskie zwyczaje”. W ciągu XX w. zaś pojawią się świadome ruchy na rzecz ożywienia kultury Majów.

Z drugiej strony niektóre odłamy Majów trwają niemal bez zmian. Przykładem są Lakandonowie żyjący w puszczy Chiapas przy granicy z Gwatemalą. Ich prymitywizm, a zarazem doskonałe przystosowanie do warunków tropikalnego lasu pozwalają przeżyć w izolacji od wpływów zewnętrznych do 1924 r. Potem zaś aż do XXI w. dość skutecznie bronią się przed dekulturacją.

Dwie inne grupy Majów z Chiapas, plemiona Tzotzil i Tzeltalos w większym stopniu przyjmą wpływy chrześcijaństwa i Europy, lecz i oni jeszcze długo utrzymują wiele z dawnych tradycji.

← Dominacja Chichimeków, Tepaneków i AztekówOkres kolonialny w Ameryce Środkowej i Nowa Hiszpania →