Czampa

  • 1 tysiąclecie p.n.e. - W Górach Annamskich rozwija się austronezyjska kultura Dongson z rozwiniętym rolnictwem i znajomością obróbki brązu. Jej tradycje przejmą potem młodsze ludy Indochin, zwłaszcza austronezyjskie.

  • II w. n.e. - Chińczycy z kolonii w Tonkinie walczą z austronezyjskimi państewkami ludu Czama (Tiana, Zama) z Gór Annamskich. Obszar zajmowany przez Czamów nosi nazwę Czampa (chińskie Lin-i). Gospodarka tego regionu opiera się na rolnictwie i handlu.

  • 192 r. n.e. - W rejonie Hue lokalny chiński gubernator Sri Mara ogłasza niezależność i zakłada 1. dynastię państwa Czampa.

  • Od końca II w. n.e. - Czamowie są zależni od Funan. Podlegają wpływom kultury Indii, a z czasem przyjmują hinduizm.

  • III w. n.e. - Rośnie siła Czamów, którzy stopniowo uniezależniają się od Funan i tworzą cztery państewka: Quang Nam (przez Indusów zwane Amaravati), Binh Dinh (Vijaya), Nha Trang (Kauthara) i nadmorskie Phan Rang (Panduranga) na północy. To ostatnie państewko dysponuje dużą flotą i słynie z handlu, piractwa oraz najazdów na wybrzeża Chin.

  • 270 r. n.e. - Władzę obejmuje Fan Siung, czwarty król 1. dynastii. Sprzymierza się z Funan.

  • Ok. 336 r. - Koniec panowania Fan Yi, piątego i zarazem ostatniego władcy z 1. dynastii.

  • Ok. 336 - 349 r. - Fan Wen zaczyna 2. dynastię. Jego następcą na tronie jest Fan Fo a następnie Bhadrawarman I.

  • Ok. 377 - 400 r. - Bhadrawarman I jednoczy terytorium Czamów. Powstaje pierwsza stała stolica Indrapura.

Za jego następców Gangarajy, Manorathawarmana i Wen Ti (do ok. 420 r., ostatni z 2. dynastii) zaczyna się pierwszy okres rozkwitu miejscowej architektury z charakterystycznymi ceglanymi świątyniami w kształcie wież.

  • 407 r. - Chińska flota pustoszy deltę Mekongu chcąc zmusić Czamów do posłuszeństwa, lecz mimo przewagi Chińczyków, królestwo Czampa pozostaje niezależne. Co więcej, piraci z Czampy hamują rozwój chińskiego handlu na wodach Indochin.

  • 446 r. - Najazd chińskiej floty w odwecie za napaści piratów z Czampy wreszcie zmusza Czamów do posłuszeństwa.

Królowie 3. dynastii stają się wasalami Chin.

  • Początek VI w. - Rządzą Dewawarman i Vijayawarman, ostatni władcy 3. dynastii zależni od Chin.

  • VI - VIII w. - Czampa staje się lokalną potęgą po zrzuceniu władzy Chin przez Rudrawarmana I (ok. 529 r.), założyciela 4. dynastii. Rządzą: Sambuwarman (VI/VII w.), Kanharpadharma, Bhasadharma, Bhadresawarawarman (ok. 650 r.), Wikrantawarman I, Wikrantawarman II (VII/VIII w.) i Rudrawarman II.

Państwo Czamów nie jest jednolitą, scentralizowaną strukturą, lecz federacją lokalnych monarchii, które jednoczą się w razie potrzeby, na przykład w odpowiedzi na zewnętrzne zagrożenie. Dlatego władcy wymieniani w kronikach niekoniecznie rządzą całością Czampy, a raczej są monarchami najsilniejszymi i najbardziej wpływowymi w danym momencie.

  • Po 750 r. - Władzę zdobywa Prithiwindrawarman i zakłada dynastię z Pandurangi.

Odtąd Czampa w chińskich źródłach występuje jako Huan-wang (od Phan Rang). Za panowania Satyawarmana i Indrawarmana I Czamowie dominują we wschodnich Indochinach i systematycznie plądrują pogranicza sąsiadów.

  • Koniec VIII/IX w. - Za Indrawarmana I i Hariwarmana I najazdy z Jawy oraz walki z Khmerami tylko na krótko zmniejszają napór Czamów na sąsiadów. Rozwija się plastyka, literatura w języku narodowym i w sanskrycie.

  • IX - XII w. - Wielokrotne najazdy Czamów na Kambodżę w toku walk o dominację w Indochinach.

  • Do ok. 860 r. - Panuje Wikrantawarman III jako piąty i ostatni monarcha dynastii z Pandurangi.

  • Ok. 875 r. - Indrawarman II, założyciel dynastii z Bhrigu, przenosi stolicę na północ do Hue w Quang Nam.

  • Od X w. - Rośnie napór Wietnamczyków za Bhadrawarmana II (905-910), Indrawarmana III i Hariwarmana II, a za panowania Yanpuku Vijaya Shri, ostatniego króla z dynastii Bhrigu, Wietnam podbija Quang Nam (1000).

  • Od X w. - Część Czamów przechodzi na islam.

  • 1041 - 1059 r. - Dżajasimhawarman II zakłada nową dynastię.

Jego następcy będą się borykać z coraz groźniejszym naporem Wietnamu. Na przykład za panowania Rudrawarmana III Wietnamczycy zajmują Binh Dinh (1069).

  • Ok. 1080 r. - Indrawarman IV na pewien czas zatrzymuje napór Wietnamczyków i Khmerów.

  • 1138 r. - Po kilku nieudanych próbach podboju Wietnamu przez sprzymierzone armie Czampy i Kambodży, kambodżański władca Surjawarman II najeżdża i podbija Czampę.

  • 1145 r. - Khmerowie pokonują Indrawarmana VI (1139-1147) i rabują miasta Czamów.

  • 1147 r. - Hariwarman VI (1147-1163) wypędza wrogów z kraju.

  • Lata 1170, 1177 - Odwetowe najazdy na Kambodżę. Czamowie prowadzeni przez Indrawarmana VII zdobywają, rabują i niszczą Angkor, skąd w 1177 r. wywożą ogromne bogactwa.

  • 1181 r. - Kambodżański król Dżajawarman VII wypędza Czamów z Kambodży.

Potem dokonuje odwetowego najazdu: pustoszy i rabuje kraj, morduje i uprowadza do niewoli ludność mimo oporu oddziałów Indrawarmana VIII.

Po tych klęskach Czampa już nie wróci do dawnej świetności, zwłaszcza że od północy rośnie napór Wietnamczyków.

  • 1190 - 1220 r. - Kambodża znów podbija i rabuje Czampę. Od północy powtarzają się najazdy Wietnamczyków.

  • 1282 r. - Statki Czamów odpierają inwazję chińskiej floty próbującej opanować deltę Mekongu.

  • XIV w. - Odbudowa Czampy pod rządami Bo-de (1342-1360), a zwłaszcza mądrego Cze Bong Nga (1360-1390). Czamowie powstrzymują napór Wietnamczyków, a nawet zdobywają ich stolicę Thanglong (La Thanh). Rozwijają gospodarkę i umacniają odrębność od Wietnamu. Dzięki temu o blisko 100 lat opóźnia się proces wietnamizacji Czamów.

  • 1402 r. - Północną część państwa podbija Wietnam, który zmierza do zdominowania całej doliny Mekongu.

  • 1471 r. - Wietnam zdobywa stolicę Czampy w Qui Nhon. Czamowie są dyskryminowani, co sprzyja szybkiej wietnamizacji: akceptują język wietnamski, aby uniknąć prześladowań. Jednak sami Wietnamczycy przejmują też wiele elementów kultury Czamów. Wśród Czamów rośnie popularność islamu, który staje się znakiem odrębności od buddyjskich Wietnamczyków zwłaszcza, gdy rządząca dynastia Czamów przyjmuje islam w XVI w.

  • Koniec XV - XVII w. - Przedstawiciele arystokratycznych rodów Czamów kilkakrotnie próbują odbudować zniszczoną państwowość, tworząc niewielkie księstwa w południowej części Gór Annamskich: na przykład Po Rome (1627-1651) i Po Sot (1660-1692). Państewka te upadają jednak systematycznie rozbijane przez Wietnamczyków.

  • 1695 - 1728 r. - Po Saktiraidaputih zapoczątkowuje lokalną dynastię Czamów uznającą się za wasali wietnamskiego rodu Nguyen. Wietnamizacja Czamów jest coraz głębsza, mimo rozpaczliwych wysiłków kolejnych dziesięciu władców z dynastii Po Saktiraidaputih próbujących utrzymać kulturową odrębność podległego im ludu.

Ostatnim czamskim, choć wasalnym wobec Wietnamu, monarchą jest Po Chong Chan (1799-1822). Czamowie tymczasem całkowicie wtapiają się w wietnamską większość.