← Wczesna historia północnej EurazjiKamczatka →

Ludy uralskie, Syberia i Biegun Północny

• 4. tysiąclecie p.n.e. - W rejonie Dwiny i Peczory, północnego Uralu oraz w zachodniej części Syberii zamieszkanych głównie przez ludy ugrofińskie jest rozpowszechniony kult sił natury, które koncentrują się w szczególnych obiektach znanych jako seida (sejte, seidd). Są to wielkie głazy, stare, potężne drzewa, czasem dziwnie ukształtowane jezioro lub góra. Seida może też być zbudowany przez człowieka jako megalit lub geoglif. W następnych tysiącleciach tego rodzaju kamienne konstrukcje będą powszechne w całej zachodniej Syberii aż po półwysep Kola.

Podobnym celom astronomiczno-kultowym służą wielkie konstrukcje na południowym Uralu, na przykład megality na Wyspie Wiery na jeziorze Turgojak i gigantyczny geoglif koło jeziora Zjuratkul.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - Na południowym Uralu istnieje związane z kulturą Sintaszta centrum produkcji brązu zaopatrujące południowo-wschodnią Europę, centralną Azję, wschodnią Skandynawię, rejon Dwiny i zachodnią Syberię. Ludność zajmująca się rolnictwem, metalurgią i handlem jest zamożna, co wyraża się wyposażaniem grobów w złoto i inne cenne przedmioty.

Północny Ural zamieszkują plemiona ugro-fińskie zajmujące się przed wszystkim myślistwem i zbieractwem.

• 3./2. tysiąclecie p.n.e. - W zachodniej Syberii powstają naskalne reliefy i malarstwo związane z kultem Słońca i życiem myśliwych.

• 2. tysiąclecie p.n.e. - Na Wyspie Wrangla żyją Eskimosi posługujący się kamiennymi narzędziami i wyspecjalizowani w myślistwie i rybołówstwie. Pod względem kultury wyspa jest punktem łącznikowym między eskimoskimi mieszkańcami Alaski i Syberii.

• 2000 - 1000 r. p.n.e. - Ludy uralskie rozprzestrzeniają się na północno-wschodnią Europę i całą zachodnią Syberię, wypierając stamtąd ludność jenisejską i paleoazjatycką. Zapoczątkowują ugryjskie plemiona Chant, Mans, Komi i Madziarów, a na północnym zachodzie fińskie plemiona Saamów (Lapończyków), Finów i Estończyków.

Na południe od Uralu mieszkają ludy indoeuropejskie znające technologię wytwarzania brązu. Dzięki migracjom brąz upowszechnia się w całej południowej Syberii od Uralu aż do Bajkału i Amuru.

Gospodarka ludów uralskich na północy opiera się na myślistwie, rybołówstwie i hodowli reniferów. Renifer jest szczególnie ważny dla Saamów, żywiących się mięsem reniferów, używających skór reniferów do wyrobu odzieży i letnich namiotów, a z kości wytwarzających narzędzia i rzeźby.

Ugrowie mieszkający nad Kamą zaczynają rolnictwo i hodowlę koni.

Ludy uralskie wyznają szamanizm i czczą siły natury symbolizowane przez drewniane słupy z wyobrażeniem ludzkiej twarzy. Jednym z sanktuariów, gdzie są czczone tajemnicze siły rządzące światem i gdzie pielgrzymują między innymi Komi i Nieńcy jest niegościnna, zimna, pokryta tundrą i bezludna wyspa Wajgacz między kontynentem i Nową Ziemią. Jej nazwa w języku Nieńców oznacza krainę śmierci lub krainę zniszczenia. Przybywający na Wajgacz pielgrzymi stawiają na wyspie słupy z ludzką twarzą jako wyraz ich szacunku, prośbę skierowaną do sił nadnaturalnych i rodzaj ofiary.

• 1. tysiąclecie p.n.e. - Najdalsze wschodnie krańce Syberii zamieszkują Czukcze, a na północnych wybrzeżach żyją Eskimosi polujący na foki i wieloryby. Czukcze zachowują pamięć o podróżach na daleką północ. Opowiadają na przykład legendę o wodzu Krachai (lub Krachoj), wiązanym z ludem Onkilon lub Omoki, czyli Eskimosami posługującymi się językiem yupiq. który dotarł do tajemniczego lądu za zamarzniętym morzem na północ od Syberii. Być może jest to echo opowieści o odwiedzinach bezludnej Wyspy Wrangla.

Wschodnią Syberię zamieszkują Ewenkowie (ewenk - człowiek).

Dzięki wynalazkowi jazdy na koniu pochodzące z Ałtaju ludy ałtajskie zajmują południowo-wschodnią Syberię i ekspandują na północ oraz zachód docierając w końcu aż do stepów nad Morzem Czarnym. Wojownik na siodle, wspierający stopy w strzemionach i kierujący koniem za pomocą cugli, czyli rzemieni łączących pysk zwierzęcia i rękę człowieka, jest szybszy i sprawniejszy od rydwanu i pieszego żołnierza. Dlatego konnica stepowych ludów będzie odtąd zagrażać całemu Staremu Światu.

Co ciekawe, nad górnym Tobołem wojownikami są zarówno mężczyźni jak i kobiety. To dlatego Grecy będą opowiadać legendy o walecznych Amazonkach (według jednej z wersji nazwa pochodzi od greckiego amazoi - bez piersi, ponieważ wojowniczki miały ponoć obcinać sobie pierś aby lepiej strzelać z łuku).

Ałtaj jest często uznawany za historyczne i duchowe centrum Syberii. Szamaniści opowiadają legendy o żyjących tu wcześniej ludach. Na przykład o człekokształtnych ołusach (małpoludach), które zamieszkiwały niegdyś jaskinie i pożerały ludzi. Podobno Ałtajczycy brali czasem ołuski za żony. Ostatecznie jednak ołusy zostały wytępione. Z drugiej strony ludy syberyjskie oraz Chińczycy, Mongołowie a potem Rosjanie przez wieki snują opowieści o spotkaniach z tymi istotami, co niektórych naukowców (kryptozoologów i troglodytologów) skłania do poważnych badań.

Mieszkańcy Ałtaju snują też opowieści o karzełkach, które ponoć wyginęły z zimna, o wielkoludach, a także o magicznych kowalach pracujących w podziemiach, gdzie wytwarzają zadziwiające narzędzia.

Buddyści, zwłaszcza lamaiści, a w XX w. niektórzy teozofowie dopatrują się w Ałtaju legendarnej krainy szczęścia Szambhala (Biełowodje). Sami Ałtajczycy zaś będą opowiadać legendę o chanie Ojrocie, ostatnim potomku Czyngis-chana i proroku Białego Burchana, opiekuńczego bóstwa Ałtaju. Podobno osaczony przez wrogów Ojrot opuścił niegdyś swoje góry, lecz zapowiedział, że kiedyś wróci poprzedzony znakami na Słońcu i najwyższym szczycie Ucz-Sumer (Trzygłowa Góra, odwzorowanie gwiazdozbioru Pas Oriona) zwanym też Cagan-Ubugun (Starzec Podnoszący Głowę), ponieważ według mitów i szamanistycznej kosmologii góra ta ma dosięgać najwyższego punktu świata.

Rosjanie nazwą tę górę Biełucha, a największe miasto Ałtaju będzie zwane Ojrot Tura, co oznacza Dom Ojrota.

• IV - III w. p.n.e. - W Kotlinie Chakasko-Minusińskiej na północ od Sajanów lud w chińskich kronikach nazywany Dinlin organizuje pierwsze syberyjskie państwo plemienne Dinlin-go.

• IV w. p.n.e. - I w. n.e. - Mongoloidalni Hunowie opanowują wschodnią, a potem też południową Syberię.

Jest to pierwsze państwo, które zdołało tego dokonać. Zaczyna się podział Syberii na część południową podporządkowaną potęgom stepowym i część północną trwającą w epoce plemiennej. Północ Syberii zamieszkują plemiona uralskie na zachodzie, a jenisejskie i paleoazjatyckie na wschodzie. Natomiast ludy ałtajskie stopniowo opanowują południowo-wschodnią Syberię i przesuwają się na północ.

Grecy wiedzą o istnieniu zimnej i groźnej krainy na północy zamieszkanej przez lud Hyperborejczyków, którzy śpią przez pół roku. Kraj ten według Greków jest oddzielony od innych krain przez pasmo Gór Ryfejskich odpowiadające Uralowi. W późniejszych legendach zaś Ural stanie się murem, za którym są uwięzione dzikie ludy Gog i Magog; zostaną one uwolnione niedługo przed końcem świata, aby spustoszyły cywilizowane kraje. Opowieść ta znajdzie w pewnym sensie potwierdzenie w postaci najazdów Hunów. Natomiast w XIII w., przyjdą równie groźni Mongołowie i wkroczą do wschodniej Europy, niosąc zniszczenie i ludobójstwo jednoznacznie kojarzone z legendą o mitycznych ludach uwięzionych za murem na północy lub północnym wschodzie.

W rzeczywistości jednak Syberia nie jest całkowicie odizolowana. Teofrast a potem Pliniusz Starszy piszą o eksporcie cennej kopalnej kości słoniowej (ciosy mamutów), która jest używana w całej Europie i basenie Morza Śródziemnego. Również Chińczycy sprowadzają z Syberii ten cenny surowiec i używają podobnie jak kości słoniowej z Indochin lub Indii.

• III/II w. p.n.e. - Wojska Siung Nu wkraczają do Kotliny Chakasko-Minusińskiej i rozbijają państwo Dinlin-go. Zaczyna się napływ koczowniczych plemion tureckich, które opanowują kotlinę i zajmują miejsce dominującej dotąd arystokracji wywodzącej się z ludów tocharskich lub z Chin. Taki jest początek Kirgizów Jenisejskich (przez Sowietów zwanych Chakasami).

• II w. p.n.e. - XIII w. n.e. - Kirgizi Jenisejscy tworzą konfederację plemion w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej.

• V w. - Kaganat Rou Ran dominuje na południu Syberii.

Mieszkający na zachód od Uralu Madziarowie (Magyarok), spokrewnieni z Chantami i Mansami, przenoszą się na stepy w okolicy środkowego Donu. W VII-IX w. będą zależni od Chazarów.

• VI w. - Gocki historyk Jordanes opisuje Ugrów mieszkających na wschód od Wołgi.

W dolinie Irtyszu istnieje konfederacja plemion Teles rywalizująca z Turkutami.

• 552 r. - Turkuci z Ałtaju zakładają Kaganat Turecki, który pokonuje konfederację Teles i zdominuje południową Syberię aż do VII w. Rozbite plemiona Teles różnicują się na Ujgurów, Jakutów i niewielką grupę Telengitów zamieszkującą Ałtaj.

• Lata 568, 575 - Dwa poselstwa z Bizancjum (piszą o tym bizantyjscy historycy Menander w VI w. i Teofilakt Symokatta w VII w.) docierają do stolicy Turkutów Ektaga lub Ektela w centralnej Azji.

• VII w. - Ujgurowie rozbijają Kaganat Turecki i zakładają własny, który przetrwa do IX w.

Ludy tureckie przesuwają się na zachód w stronę południowo-wschodniej Europy.

• IX - X w. - Madziarowie wdzierają się do środkowej Europy, stając się najbardziej na zachód wysuniętym ludem uralskim. Ostatecznie wejdą do kręgu kultury europejskiej, zmieniając religię z szamanizmu na chrześcijaństwo, a dotychczasowe koczownictwo zastąpią osiadłym trybem życia. Zachowują własny język, lecz z licznymi zapożyczeniami z języków Europy, zwłaszcza słowiańskich, ponieważ osiedlają się wśród Słowian.

• IX - XIV w. - Globalne ocieplenie (w skali roku o kilka stopni) ułatwia zaludnianie Syberii i rozwój miejscowych kultur.

Rozkwita kultura czukockich Eskimosów polujących na wieloryby, które docierają dalej na północ dzięki zmniejszeniu pokrywy lodowej. Eskimosi budują z wielorybich kości swoje domostwa, tworzą narzędzia i rzeźby. Zapasy zamrożonego wielorybiego mięsa są przechowywane w dołach wykopanych w wiecznej zmarzlinie i wyłożonych kamieniami (na przykład na wyspie Yttygran).

• Od IX w. - Jakuci (sami nazywają się Sacha) z południowego zachodu osiedlają się w dolinie rzeki przez Ewenków nazywanej Eljuene, czyli Wielka Rzeka (w późniejszej rosyjskiej wersji Lena). Jakuci stanowią najdalej na północ wysunięty lud turecki, który przynosi wyższą kulturę i stopniowo wypiera bądź asymiluje zastanych tam Ewenków.

Według jakuckich legend na początku dziejów tego ludu dwaj wodzowie osiedlają się nad Leną: Omogon-Baai i Er-Sogotoch-Ellei. Omogon symbolizuje starszą, prymitywniejszą ludność ewenkijską, która przyjmuje język i obyczaje cywilizacyjnie bardziej zaawansowanego tureckiego ludu prowadzonego przez Er-Sogotoch-Ellei. Zgodnie z legendą Ellei jest mędrcem, który uczy ludzi wielu sztuk znanych na południu. To on przynosi umiejętność wytapiania żelaza i budowania charakterystycznych jakuckich domów zwanych balaga (bałagan) zamiast ewenkijskich szałasów. Ze stopienia miejscowych Ewenków i tureckiego ludu prowadzonego przez Ellei kształtują się Jakuci jako kulturowo jednolite tureckie plemię, chociaż pod względem antropologicznym reprezentują dwie grupy: jedna wywodzi się od przybyszów z południowego zachodu, a druga to dawni Ewenkowie, którzy ulegli jakutyzacji.

Ci Ewenkowie, którzy nie przyjęli kultury jakuckiej stają się dla Jakutów uosobieniem zacofania i głupoty. Jakuci utrzymujący się z myślistwa gardzą rybołówstwem stanowiącym podstawę bytu Ewenków, wyśmiewają język Ewenków, ich domostwa i zwyczaje.

• Od IX w. - Ludy zbliżone do późniejszych Buriatów zamieszkujące okolice Bajkału są spychane na północ przez lepiej zorganizowane i technicznie rozwinięte plemiona mongolskie.

• Od IX w. - Żeglarze i kupcy ze Skandynawii i Rusi wiedzą o istnieniu Nowej Ziemi, która jednak pozostaje niezamieszkana ze względu na trudny klimat i brak interesujących bogactw naturalnych.

• 842 r. - Tłumacz i poseł Sellam wysłany przez kalifa opisuje Wielki Mur Chiński (lub może pasmo gór Tien Szan), za którym według jego relacji żyją dzikie ludy Gog i Magog.

• Początek X w. - Arab ibn Fadlan odwiedza i opisuje Ugrów za Wołgą.

Arabowie intensywnie handlują kością słoniową (mamutów) sprowadzaną z Syberii przez miasto Bułgar.

• X - XIII w. - Liczne uralskie plemiona żyją na Uralu i na zachód od tych gór.

W północno-wschodniej Skandynawii (Laponia, Laplandia) żyją Lapończycy, czyli Saamowie i spokrewnieni z nimi Suomi (Finowie). Na północ od Ładogi i Onegi - plemiona Karelów i Jemen; nad Dwiną i Onegą uchodzącymi do Morza Białego - Czud i Sawolcze; nad górną Wołgą, Wiatką i Kamą - Mari (Czeremisi); między środkową Wołgą i Oką - Mordwin; pomiędzy górną Wiatką i Kamą - Udmurt. Na zachodnich stokach Uralu do Dwiny i Kamy mieszkają Komi (Perm), Ugrowie (Jugr) i Peczora. Nieńcy, przez Rosjan określani jako Samojedzi (nazwa oznacza ludożerców), zajmują teren pomiędzy Peczorą, wyspą Kołgujew i Obem; plemiona Chant (Ostiacy) oraz Mans (Wogul) - między górami Ural i Obem. Najbardziej na wschód wysunięte są terytoria plemion Ket, których wschodnia granica opiera się o Jenisej

• X/XI w. - Guriata Rogowicz (X/XI) z Nowogrodu relacjonuje swoją kupiecką wyprawę na wschód i opowiada o stałych kontaktach z ludami za Uralem. Rusini co najmniej od X w. prowadzą intensywną wymianę handlową z ludami uralskimi znad Dwiny i Peczory, sprowadzając przede wszystkim cenione w Europie futra.

• XI - XIII w. - Na zachodzie Rusini z Nowogrodu stopniowo podbijają Sawolcze, Czud i Mari w rejonie Dwiny, a Półwysep Kola na północy czynią swoją strefą wpływów.

Suomi ulegają Szwedom, mieszają się z nimi i przekształcają się w Finów należących do kultury europejskiej, chociaż zachowują język z rodziny uralskiej.

• XII w. - W górach Sichote-Alin na wschód od dolnego biegu Amuru funkcjonują chińskie kopalnie rud metali - srebra, ołowiu i miedzi. Chińczycy zakładają osadę Yëzhūhé (Rzeka Dzików).

Po XIII w. większość kopalni zostaje porzucona ze względu na osłabienie Chin związane z wojnami chińsko-koreańskimi a potem z mongolskim najazdem na Chiny.

• XIII w. - Mongołowie podbijają Syberię.

Pod naciskiem Mongołów część Kirgizów Jenisejskich z podbitej Kotliny Chakasko-Minusińskiej emigruje przez góry daleko na południe, gdzie zapoczątkuje naród Kirgizów.

Natomiast w bezpośrednim sąsiedztwie na zachodzie, nad rzeką Tom i na stokach Ałtaju kształtuje się lud Szor językowo i kulturowo bardzo bliski Kirgizom.

• XIII w. - Zachodnie i wschodnie stoki środkowego Uralu pojawiają się w ruskich zapiskach jako kraina Jugra (nazwa pochodzi od Ugrów).

• XIV - XVI w. - Uralskie plemiona między Laponią i Karelią a górami Ural zostają podbite przez Nowogród i stopniowo ulegają rusyfikacji. Na ich ziemiach osiedlają się Rusini przynoszący wyższą kulturę i lepszą organizację.

• XIV w. - XVI w. - Mongolskie posiadłości na Syberii rozpadają się na szereg chanatów.

Lamaizm z Tybetu miesza się z szamanizmem. W XVI-XVII w. doprowadzi to do powstania lokalnych religii jak na przykład ak-tian w Ałtaju, gdzie jest czczone bóstwo znane jako Biały Burchan (czasem utożsamiany z Buddą).

• 1323 r. - Moskiewski oddział zbrojny więzi i obrabowuje drużynę Nowogrodu wiozącą daninę od Ugrów.

Moskwa próbuje przejmować handlowe szlaki Nowogrodu: powtarzają się grabieżcze napady na nowogrodzkich poborców w latach 1393, 1398, 1417 i 1423. Moskwa zdobywa i burzy Ustiug Wielki, dążąc do zniszczenia Nowogrodu i podboju ludów uralskich.

• 1375 r. - Na portugalskiej mapie Syberii pojawiają się informacje o poszukiwaczach diamentów w Jakucji.

• 1383 r. - W Permie powstaje moskiewskie biskupstwo, mające schrystianizować obszar Jugra.

• 1483 r. - Słynna wojenna wyprawa Fiodora Kurbskiego z Moskwy nad Irtysz.

W wyniku tej oraz kilku innych ekspedycji (1465, 1472, 1499) uzależniona od Moskwy zachodnia Syberia po Irtysz i Ob staje się miejscem osiedlania coraz większej liczby rosyjskich myśliwych, kupców, bandytów i rolników.

Powoduje to oczywiście konflikty z państwami tatarskimi, władającymi większą częścią Syberii.

• 1490 - 1495 r. - W zachodniej Syberii powstaje niezależny tatarski chanat ze stolicą w mieście Kaszłyk znanym też jako Sibir lub Isker. Stąd druga nazwa tego państwa to Chanat Syberyjski.

W XVI w. obszar na wschód od Uralu zyska nazwę Syberii od miasta Sibir i kipczackiego plemienia Sibir nad dolnym Irtyszem. Nazwa ta jest tłumaczona jako śpiący kraj lub wyprowadzana od mongolskiego sziber, sziwir, co oznacza zarośla nad rzeką. Czasem jest też wskazywane tunguskie słowo sibur, czyli bagno.

• XVI w. - Skandynawscy Saamowie zaczynają zmieniać dotychczasowy tryb życia dzięki udomowieniu niemal wszystkich stad reniferów. Tylko nieliczne renifery pozostają dzikie.

Według saamskiej legendy udomowiony renifer pochodzi od zwierzęcia mieszkającego z kobietą Naavisemo (bogini reniferów). Dziki renifer uciekł zaś od Luhtakki (złej czarownicy), siostry Naavisemo.

Dla wielu późniejszych plemion Syberii (Nieńcy, Ewenkowie, Saamowie-Lapończycy) renifer i jeleń są zwierzętami świętymi ze względu na swoją wartość użytkową. Jeleń bowiem sporadycznie bywa używany jako zwierzę pociągowe.

• 1525 r. - Moskiewski dyplomata Gierasimow jako jeden z pierwszych wygłasza opinię, że najkrótsza morska droga z Europy do Chin prowadzi wzdłuż brzegów Syberii. Jest to zapowiedź poszukiwanego przez kilka następnych wieków Przejścia Północno-Wschodniego i późniejszej rosyjskiej Morskiej Drogi Północnej.

• 1552 r. - Car Iwan IV nakazuje przeprowadzić spis ziem należących do Moskwy.

W dziele Bolszoj cziertoż (Wielki Zarys) z ostatniej ćwierci stulecia znajduje się też zachodnia część Syberii.

Rosyjscy kupcy i poszukiwacze przygód przepływają z Morza Barentsa przez Karskie Wrota (cieśnina między Nową Ziemią i Wajgaczem) na Morze Karskie, które w tym czasie pojawia się na mapach jako Oceanus Scythicus lub Mare Glaciale.

• 1555 r. - Władca Chanatu Syberyjskiego Jediger uznaje się za wasala Moskwy.

Jednak w 1563 r. władzę w Sibirze przejmuje chan Kuczum i sprzeciwia się rosyjskiej ekspansji na Uralu. W tej sytuacji Iwan IV, zajęty walką o wybrzeża Bałtyku, decyduje się oddać sprawy w ręce prywatnych przedsiębiorców.

• 1556 r. - Angielski żeglarz Stephen Borough na statku Searchthrift próbuje dopłynąć do Obu, lecz utyka w lodach na Morzu Karskim i zatrzymuje się koło wyspy-sanktuarium Wajgacz. Opisuje wielką liczbę drewnianych słupów z wyrzeźbionymi ludzkimi twarzami. Usta rzeźb są wysmarowane krwią reniferów, co oznacza, że składano ofiary ze zwierząt.

• 1558 r. - Iwan IV przekazuje Grigirijowi Strogonowowi (Stroganowowi), synowi handlarza futer Anikity Strogonowa z Solwyczegodzka nad Wyczegdą, prawo do dwudziestoletniego użytkowania niezagospodarowanej Ziemi Permskiej. Jest to wstęp do planowanej ekspansji Strogonowów na wschód w stronę Syberii, a zarazem do budowy kolonialnego imperium Moskwy.

• 1562 r. - Na angielskiej mapie A. Jenkinsa pokazani są Ugrowie nad Obem czczący złoty posąg Bogini-Matki.

• 1574 r. - Grigorij Strogonow otrzymuje prawo do eksploatacji gigantycznego obszaru ponad miliona dziesięcin (hektarów) za Uralem, pod warunkiem budowania tam warownych osad jako przyczółków dla rosyjskiego handlu i osadnictwa. W tym czasie Strogonow rządzi już rozległymi ziemiami wzdłuż Kamy.

• 1576 - 1580 r. - Rodzina Strogonow organizuje morski szlak handlowy między ujściem Peczory i Obu, aby importować do Moskwy skóry i inne syberyjskie produkty.

• 1580 r. - Brytyjscy żeglarze Arthur Pet i Charles Jackman próbują ustanowić stałe związki handlowe z Syberią, lecz zatrzymują ich lody na Morzu Karskim. To niepowodzenie na dłuższy czas zniechęca Brytyjczyków.

• 1581 r. - Służący Strogonowowi Kozak Jermak Timofiejewicz wyrusza za Ural, prowadząc ponad 700 Kozaków i najemników. Jermak był wcześniej szefem bandy rozbójników napadających na moskiewskich kupców, perskich dyplomatów i pływające po Wołdze statki cara. Kiedy w 1579 r. został wysłany przeciw Jermakowi silny oddział żołnierzy, banda uciekła w górę Kamy i przeszła na służbę rodu Strogonowów.

W roku 1582 Jermak atakuje Chanat Syberyjski nad Irtyszem, gdzie jest podobno czczona Bogini-Matka pod postacią złotego posągu. Jednak po zdobyciu stolicy w Kaszłyku (Sibir) cennego posągu nie znaleziono. Łupieżcze wyprawy Jermaka i krwawa pacyfikacja kolejnych zaciekle broniących się tatarskich osad trwają do śmierci Jermaka w 1585 r. w potyczce u ujścia rzeki Wagaj do Irtyszu. Według plotek śmierć Jermaka była zemstą Bogini-Matki.

Potajemny kult Bogini-Matki ponoć utrzymuje się przez kilka następnych stuleci, mimo narzucenia prawosławia. Na przykład w 1904 r. Nosiłow i Infantiejew badający zachodnią Syberię nad rzeką Konda dowiadują się od ślepego starca Sawwy o wciąż żywym kulcie bogini. W 1962 r. potwierdzi go myśliwy A. Kadulin, któremu o bogini opowiadał starzec z plemienia Mansów.

• 1585 r. - Wyczerpani i zdziesiątkowani Kozacy Jermaka wracają w granice Moskwy.

• 1586 r. - Podczas kolejnej ofensywy Rosjanie zdobywają tatarskie miasto Czyngi-Tura (późniejszy Tiumeń) w południowo-zachodniej Syberii i powtarzają serię niszczycielskich napaści, których celem jest wymordowanie jak największej liczby Tatarów.

• 1587 r. - Rosjanie zakładają miasto Tobolsk (kilkanaście kilometrów od ruin Kaszłyku) u zbiegu rzek Irtysz i Toboł. Staje się ono centrum rosyjskiego osadnictwa kolonialnego na Syberii. Związany z nim jest także święty Joannis Tobolskij, patron Syberii i jej pierwszy chrześcijański (prawosławny) misjonarz. W Tobolsku powstanie wkrótce najstarszy kamienny syberyjski kościół i monastyr (klasztor).

• 1589 r. - Moskwa podbija terytoria Nieńców (Samojedów) i Mansów na wschód od Uralu. Rosjanie przejmują nie tylko ich ziemie, lecz także niektóre tradycje. Na przykład rosyjska nazwa mamuta to mamont od mansyjskiego mang ont.

• 1593 r. - Na polecenie moskiewskiego cara Fiodora Rosjanie zakładają miasto Berezowo nad dolnym Obem, a rok później silnie ufortyfikowane punkty: Tara nad Irtyszem i Surgut nad środkowym Obem.

• Lata 1594, 1595, 1596 - 1597 - W trzech wyprawach Holender Willem Barents bada morza u zachodnich wybrzeży Syberii. Chodzi o przetarcie szlaków handlowych do obszarów bogatych w futra, jak też o ewentualne wytyczenie północnej trasy morskiej do Chin (Przejście Północno-Wschodnie).

W roku 1594 ekspedycja złożona z dwóch statków dociera do Nowej Ziemi, lecz pogoda zmusza Holendrów do powrotu. Rok później siedem statków Barentsa zatrzymują lody. Na trzecią wyprawę znów tylko dwa statki wyruszają z Amsterdamu: dopływają do półwyspu Kola, odkrywają Wyspę Niedźwiedzią i odwiedzają Svalbard. Po rozdzieleniu się statek kapitana van Heemskerka z Barentsem na pokładzie przepływa przez morze na wschód od Skandynawii (Morze Barentsa) i opływa od północy Nową Ziemię. Tam zatrzymuje go zima. W następnym roku Holendrzy wracają piechotą na półwysep Kola, lecz Barents umiera w drodze.

• 1595 r. - Założenie kozackiej fortecy i miasta Obdorsk nad Obem. Jest to główne rosyjskie centrum na północy.

• 1597 r. - Rosjanin A. Babikow odkrywa drogę znad Kamy przez Ural do rzeki nazwanej Tura.

• XVI/XVII w. - Nazwę Sibir, czyli Syberia, Rosjanie rozciągają na całą północną część kontynentu.

• Do 1600 r. - Rosja opanowuje całą zachodnią Syberię do Obu, którą traktuje jak obszar kolonialnego wyzysku, eksploatując w sposób rabunkowy miejscowe zasoby, zwłaszcza zwierzęta dostarczające futer. Siłą i podstępem wyniszcza miejscową ludność proponując na przykład rozmowy, a następnie więżąc przywódców. Narzuca prawosławie i rosyjskie imiona. Posłusznych przekształca w szlacheckie rody mające zarządzać podbitymi krajami w imieniu Moskwy. Głównym moskiewskim wasalem w zachodniej Syberii stają się kniaziowie Tajszynowie wywodzący się z Chantów.

Poza władzą Rosji pozostają trudno uchwytni koczownicy, ruchliwi myśliwi i hodowcy reniferów.

• 1600 r. - Rosyjski książę M. Szachowskij odbywa podróż znad Obu do rzeki Piasina na Tajmyrze.

• Od 1600 r. - Trwa szczególnie intensywna ekspansja Rosji w zachodniej Syberii: zostają podbite terytoria Baszkirów i Tatarów między Wołgą i Irtyszem. Miejscowa ludność jest mordowana i wypędzana, a kraj eksploatowany na rzecz przedstawicieli Moskwy.

Syberię zamieszkuje w tym czasie ok. 230 tysięcy ludzi, w tym ok. 30 tysięcy Buriatów i 30 tysięcy Jakutów.

• XVII w. - Ochłodzenie północnej półkuli oznacza większy zasięg pokrywy lodowej na Oceanie Arktycznym, co ogranicza liczbę wielorybów docierających do północnych wybrzeży Czukotki. Miejscowi Eskimosi, którzy całą swoją egzystencję oparli na wielorybnictwie zaczynają mieć kłopoty ze zdobyciem żywności. Podejmują próby przebłagania duchów wielorybów i sił rządzących morzem, aby przywróciły poprzedni stan. Na wyspie Yttygran przy północnych wybrzeżach Czukotki budują sanktuarium znane potem jako Aleja Wielorybów. Tworzą je wkopane pionowo w ziemię żebra i szczęki kilkudziesięciu ogromnych zwierząt wyznaczające kilkusetmetrową drogę do centralnej budowli z wielorybich kości. Niestety ani ta imponująca konstrukcja, ani zabiegi magiczne nie pomagają i ostatecznie miejscowi Eskimosi muszą porzucić wyspę, gdzie nie mają z czego żyć.

Yttygran zaś popadnie w zapomnienie aż do początków XXI w., kiedy stanie się przedmiotem badań archeologów. Wejdzie też w skład ogromnego obszaru chronionej przyrody obejmującego zapowiednik Beringia i Rezerwat Wyspy Wrangla.

• XVII - XIX w. - Większość plemion uralskich wcześniej podbitych przez Rosjan wymiera na przywleczoną z Europy ospę, grypę i choroby weneryczne lub zostaje wytępiona. Niedobitki ulegają rusyfikacji. Pewną odrębność kulturową zachowują jeszcze plemiona Nieńców, Ket, Chant, Komi i Mari (Czeremisi), stanowiące jednak mniejszość wobec coraz liczniejszych Rosjan.

• XVII - XX w. - Rosja zsyła przymusowo na wschód jeńców wojennych a potem przestępców politycznych, aby usunąć ich z centrum państwa, gdzie mogą być niebezpieczni dla władzy. Z drugiej strony wykorzystuje ich do poszerzania rosyjskich wpływów kulturalnych oraz posiadłości Rosji na Syberii.

Zesłańcy to najczęściej Kozacy, Ukraińcy, Rosjanie i Polacy. Wielu odkryć na Syberii dokonują potem zesłańcy, zwłaszcza że rząd pozwala im się osiedlać i po odbyciu kary zostają poddanymi Rosji.

Syberia staje się ogromnym źródłem surowców dla Rosji. W pierwszym okresie rozwija się przede wszystkim myślistwo - cała Europa poszukuje syberyjskich futer (głównie łasicowatych, ale także lisów, wilków, rysi i bobrów, a nawet niedźwiedzi i tygrysów). Ważnym towarem jest kość słoniowa, czyli ciosy (błędnie zwane kłami) mamutów znajdowane na Syberii. Od XVIII w. wielkie lasy Syberii dostarczają drewna (przede wszystkim sosny, świerku, modrzewia, brzozy).

Zarówno Rosjanie, jak i miejscowe ludy są pod wrażeniem ogromu syberyjskich drzew, nieprzypadkowo więc snują o nich fantastyczne opowieści. Na przykład Buriaci opowiadają o duchu Kruku, który niósł ludziom wodę nieśmiertelności, lecz przestraszony przez sowę wylał ją niechcący na sosnę i odtąd drzewa iglaste nie tracą liści, a ludzie nadal umierają.

• 1601 r. - Rosjanie zakładają handlową faktorię Mangazeja u ujścia rzeki Taz (północno-zachodnia Syberia).

• 1604 r. - Nad rzeką Tom Rosjanie zakładają faktorię Tomsk, wkrótce ośrodek rosyjskiego osadnictwa oraz miejsce zsyłek.

• 1605 r. - Założenie małej twierdzy Ketskij Ostrog (Ketska Stanica) nad rzeką Keta (dopływ Obu).

• 1607 r. - Chantowie prowadzeni przez kniazia Wasilija Obdorskiego z rodu Tajszyn wzniecają powstanie przeciw rosyjskiemu uciskowi. Przegrywają, Wasilij zostaje powieszony, a jego zwłoki przez trzy lata wiszą dla postrachu w Obdorsku.

• 1609 r. - Powstaje rosyjska strażnica i miasto Turuchańsk koło ujścia Niżniej Tunguski do Jeniseju.

• 1610 r. - Rosjanin K. Kuroczkin płynie z Turuchańska do ujścia Jeniseju, a potem na wschód aż do rzeki Piasina.

• 1611 r. - Angielski podróżnik J. Logan przywozi do Londynu cios słonia (mamuta) wykopany przez Nieńców nad Peczorą, czym wzbudza powszechne zdumienie, ponieważ nikt nie spodziewa się słoni na dalekiej północy.

• Do 1618 r. - Rosja podbija Syberię aż do Jeniseju, a w 1619 r. Rosjanie zakładają faktorię (ostrog) Jenisejsk przekształconą potem w miasto. Powstaje morski szlak komunikacyjny, głównie handlowy z Europy do Jeniseju; zwany jest szlakiem Mangazeja od fortu nad Tazem. Jest to początek przyszłej Morskiej Drogi Północnej.

• 1618 r. - Rosjanie zakładają Kuznieckij Ostrog (od roku 1622 Kuznieck) nad rzeką Tom w kraju odebranym Tatarom.

• 1619 r. - Car wydaje ukaz (obwieszczenie) zakazujący używania morskiej drogi od ujścia Północnej Dwiny (po rosyjsku Sewernaja Dwina) do Morza Białego aż po faktorię Mangazeja. Zakaz ma ograniczyć handel obcokrajowców na terenie, gdzie trudno go kontrolować i pobierać opłaty. Rosjanie zaś ekspandują na wschód, czego wyrazem jest podróż przedsiębiorcy nazwiskiem Penda z Turuchańska aż do brzegów Leny.

• 1620 r. - Zakończenie handlowo-myśliwskiej wyprawy rosyjskich kupców wokół półwyspu Tajmyr.

• 1621 r. - W Tobolsku zostaje założone prawosławne Arcybiskupstwo Syberyjskie.

• 1627 r. - Powstaje rosyjski tekst Bolszoj Cziertoż (Wielki Zarys) objaśniający mapę Państwa Moskiewskiego i zawierający także opis aktualnego stanu wiedzy o Syberii.

W tym samym roku M. Perfiliew z Turuchańska płynie w górę Jeniseju, a potem podróżuje po Angarze.

• 1628 r. - Kozak W. Buger pływa po górnej Lenie. Nad Jenisejem powstaje miasto Krasnojarsk.

• 1628 - 1630 r. - kupiec Jerofiej Pawłowicz Chabarow Swiatitskij (ok. 1603-1671) gromadzi futra na Tajmyrze, a w roku 1632 podobną działalność prowadzi nad górną Leną. Chabarow odkrywa potem (1639) solanki koło stanicy Ust-Kutskij Ostrog i zakłada warzelnię soli, która przynosi mu spore dochody. Buduje też młyn (1641) u ujścia Kirengi do Leny, stając się jednym z bogatszych przedsiębiorców we wschodniej Syberii. To zwraca uwagę carskiego wojewody Jakucji Piotra Gołowina, który żąda coraz wyższych podatków. Kiedy zaś Chabarow okazuje się niewypłacalny, Gołowin konfiskuje mu cały majątek, a jego samego zamyka w więzieniu w Jakucku i przetrzyma aż do roku 1645.

• Do ok. 1630 r. - Rosjanie w ciągłych walkach z miejscowymi plemionami pokrywają siecią faktorii wojskowo-handlowych (ostrogów) rozległy obszar między Obem i Jenisejem. Jenisej staje się wschodnią granicą władzy moskiewskich carów.

• 1630 r. - Wojewoda z Jenisejska, S. Szachowskij, śle do Moskwy Rospis (Opis) ziem na wschód od Jeniseju.

• 1631 r. - Założenie stanicy Ust-Kutskij Ostrog u ujścia rzeki Kuta do Leny. Nad Leną powstaje osada Kireńsk, a sama rzeka staje się ważnym rosyjskim szlakiem komunikacyjnym.

• 1631 r. - Nad Angarą powstaje kozacka stanica (twierdza), ośrodek kolonialnej władzy i faktoria handlowa Brack (Bratsk). Osada uzyska prawa miejskie dopiero w 1955 r.

• 1632 r. - P. Beketow dociera do dolnej Leny. Powstaje Lenskij Ostrog, późniejsze miasto Jakuck.

Wojewoda A. Palicyn z miasta Mangazeja sporządza opis dróg znad Jeniseju do brzegów Leny (1632). W ciągu XVII w. pierwsi rosyjscy osadnicy zamieszkują wśród Jakutów i większość z nich szybko wtapia się w zastaną tu ludność. Jest to spowodowane koniecznością nauczenia się życia w trudnych warunkach wschodniej Syberii.

• 1633 r. - I. Rebrow, Kozak z Tobolska, oraz I. Perfilew płyną morzem od ujścia Leny do ujścia rzeki Jana. Kilka lat później Rebrow płynie na wschód i dociera do ujścia Indygirki.

• 1636 - 1637 r. - D. Kopyłow prowadzi wyprawę z Tomska do Jenisejska, a potem rzekami Angara, Kuta i Lena do Jakuckiego Ostrogu nad rzeką Ałdan.

• 1636 - 1639 r. - Oddział Kozaków i przedsiębiorców płynie na zachód morzem od Leny do rzeki Olenok i na wschód do rzek Jana i Czendon. Iwanow prowadzi konną wyprawę od Jany do Indygirki.

• 1637 r. - Powstaje Prikaz Syberyjski, czyli centralny organ administrujący Syberią w imieniu Moskwy. Siedzibą centralnych syberyjskich władz jest Tobolsk, a podlegają mu lokalne ośrodki administracji jako województwa w Tomsku, Jenisejsku i Jakucku.

• 1638 r. - Kopyłow zakłada Butalskij Ostrog w pobliżu ujścia rzeki Maja do Ałdanu.

• 1638 r. - Rosjanie zakładają Wierchojańsk na północnym wschodzie Syberii. Będzie to najzimniejsze miasto na planecie: średnia zimowa temperatura w XX w. będzie oscylowała wokół -50^oC.

• 1639 - 1642 r. - I. Moskwitin prowadzi ekspedycję do Morza Ochockiego i bada jego wybrzeża.

• Ok. 1640 r. - Wschodnia granica posiadłości rosyjskich przebiega wzdłuż Indygirki.

• 1642 r. - Założenie samodzielnego województwa Jakuckiego w obrębie Rosji.

• 1642 r. - Dwaj Kozacy I. Erastow (z Krasnojarska) i D. Zyrian (z Jenisejska) prowadzą wyprawę morzem od ujścia Indygirki na wschód do rzeki Ałazeja.

• 1643 r. - Kurbat Iwanow z małym oddziałem zwiedza brzegi Bajkału i pływa po ogromnym jeziorze świętym dla Buriatów.

Buriacki uliger opowiada o duchu Bajkale i jego 337 córkach, z których jedna o imieniu Angara uciekła (jedyna rzeka wypływająca z jeziora) do ukochanego Jeniseja. Na zachodnim brzegi Bajkału leży Skała Szamana, którą ojciec rzucał za córką, lecz nie trafił. Natomiast ścigający Angarę narzeczony Irkut (rzeka wpływająca do Angary) spadł z konia.

• 1644 r. - Kozak Pojarkow w trakcie swojej wyprawy (1643-1646) z Jakucka, wzdłuż Leny, Ałdanu i Morza Ochockiego odkrywa ujście Amuru i wyspę Sachalin oddzieloną od kontynentu Cieśniną Tatarską.

• 1644 r. - Kozacy M. Staduchin i S. Dieżniew płyną morzem od ujścia Indygirki do Kołymy. Zakładają Niżnie-Kołymskij Ostrog nad dolną Kołymą.

• 1647 - 1648 r. - Powstają rosyjskie faktorie myśliwsko-handlowe i porty na wschodnim brzegu Bajkału: Udinsk i Barguzinsk.

• 1648 r. - Za zgodą nowego wojewody Jakucji Dymitra Francbeka J. Chabarow wyprawia się nad Amur na czele 100 Kozaków. Ludzie Chabarowa przez pięć lat grabią i terroryzują miejscową ludność.

• 1648 r. - Kozacy Siemion Dieżniew i Fiedot Aleksiejew okrążają na kilku łodziach przylądek Kamienny Nos późniejszy Przylądek Dieżniewa - najdalej na wschód wysunięty punkt Eurazji. Dieżniew znajduje też dwie wyspy zamieszkane przez ludzi noszących kościane ozdoby (Eskimosów). Według niektórych chodzi o Wyspy Diomedesa w cieśninie między Eurazją i Ameryką (Cieśnina Beringa). To odkrycie pozostanie praktycznie nieznane aż do XIX w. Z drugiej strony jakąś cieśninę w obrębie fantastycznego Królestwa Anian we wschodniej Syberii już wcześniej rysowało kilku europejskich twórców map, na przykład Zaltieri (1566), Ortelius (1570), Furlani (1574) i Martines (1587). W ten sposób na mapy trafiały niejasne i niesprawdzone informacje o cieśninie na dalekiej północy.

• 1649 r. - Rosja opanowuje północne wybrzeża Morza Ochockiego. Powstają tu nowe faktorie handlowe i porty Taujskij Ostrog i Ochockij Ostrog (Ochock) u ujścia rzeki Ochota.

• 1649 r. - Dieżniew zakłada Anadyrskij Ostrog (Anadyrsk) nad rzeką przez Rosjan zwaną Onandyr a potem Anadyr. Jest to przekręcone słowo Jukagirów any-an oznaczające rzekę.

• Druga połowa XVII w. - Chanat Dżungarski przesiedla część Kirgizów Jenisejskich do Dżungarii.

• 1651 r. - Chabarow zakłada Ałbazin (od imienia miejscowego wodza), pierwszy rosyjski fort nad Amurem.

• 1651 - 1652 r. - Staduchin prowadzi lądową wyprawę znad Kołymy do Morza Ochockiego i dalej płynie do Ochocka.

• 1652 r. - Rosjanie zakładają faktorię (późniejsze miasto) Irkuck nad Angarą.

• 1652 - 1655 r. - Chińskie wojska wypierają Chabarowa znad Amuru i burzą Ałbazin.

Ostatecznie Chabarow wyjeżdża do Moskwy (1655), gdzie za zasługi otrzymuje tytuł szlachecki i władzę nad ziemiami górnej Leny. Już nigdy nie wróci nad Amur.

• 1653 r. - Na wschód od Bajkału u ujścia rzeki Czity do Ingody powstaje rosyjska osada Ingondinskoje Zimowje, od roku 1686 jako miasto Czita.

• 1654 r. - Założenie Nerczyńska, głównej rosyjskiej bazy nad Amurem.

• 1655 r. - W wojennym zamieszaniu zesłany na Sybir polski szlachcic Nicefor Czernichowski na czele grupy uciekinierów przybywa do opuszczonego fortu Ałbazin i odbudowuje go pod nazwą Jaxa (tak się nazywa rodowy herb Czernichowskich). Utrzymując niezależność od Rosji, zapewnia sobie tolerancję ze strony Chińczyków.

Jednak w roku 1669 przyjmuje rosyjskie poddaństwo w zamian za amnestię i pieniądze, a w roku 1672, kilka lat przed śmiercią, zostaje carskim wojewodą.

• 1661 - 1667 r. - Polski szlachcic Adam Kamieński-Dłużyk wzięty do rosyjskiej niewoli w Ukrainie zostaje zesłany na Syberię, aby służył carowi. Uczestniczy w zbieraniu danin i podboju nowych ludów podporządkowywanych Moskwie. Po uwolnieniu Kamieński wraca do Polski i w 1672 r. publikuje książkę Dyaryusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Opisuje w niej ludy i przyrodę Syberii. Zgodnie z jego relacją spotkał ok. 300 innych zesłanych Polaków, z których część zdecydowała się pozostać na służbie cara i osiedliła się na Syberii.

• Lata 1662 - 1667, 1675 - 1683 - Dwa powstania Baszkirów przeciwko władzy Rosjan. Oba stłumione po ciężkich walkach i krwawej pacyfikacji szeregu osad.

• 1666 r. - Rosjanie zakładają fort Wierchnieudyńsk w Buriacji nad Selengą (od 1783 r. jako miasto).

• 1667 r. - W Tobolsku na życzenie wojewody Godunowa powstaje zestaw map Syberii.

• 1675 r. - Na północ od Sajanów nad rzeką Abakan Rosjanie zakładają fort pod nazwą Abakanskij Ostrog, przyszłe miasto Abakan. Ostrog staje się puntem wyjścia dla rosyjskiej ekspansji na ziemie Kirgizów Jenisejskich w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej oraz położone dalej na południowy wschód tereny tureckiego ludu Tuwa.

• 1685 - 1686 r. - Wojna rosyjsko-chińska o rejon Amuru.

Chińskie siły liczące ok. 3000 ludzi z łukami oblegają Ałbazin z załogą ok. 350 Kozaków i 98 miejscowych chłopów uzbrojonych w karabiny lontowe. Kiedy po trzech dniach twierdza upada, Chińczycy pozwalają Rosjanom odejść, palą umocnienia fortu i wycofują się za Amur do Ajgun.

Niedługo później przybywa oddział Rosjan pod wodzą Tołbuzina i odbudowuje Ałbazin. W następnym roku Chińczycy znów atakują twierdzę, a w trakcie walk ginie sam Tołbuzin. Tym razem jednak 826 Rosjan uzbrojonych w nowoczesne karabiny skałkowe odpiera oblężenie i zmusza do odwrotu kilka tysięcy żołnierzy chińskich.

• 27 VIII 1689 r. - Traktat podpisany w Nerczyńsku kończy wojnę rosyjsko-chińską.

Umowę spisano w pięciu językach: rosyjskim, chińskim, mandżurskim, mongolskim i łacińskim. Granica ma przebiegać na rzekach Argun i Gorbica oraz grzbietem Gór Stanowych do Morza Ochockiego. Rosja oddaje więc Chinom ziemie na północ od Amuru do źródeł Ud i Olekmy, ale Chińczycy nie mają prawa budować tam twierdz. Ałbazin zostaje zburzony i opuszczony.

Na żądanie Rosji pomiędzy umawiającymi się państwami pozostaje pas ziemi niczyjej, co pozwala dość dowolnie interpretować zapisy umowy.

• 1696 r. - Rząd rosyjski nakazuje zarządcom syberyjskich miast wykonanie szczegółowych map okolic.

• Od 1697 r. - W rejonie rzeki Tom na północ od Sajanów jest wytapiane żelazo. To zapowiedź powstania Zagłębia Kuznieckiego. Od roku 1721 zaczyna się eksploatacja kuznieckich złóż węgla kamiennego, jednych z najbogatszych na planecie.

• 1697 - 1701 r. - S. Remezow rysuje w Tobolsku atlas Syberii Cziertożnaja kniga Sibiri.

• Od końca XVII w. - Syberia jest kulturowo zdominowana przez Rosję, zachowując jednak pewną odrębność antropologiczną i etnologiczną. Dotyczy to przede wszystkim Jakutów i Buriatów na wschodzie oraz Tatarów na zachodzie.

• XVIII w. - Powstają rosyjskie huty wytapiające żelazo z jakuckich rud.

Pracują w nich zwykle Jakuci już od kilkuset lat znający sztukę wytapiania żelaza. Jakuci przystosowują się do życia pod panowaniem rosyjskim: uczą się języka rosyjskiego, obok myślistwa rozwijają handel i rzemiosło, budują tartaki. Bogatsi Jakuci proszą nawet cesarza o przyznanie im szlachectwa (ostatecznie nie otrzymują go).

Istotnym źródłem dochodu jest też tradycyjne wydobycie i eksport kości słoniowej, czyli ciosów mamutów. W okresie od połowy XVIII w. do połowy XX w. z Jakucji zostaną wywiezione ciosy ok. 25 400 mamutów.

• 1702 r. - M. Nasiedkin z Jakucka, płynie morzem od ujścia Kołymy do Indygirki i odkrywa Wyspy Niedźwiedzie.

• 1705 r. - Kozak J. Permiakow płynąc morzem od Leny do Kołymy, dostrzega Bolszoj Liachowskij Ostrow (Wielka Wyspa Lachowska) w archipelagu Wysp Nowosyberyjskich. Permiakow i M. Wagin dotrą do tej wyspy w latach 1711-1712.

• 1708 r. - Piotr I reformuje administrację i całą Syberię przekształcą w jedną gubernię ze stolicą w Tobolsku podzieloną na trzy prowincje: tobolską, jenisejską i irkucką.

• 1709 r. - Wzięty do niewoli w roku 1707 podczas wojny północnej polski pułkownik Ludwik Sienicki zostaje zesłany na Syberię. Od 1711 r. przebywa w Jakucji. Dzięki staraniom posła Rzeczpospolitej w Moskwie zostaje uwolniony w 1722 r. i wraca do Litwy. Pozostawia szczegółowy opis Jakucji, a zwłaszcza jej mieszkańców.

• Ok. 1715 r. - jakucki myśliwy Lachow zauważa grupę reniferów idącą od strony morza na przylądek Swiatoj Nos niedaleko ujścia Indygirki, co sugeruje istnienie jakiegoś lądu. Kieruje tam swoje sanie i dociera do Wysp Nowosyberyjskich (Wielka Wyspa Lachowska, Mała Wyspa Lachowska oraz Wyspa Kotielna). Do 1770 r. bada archipelag.

Wkrótce powstaje legenda o wyspach zbudowanych z kości słoniowej, która odpowiada ogromnym ilościom ciosów oraz kości mamutów z Wysp Nowosyberyjskich. W XIX w. kilku ludzi będzie tu zbierało ok. 500 kg mamucich ciosów w ciągu lata, a na targu w Jakucku każdego roku będzie sprzedawanych od 16 do ponad 30 ton mamuciej kości słoniowej.

• 1720 r. - Car Piotr I nakazuje budowę stacji pocztowych rozmieszczonych co 40 wiorst (ok. 42 km) wzdłuż południowosyberyjskiej trasy z Moskwy do Irkucka. Realizacja projektu zajmie ponad 40 lat, a większość komunikacji na Syberii i tak odbywa się rzekami. Tam zaś, gdzie nie można przepłynąć łodzie są przeciągane lądem w miejscach zwanych po rosyjsku przewłokami. O trudnościach transportowych świadczy fakt, że podróż łodziami z Tobolska do Pekinu może trwać nawet 3 lata i wymaga siedmiu przewłok.

• Od 1720 r. - Rosja podbija ziemie Czukczów, czyli Luorowietlan na wschód od źródeł Anadyru. Nazwa Czukczów wywodzi się od ich własnego określenia czauczu, czyli bogaci w renifery.

• 1727 r. - Założenie rosyjskiego miasta Kiachta na południe od Bajkału.

W Kiachcie zostaje podpisana kolejna umowa graniczna między Chinmi i Rosją, wprowadzająca korekty do Traktatu z Nerczyńska. Zgodnie z umową tereny na południe od Sajanów przypadają Chinom, a ziemie Kirgizów Jenisejskich leżące po północnej stronie Sajanów mają należeć do Rosji. Mimo to niewielkie kirgiskie księstwa pozostaną niezależne do lat 1760. kiedy Rosja wprowadzi tam oddziały kozaków pacyfikujące Kirgizów. Wtedy też zacznie budować swoje forty, aby zrównoważyć wpływy Chińczyków, którzy w 1758 r. zajmują Dżungarię.

• 1725 - 1730 r. - Duńczyk Vitus Bering prowadzi rosyjską Ekspedycję Kamczacką z Ochocka.

Jest to początek naukowego badania Syberii. W 1728 r. wraz z Aleksiejem Czirikowem Bering płynie przez cieśninę między Eurazją i Ameryką potem nazwaną jego nazwiskiem i przedostaje się na Morze Czukockie. Z powodu gęstej mgły nie dostrzega Alaski, lecz 16 sierpnia natrafia na małe wyspy, które nazywa Wyspami Diomedesa (w prawosławnym kalendarzu ten dzień jest poświęcony św. Diomedesowi, chrześcijańskiemu męczennikowi ściętemu w Nicei w roku 311).

W tym czasie Wyspy Diomedesa są zamieszkane przez nieliczne społeczności Eskimosów.

• 1732 r. - Iwan Fiodorow i Michaił S. Gwozdiew docierają do wybrzeży Alaski. Gwozdiew rysuje mapę Wysp Diomedesa, odtąd zwanych czasem Wyspami Gwozdiewa, a mniejsza z nich będzie też znana jako Wyspa Krusensterna.

• 1733 - 1741 r. - V. Bering kieruje Wielką Ekspedycją Północną (II Ekspedycja Kamczacka).

W 1741 r. zajmuje dla Rosji wybrzeża Alaski i Aleuty. Umiera na wyspie nazwanej potem Wyspą Beringa w archipelagu Wysp Komandorskich.

Jeden z uczestniczących w ekspedycji kapitanów Dmitrij Łaptiew rysuje mapę brzegów Azji od ujścia Leny na wschód. Na cześć Dmitrija i jego krewnego Charitona morze między Tajmyrem i Wyspami Nowosyberyjskimi otrzyma nazwę Morza Łaptiewów.

• 1736 - 1737 r. - Rosyjski admirał Stiepan Małygin i kapitan A. Skuratow po wypłynięciu z Morza Barentsa badają Morze Karskie i docierają do ujścia Obu.

• 1740 r. - Przy ujściu Kołymy Rosjanie zakładają osadę Ambarczik, z czasem ważny lokalny port.

• 1742 r. - Rosjanin Siemion Czeluskin w poszukiwaniu futer i dogodnych szlaków handlowych odkrywa wysunięty najdalej na północ przylądek Eurazji nazwany potem jego nazwiskiem.

• Druga połowa XVIII w. - Po zajęciu Dżungarii przez Chiny (1758) miejscowi Kirgizi zostają przesiedleni do Mandżurii, aby zniechęcić ich do buntów. Tak powstaną Kirgizi Mandżurscy lub Fuyu (Fuyü Girgis).

• 1753 r. - Rosjanie zakładają osadę Jekaterynburg (nazwa na cześć carycy Katarzyny), która leżąc na głównym szlaku komunikacyjnym z Moskwy do Irkucka wkrótce stanie się wrotami do Syberii.

• 1761 - 1762 r. - Rosja zajmuje Czukotkę.

• 1764 r. - Kozak sierżant Stepan Andrejew twierdzi, że widział ląd Tikegen na północ od Półwyspu Czukockiego, co sugeruje, że chodzi o Wyspę Wrangla. Andrejew pisze, że północną wyspę zamieszkuje lud Krahaj czego jednak później nie potwierdzą podróżnicy docierający do tego lądu.

• 1764 r. - Zostaje wydzielona druga syberyjska gubernia z centrum w Irkucku. W ten sposób rosyjskie władze formalnie uznają zauważalny od dawna podział na Syberię zachodnią ze stolicą w Tobolsku i wschodnią.

Niedługo potem Katarzyna II uznając odrębność ogromnych terytoriów na wschód od Uralu ustanowi imperialnego generał-gubernatora całej Syberii z siedzibą w Tobolsku podlegającego bezpośrednio carycy, lecz cieszącego się daleko posuniętą autonomią.

W herbie Syberii znajdują się dwa sobole, łuk i strzały przykryte koroną, co jednoznacznie wskazuje na podstawy syberyjskiej ekonomii.

• 1768 - 1774 r. - Peter Simon Pallas, niemiecki uczony w służbie rosyjskiej, bada Syberię, publikując prace między innymi z mineralogii, zoologii i etnografii. W roku 1771 w topniejącym lodzie na Wiluju (dopływ Leny) odkrywa szczątki nosorożca włochatego z plejstocenu. Sądzi, że to legendarny podziemny szczur, czyli mamut. W istocie zaś mamut został wcześniej opisany jako włochaty słoń przez Brytyjczyka H. Sloane’a (1728), G. Cuviera (1796), Niemca J. F. Blumenbacha (1799) i Brytyjczyka J. Brookesa (wprowadza rodzajową nazwę Mammuthus, 1828).

• 1776 r. - Niedaleko Jeniseju Pallas znajduje wielki kamień, o którym Mongołowie opowiadają, że spadł z nieba i rzeczywiście jest to meteoryt żelazisty. Trzy lata później meteoryt zostaje przetransportowany do Krasnojarska, a jego fragmenty trafiają do Londynu. Wraz z innymi meteorytami staną się materialną podstawą dla teorii Chladniego.

• 1782 r. - Przy ujściu rzeki Om do Irtyszu powstaje faktoria nazwana Omsk (skrót od rosyjskiego Otdalionnoje Miesto Ssylnych Katorżnikow - Oddalone Miejsce Zsyłki Katorżników).

• 1796 r. - Car Paweł I znosi urząd generał-gubernatora całej Syberii, aby mocniej związać Syberię z Rosją.

• 1799 r. - Rosjanie zakładają Kompanię Rosyjsko-Amerykańską do eksploatacji bogactw Alaski.

• XIX w. - Na południu Syberii funkcjonuje jedna z najdłuższych i najtrudniejszych dróg na świecie znana jako szlak pocztowy, który łączy Moskwę, Jekaterynburg, Omsk i Władywostok.

Ogromne rosyjskie imperium zmaga się z trudnościami komunikacyjnymi, co skłania władców Rosji do poszukiwania Przejścia Północno-Wschodniego, czyli morskiej drogi z Atlantyku na Pacyfik wzdłuż północnych wybrzeży Eurazji. Temu celowi służą na przykład wyprawy bałtyckiego Niemca Otto von Kotzebue w latach 1815-1818 i 1823-1826.

• XIX w. - Rosja uważa Nową Ziemię za swoje terytorium, chociaż nie prowadzi tam żadnej działalności. Co pewien czas dochodzi do dyplomatycznych spięć z Norwegią, która również rości sobie prawa do bezludnego lądu.

• XIX w. - Rosjanie zaczynają na Syberii hodowlę pszczoły miodnej sprowadzonej z Europy.

• XIX - XX w. - Rosjanie, skoncentrowani wcześniej głównie na zdobywaniu zwierzęcych futer, rozwijają eksploatację mineralnych bogactw Syberii: we wschodniej Syberii działają kopalnie diamentów, a w drugiej połowie XX w. trwa wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego.

• XIX - XX w. - Rosja mająca jedno z największych imperiów kolonialnych dąży do zasymilowania lub wytępienia ludów syberyjskich uważanych za prymitywne i zwykle mało użyteczne dla kolonizatorów.

Ludy tureckie i mongolskie zamieszkujące południową Syberię są zazwyczaj określane ogólną nazwą „Tatarów” mimo że większość z nich nie ma wiele wspólnego z właściwymi Tatarami z Kazania i Krymu.

Najaktywniejszą, najbogatszą i najlepiej przystosowaną do nowych warunków grupą etniczną przedrosyjskiej ludności Syberii okazują się Jakuci. Szybko ulegają rusyfikacji (przyjmują rosyjską kulturę) stając się lojalnymi poddanymi rosyjskiego cara. Na południu wschodniej Syberii prowadzą osiadły tryb życia: uprawiają ziemię (głównie pszenica), hodują krowy, konie i renifery. Produkują żelazo, a od drugiej połowy XIX w. wydobywają złoto (nad rzekami Lena i Oliokma). Jakucka metaloplastyka zdobywa sławę w Europie podobnie jak futra i wyroby z kości słoniowej (mamuciej). Powstaje jakucka inteligencja, często wykształcona w Europie i burżuazja jak na przykład milioner Nikiforow. Jakuci monopolizują handel z Chinami i Japonią, a nawet Ameryką i tworzą własne banki, z których najsławniejszy zakłada Ewerstow. Od drugiej połowy XIX w. Jakuci używają rolniczych maszyn parowych i prądu elektrycznego. Następuje rozpad dawnych struktur rodowych.

• XIX - XX w. - Nieńcy są najliczniejszą mniejszością językową wśród na ogół zrusyfikowanych ludów uralskich poddanych Rosji.

• 1804 r. - Tomsk zostaje stolicą kolejnej syberyjskiej guberni.

• 1811 r. - Syberyjski myśliwy i przedsiębiorca Jakow Sannikow przebywając na północnym krańcu Wysp Nowosyberyjskich (Wyspa Kotielna) dostrzega szczyty nieznanych gór. W ten sposób na mapy trafia Wyspa Sannikowa, choć przez następne dziesięciolecia nikt nie potrafi jej odnaleźć. Dopiero w latach 1886 i 1893 rosyjski geolog E. Toll widzi góry z Wyspy Kotielnej. Znów jednak nikt z następnych badaczy ich nie znajduje. Sam E. Toll wraz trzema towarzyszami zaginie w latach 1900-1902 podczas poszukiwań legendarnej wyspy. Do 1937 r. Wyspa Sannikowa ostatecznie znika z map - były to szczyty gór lodowych, być może pokrytych częściowo piaskiem. Imię Sannikowa otrzymuje za to cieśnina w Archipelagu Nowosyberyjskim między Małą Wyspą Lachowską i Wyspami Anżu.

• 1816 r. - Niemiec w służbie Rosji Otto von Kotzebue przepływa z południa przez Cieśninę Beringa na Morze Czukockie i bada wybrzeża Alaski. Dla upamiętnienia swojego pierwszego oficera Makara Iwanowicza Ratmanowa (1772-1833/1834) Wielką Wyspę Diomedesa nazywa Wyspą Ratmanowa.

Kotzebue nie znajduje morskiej drogi prowadzącej do Europy wzdłuż wybrzeży Syberii i zawraca na Pacyfik.

• 1820 - 1824 r. - Baron Ferdinand von Wrangel (1797-1870), rosyjski uczony niemieckiego pochodzenia, bada północno-wschodnie brzegi Oceanu Arktycznego. Na podstawie relacji Andrejewa, opowieści Czukczów i obserwacji zwierząt określa przybliżone położenie nieznanej jeszcze wyspy na północ od Czukotki: wyspa otrzyma potem jego imię.

• 1822 r. - Rząd rosyjski oficjalnie zakazuje odbierania ziemi Jakutom, lecz rosyjscy chłopi nadal osiedlają się na ich terenach.

• 1822 r. - Omsk zostaje siedzibą generał-gubernatora zarządzającego zachodnią Syberią. Miasto szybko się rozwija jako ośrodek handlu i rzemiosła, a w XX w. centrum przemysłowe.

• 1827 r. - Odkrycie złota w zachodniej Syberii budzi zainteresowanie poszukiwaniem cennego kruszcu i w następnych dziesięcioleciach Syberia staje się głównym producentem złota na planecie. Sytuację zmieni dopiero odkrycie złóż w Kalifornii i Australii.

Poszukiwania złóż są intensywne, ponieważ w 1812 r. Moskwa zniosła państwowy monopol na wydobywanie metali szlachetnych. W 1870 r. wprowadzi nakaz sprzedawania wydobytego kruszcu państwu, który utrzyma się do monopolizacji górnictwa przez komunistów w XX w.

• 1828 - 1830 r. - Adolf Erman przechodzi całą Syberię od Uralu do Kamczatki.

• 1839 r. - Wauli Piettomin organizuje zbrojne powstanie Nieńców przeciw Rosji. Przez dwa lata nęka okupanta oraz podległych Moskwie kniaziów Tajszyn. Wreszcie za radą carskiego namiestnika kniaź Tajszyn zaprasza Piettomina na rozmowy w Obdorsku. Kiedy zgodnie z miejscowym zwyczajem wódz przybywa nieuzbrojony ufając zapewnieniom o chęci zawarcia kompromisu, Rosjanie go więżą i skazują na dożywotnie zesłanie.

• Od 1846 r. - Węgierski podróżnik Antal Reguly wyrusza z Petersburga na wschód, aby badać języki uralskie i odnaleźć te, które są najbliżej spokrewnione z węgierskim.

• 1848, 1861 r. - Powstaje idea niezależnego państwa syberyjskiego (oczywiście torpedowana przez Moskwę).

• 1849 r. - Henry Kellet, kapitan brytyjskiego statku Herald dopływa do niewielkiej wysepki, którą nazywa Herald. Na zachód od niej dostrzega inny ląd zapisany przez niego pod nazwą Plover Island (Wyspa Siewki), a potem naniesiony na brytyjską mapę jako Kellet Land (Wyspa Wrangla).

• Ok. 1850 r. - W lasach na południu Syberii zostaje schwytana włochata kobieta nazwana Zaną. Ma silnie wysuniętą szczękę i nie potrafi mówić. Wielu uczonych uzna potem, że była neandertalką, lecz w pierwszych latach XXI w. badania DNA pobranego z jej kości wykażą, że niewątpliwie należała do Homo sapiens, a jej szczególne cechy wynikały z patologicznego niedorozwoju.

• Od połowy XIX w. - Wizjonerzy i inżynierowie mówią o stworzeniu mostu przez Cieśninę Beringa między Syberią i Alaską: Amerykanie W. Gilpin (1849), E. H. Hariman (1905) i T.Y. Lin (1958, 1975-1985) oraz Rosjanin P. Borysow (1960). Natomiast w początkach XXI wieku pojawi się idea tunelu pod Cieśniną Beringa i Wyspami Diomedesa.

Realizacja któregoś z tych projektów miałoby ogromne znaczenie nie tylko ekonomiczne, lecz także polityczne, zwłaszcza po zwycięstwie komunizmu w Rosji. W XXI wieku szansę na powstanie mostu rosną ze względu na postępujące ocieplenie.

• Od 1851 r. - Systematyczne wydobycie węgla kamiennego w Zagłębiu Kuznieckim znanym potem jako Kuzbas.

• 1853 r. - Rosjanie zakładają Aleksandrowsk na Sachalinie. W roku 1855 zajmują północny Sachalin. Na południu zaś osiedlają się Japończycy.

• 1856 - 1858 r. - Rosjanie zakładają faktorie nad Amurem, Błagowieszczeńsk (1856) oraz Chabarowsk (1858, nazwa na cześć J. Chabarowa) i coraz śmielej zajmują obszar na północ od Amuru. Są to tereny sporne z Chinami, ponieważ mniejszość chińska mieszka tu od kilkaset lat, zwykle tworząc lokalne elity. Rosja wykorzystuje jednak osłabienie Chin po wojnach opiumowych i wymusza uznanie aneksji w nowych traktatach granicznych podpisanych w Ajgunie (1858) i Pekinie (1680). Odtąd granica biegnie wzdłuż Amuru, a obszary na północ i wschód od tej rzeki należą do Rosji. Stare chińskie osady otrzymują nowe nazwy, na przykład górnicze Yëzhūhé zostaje przez Rosjan nazwane Tetiuche.

Rosjanie wracają do Albazinu niezamieszkałego od traktatu zawartego w Nerczyńsku.

• 1860 r. - Rosja zaczyna zagospodarowywać ziemie między Ussuri a Morzem Japońskim - buduje port Władywostok nad Zatoką Piotra Wielkiego, jedną z głównych rosyjskich baz w Azji Wschodniej. Zasiedlone przez Rosjan w 1896 r. Tetiuche staje się dużym centrum wydobycia rud metali.

Wkrótce powstanie transsyberyjska linia telegraficzna łącząca Moskwę, Omsk, Irkuck i Władywostok z odgałęzieniem do Taszkentu w Azji Środkowej.

• 1864 r. - Otto Lindholm z Finlandii zakłada przedsiębiorstwo zajmujące się połowem wielorybów wokół Kamczatki i Czukotki.

Firma Lindholma upadnie, kiedy w 1889 r. Akim Dydymow zainwestuje w specjalistyczny statek do polowania na wieloryby zbudowany według wzorców norweskich, wyposażony w norweskie armatki miotające harpuny i w dużej części obsługiwany przez Norwegów. Statek Dydymowa tonie w sztormie w 1890 r.

Pod koniec XIX w. nowym przedsiębiorcą wielorybniczym zostaje bałtycki Niemiec hrabia Henrich Kajzerling, który dysponuje dwoma statkami polującymi na wielkie ssaki. Ma też pierwszy statek-przetwórnię zbudowany dla jego firmy w Gdańsku. Jest on wyposażony w urządzenia do wytapiania tranu i wytwarzania mączki wielorybiej.

• 1864 - 1876 r. - Polski zesłaniec A. Czekanowski bada wschodnią Syberię i publikuje cenione prace dotyczące entomologii, zoologii, botaniki, paleontologii oraz geologii dużej części tego wciąż słabo poznanego kraju.

• 1865 r. - Skazany na zesłanie wybitny polski przyrodnik i lekarz Benedykt T. Dybowski zaczyna badania faunistyczne w okolicach Czity a potem w Górach Jabłonowych. Od 1867 r. wraz z innym polskim zesłańcem Wiktorem Godlewskim (1831-1900) bada biologię Bajkału, a później z Czekanowskim północną Mongolię i rejon Amuru aż do Pacyfiku. Dzięki wstawiennictwu uczonych z Petersburga w 1876 r. wraca do Polski.

• 1866 r. - Niemiecki wielorybnik Eduard Dallmann ląduje na Wyspie Wrangla.

• 1867 r. - Po sprzedaży Alaski i Aleutów granica Rosji biegnie przez Cieśninę Beringa, przy czym Wielka Wyspa Diomedesa (Wielka Diomeda) należy do Rosji, a Mała Wyspa Diomedesa (Mała Diomeda, Little Diomede Island, Wyspa Krusensterna) do USA. Leżąca na południe od cieśniny Wyspa Świętego Wawrzyńca przypada USA. Jeszcze dalej na południe granica przebiega między Wyspą Miedzianą (rosyjskie Wyspy Komandorskie) i Attu (amerykańskie Aleuty).

Status Wyspy Wrangla i pobliskiej wyspy Herald pozostaje sporny, chociaż w sierpniu amerykański wielorybnik zbliża się do wybrzeży Wyspy Wrangla.

• 1872 r. - Na Nowej Ziemi osiedla się pewna liczba Niemców, którzy stają się pierwszymi stałymi mieszkańcami pustynnego lądu. Pięć lat później na wyspy przybywają 24 osoby, należące do sześciu rodzin.

• 1872 r. - Austriaccy żeglarze Julius von Payer i Karl Weyprecht odkrywają nieznany dotąd bezludny ląd położony na wschód od Svalbardu. W 1873 r. nazwą go Ziemią Franciszka Józefa na cześć panującego cesarza.

• 1872 - 1883 r. - Polak J. Czerski prowadzi kilka rosyjskich ekspedycji badawczych we wschodniej Syberii, poznając i opisując świat roślin i zwierząt, topografię kraju oraz jego ludność.

• 1875 r. - Rosja zajmuje Sachalin na południe od 50^oN (szerokości północnej). Nad Cieśniną Tatarską powstają rosyjskie porty i osady, na przykład Wanino (nazwane na cześć kartografa Wanina, autora map Cieśniny Tatarskiej z roku 1874).

• Od 1877 r. - Rosjanie organizują szereg morskich konwojów znanych jako ekspedycje karskie, ponieważ ich celem jest transport towarów z Syberii przez Morze Karskie do Europy. Do roku 1919 wyruszą 122 konwoje, lecz tylko 75 dotrze do celu przywożąc zaledwie 55 ton towarów.

• 1878 - 1879 r. - Nils A. Nordenskjoeld na statku Vega jako pierwszy przepływa całe Przejście Północno-Wschodnie z Europy do Cieśniny Beringa.

Redakcja New York Herald wysyła George’a W. De Longa na poszukiwanie Nordenskjoelda (1879), żeby zdobył ciekawy materiał prasowy i ewentualnie podjął próbę zdobycia Bieguna Północnego. Koło Wyspy Wrangla statek De Longa Jeannette wmarza w lód i dryfuje z prądem. Tonie na północ od Wysp Nowosyberyjskich (1881), a większość ludzi wraz z De Longiem ginie w delcie Leny (1881).

Naukowym plonem wyprawy jest odkrycie archipelagu niewielkich wysepek De Longa na północny wschód od Wysp Nowosyberyjskich.

• 1881 r. - Amerykański kapitan Calvin L. Hooper poszukujący wyprawy De Longa ląduje na Wyspie Wrangla, którą ogłasza posiadłością USA pod nazwą New Columbia. Uczestniczący w wyprawie John Muir publikuje pierwszy naukowy opis Wyspy Wrangla.

• 1882 - 1883 r. - Pierwszy Międzynarodowy Rok Geofizyczny. Naukowcy z całego świata wspólnie badają Arktykę.

• 1883 r. - Polski uczony w służbie rosyjskiej Leon Hryniewiecki i dwaj Nieńcy przechodzą pieszo Nową Ziemię.

• 1884 r. - We Władywostoku powstaje wielki niemiecki dom handlowy Kunst und Albers. W następnych latach ta firma zbuduje największą sieć handlową na Syberii, która sięgnie aż do Japonii. Zniszczą ją dopiero bolszewicy.

• 1889 r. - Przez Syberię przechodzi epidemia znana jako grypa rosyjska. Zaczęła się we wschodniej Azji, a potem dociera do Kanady i przez Petersburg do Europy.

• 1889 - 1890 r. - Beniamin Leontonowicz Metenkow, właściciel firmy fotograficznej w Jekaterynburgu, na polecenie generała Nikołaja Jermakowa odbywa podróż wzdłuż szlaku pocztowego z Jekaterynburga do Władywostoku. W ogromnie trudnych warunkach, w dyliżansach i na wozach Melenkow przejeżdża całą trasę planowanej Kolei Transsyberyjskiej, dokumentując fotograficznie stan dróg, ukształtowanie terenu, bezmiar tajgi i Bajkału.

• 1890 r. - W maju carewicz Mikołaj przybywa do Władywostoku i oficjalnie rozpoczyna budowę Kolei Transsyberyjskiej. Metenkow utrwala ten moment na fotografii.

• Lata 1890. - Początek masowej hodowli lisa (Vulpes), pieśca (Alopex lagopus) i innych gatunków na futra.

• 1891 r. - Powstaje muzeum etnograficzne w Jakucku. Jest poświęcone głównie Jakutom.

• 1891 - 1904 r. - Rosjanie budują Kolej Transsyberyjską, w tym czasie najdłuższą (9300 km), linię kolejową świata Moskwa-Nachodka i wymuszają na Chinach prawo do budowy Kolei Wschodniochińskiej w Mandżurii (od roku 1897). Rozbudowują chiński port Dalian (rosyjskie Dalnij) nad Morzem Żółtym jako punkt końcowy Kolei Wschodniochińskiej.

• 1892 - 1894 r. - Na zlecenie Petersburskiej Akademii Nauk bałtycki Niemiec geolog Eduard Gustav von Toll (1858-1902) prowadzi badania w rejonie Indygirki.

• 1894 r. - Brytyjski przyrodnik A. B. R. Trevor-Battye bada wyspę Kołgujew i opisuje Nieńców hodujących tu renifery.

• 1894 - 1896 r. - Rosyjska ekspedycja naukowa bada kulturę Jakutów.

• 1896 r. - Polak W. Sieroszewski wydaje po rosyjsku słynną monografię o Jakutach. Opiera się ono na materiałach zebranych podczas swego pobytu w Jakucji od roku 1881. Dopiero w 1905 r. wyjedzie do Polski.

• 1897 r. - Spis ludności wykazuje, że Syberię zamieszkuje 5 760 169 ludzi, z czego 84,9% stanowią osadnicy z zachodu, głównie Rosjanie. Jakuci są cywilizacyjnie najbardziej zaawansowaną grupą etniczną Syberii, lecz żyją w ogromnym rozproszeniu - ich osady często znajdują się w odległości kilkudziesięciu kilometrów jedna od drugiej. Większość Jakutów wyznaje prawosławie (132 cerkwie) i jest już zrusyfikowana.

• 1898 r. - Amerykanin Walter Wellma bezskutecznie próbuje dotrzeć do Bieguna Północnego, wyruszając z psim zaprzęgiem z Ziemi Franciszka Józefa.

• Do końca XIX w. - Eskimoska osada Kunga znajdująca się na północnym krańcu Wielkiej Wyspy Diomedesa zostaje porzucona z powodu głodu. W południowo-zachodniej części wyspy pozostaje jeszcze druga eskimoska społeczność Imaqthliq.

• Początek XX w. - Powstają jakuckie gazety drukowane grażdanką.

W tym czasie działa też jakucki pisarz A. E. Kułakowskij.

• 1904 r. - W Ałtaju na uroczysku Tereng odbywa się oficjalna reforma szamanizmu ak-tian. Pod wpływem lamaizmu dotychczasowe krwawe ofiary ze zwierząt ustępują ofiarom z masła i mleka.

• 1905 r. - Adam M. Piwowar, polski geolog przebywający na zesłaniu, bada Nową Ziemię. Opisuje zimny płaskowyż wewnątrz wysp i liczne jeziora.

• 1905 r. - Japonia rozbija rosyjską armię w Mandżurii, zajmuje rosyjski południowy Sachalin i potwierdza swoje panowanie nad Kurylami.

• Od 1906 r. - Polski geolog Kazimierz Grochowski (1873-1937) przyjeżdża do Władywostoku. Odtąd przez wiele lat pracuje dla firm górniczych poszukując złota, srebra i innych surowców. Z ramienia międzynarodowego koncernu Upper Amur Gold Mining Company działa we wschodniej Syberii, a w 1912 r. na Alasce. Zbiera przy tym dane etnograficzne o ludach Syberii i Mandżurii, o Mongołach i Chińczykach. Po bolszewickim przewrocie w Rosji przenosi się do chińskiego Harbinu, a potem do Polski. Umiera w Harbinie, kiedy jedzie na Filipiny, aby objąć tam stanowisko dyrektora kopalni złota.

• 30 VI 1908 r. - W rejonie rzeki Tunguska (dopływ Jeniseju) eksplozja meteorytu tunguskiego w atmosferze powala i pali tajgę w promieniu ponad 27 km, łamie drzewa w odległości do 70 km i tworzy falę uderzeniową odczuwalną ponad 100 km od epicentrum wybuchu. Hodowcę reniferów w odległości 30 km podmuch powietrza wyrzuca na kilkadziesiąt metrów (umiera po kilku dniach). Świadkowie odczuwają wstrząsy ziemi, a huk jest słyszalny 700 km od Tunguski. Pojaśnienie nocnego nieba 30 VI i rozbłysk światła są widoczne między innymi w Polsce, Hamburgu, Lille i Greenwich. Pył wznosi się do górnych warstw atmosfery, tworząc zjawisko obłoków srebrzystych i białych nocy w Sztokholmie i Danii oraz ogranicza nasłonecznienie (o 30% w Europie i Azji, o 10% w Kalifornii), na kilka lat ochładzając klimat całej planety. Co ciekawe, gdyby meteoryt nadleciał cztery godziny później, zniszczyłby Londyn. Natomiast różnica kilkudziesięciu minut oznaczałaby zagładę Petersburga i być może, za kilka lat nie doszłoby do bolszewickiego przewrotu.

Dopiero w 1921 r. Leonid A. Kulik, badacz meteorytów, wyrusza z Petersburga na Syberię i po raz pierwszy środowisko naukowe poznaje szczegóły katastrofy nad Tunguską (1922). Podczas drugiej wyprawy w 1927 r. Kulik odkrywa powalony las, ale nie znajduje krateru, co oznacza, że kosmiczny obiekt nie uderzył w ziemię. Opowieści Ewenków o kataklizmie spisze potem J. M. Susłow i opublikuje w czasopiśmie Mirowiedenije (1927).

• 1910 - 1911 r. - Za namową rosyjskich władz grupa Polaków z Górnego Śląska dobrowolnie decyduje się wyemigrować na Syberię. Rosjanom chodzi o rozrzedzenie żywiołu polskiego w Polsce a zarazem zaludnianie Syberii. Polacy zakładają osadę Czeremchowo ok. 100 km na północ od Irkucka. Część osadników przerażona warunkami życia w nowym miejscu decyduje się na powrót. Wielu jednak nie ma dość pieniędzy, żeby opłacić podróż do Europy, a po roku 1926 Sowieci blokują możliwość powrotu.

• 1911 r. - Powstaje linia morska łącząca Władywostok i Kołymę; raz w roku tę trudną trasę przepływa jeden parowiec.

• 1912 r. - Rosjanin Georgij Siedow (1877-1914) organizuje wyprawę do Bieguna Północnego. Najpierw utyka w lodach koło Nowej Ziemi, potem zimuje na Ziemi Franciszka Józefa. Umiera koło Ziemi Franciszka Józefa idąc do bieguna, lecz zebrane obserwacje i pomiary okażą się bezcennym materiałem naukowym.

• Od 1913 r. - Rosjanin Boris A. Wilkickij (1885-1961) dowodząc lodołamaczami Tajmyr i Wajgacz bada północne wybrzeża Azji. W 1913 r. Wilkickij odkrywa wyspę na północ od półwyspu Tajmyr nazwaną przez niego Ziemią Mikołaja II. Z czasem okaże się, że odkryty ląd nie jest jedną wyspą, lecz archipelagiem nazwanym Ziemią Północną. Ląd dostrzeżony przez Wilkickiego zostanie nazwany Wyspą Carewicza Aleksego a później Małym Tajmyrem.

• 1914 r. - Kanadyjska wyprawa Vilhjalmura Stefanssona kończy się tragiczną wędrówką rozbitków ze statku Karluk po lodzie do wyspy Herald i dalej do Wyspy Wrangla. W końcu ratuje ich amerykański statek King and Winge.

• 1914 - 1915 r. - Grupa Wilkickiego jako druga w dziejach przepływa całe Przejście Północno-Wschodnie i jako pierwsza podróżując ze wschodu na zachód, czyli z Władywostoku do Archangielska.

W czasie tej wyprawy Wilkickij odkrywa Nowopaszennij Ostrow znany później jako Wyspa Żochowa. Odkryty ląd należy do archipelagu De Longa znajdującego się na północny wschód od Wysp Nowosyberyjskich i obejmującego kilka wysepek: Jeannette i Henrietta na północy, Wyspę Wilkickiego na południu, Wyspę Żochowa w centrum archipelagu i największą z nich Bennett na zachodzie.

Trzy lata później Wilkickij ma stanąć na czele bolszewickiej ekspedycji badawczej, lecz wyprawa nie dochodzi do skutku. W 1920 r. Wilkickij wyjeżdża do Wielkiej Brytanii, a potem pracuje w Kongo dla władz belgijskich. Umrze w Brukseli.

• 1916 r. - Rząd Rosji ogłasza Wyspę Wrangla terytorium rosyjskim.

• 1917 r. - Generał A. Kołczak jako carski namiestnik Syberii próbuje stawiać zbrojny opór bolszewikom.

• 1918 r. - Rządy Ententy wysyłają na Syberię wojska interwencyjne mające obalić bolszewików. Japonia wykorzystuje sytuację i zajmuje cały Sachalin, a na kontynencie okupuje Zabajkale (tereny na wschód jeziora Bajkał aż do granicy z Mongolią i Chinami).

W Omsku powstaje antybolszewicki rząd pod przywództwem Nikołaja Awksientiewa, lecz 17 listopada 1918 roku obala go pucz wojskowy Kołczaka. Generał ogłasza się wielkorządcą Rosji.

• 1918 r. - Upadek caratu budzi nadzieje ludów Syberii na wolność. Na przykład w Ojrot Tura zwanym Nowym Karakorum (1918) powstaje lokalna ałtajska władza, lecz wkrótce zniszczą ją bolszewicy, a w 1947 r. miejscową nazwę Ojrot Tura zmienią na rosyjską Gornoałtajsk.

• 1918 - 1920 r. - Syberia jest centrum rozprzestrzenienia hiszpanki, która pochodzi co prawda z Ameryki Północnej, lecz jest roznoszona między innymi przez ptaki gniazdujące w Arktyce, a zimujące w Afryce i południowej Azji. Epidemia zabójczej grypy dodatkowo pogarsza i tak tragiczną sytuację po upadku Rosji i wkroczeniu bolszewików na Syberię.

• 14 XI 1919 r. - Po pokonaniu armii Kołczaka bolszewicy zajmują Omsk, a rząd Kołczaka przenosi się do Irkucka. Kiedy również Irkuck wpada w ręce bolszewików (21 I 1920 r.), Kołczak zostaje schwytany, postawiony przed sądem i stracony.

Walkę kontynuuje wspierany przez Japończyków Grigorij Siemionow. Jego oddziały złożone częściowo z żołnierzy Kołczaka zajmują rejon Czity i skutecznie odpierają dwa ataki bolszewików wiosną i latem 1920 r.

• 6 IV 1920 r. - W Błagowieszczeńsku nad Amurem odbywa się inspirowany przez Moskwę zjazd robotników, który proklamuje powstanie państwa pod nazwą Republiki Dalekiego Wschodu. Nowy organizm polityczny ma obejmować tereny nad Amurem i Władywostok, Zabajkale, Kamczatkę oraz Czukotkę, a stolicą zostaje Wierchnieudyńsk.

Zjazd powołuje też armię złożoną z żołnierzy walczących wcześniej przeciw Kołczakowi i deklaruje, że rząd ma mieć charakter koalicyjny, a więc ma być demokratyczny. Republika jest w istocie kierowanym przez bolszewików marionetkowym pseudopaństwem, które ma jedynie osłaniać wschodnie granice Rosji Sowieckiej. Dzięki temu Lenin może ściągnąć wojska ze wschodniej Syberii, żeby użyć ich przeciw interwentom w Europie i do walki z Polską.

• Od V 1920 r. - Republika Dalekiego Wschodu prowadzi negocjacje z Japończykami zakończone 15 lipca. Na mocy podpisanego traktatu Japończycy opuszczają Zabajkale zachowując jednak Sachalin. Pozbawiony ich wsparcia Siemionow ulega bolszewikom, którzy zajmują Czitę. 22 października ostatnie japońskie oddziały odchodzą z Chabarowska, a ich miejsce zajmuje armia Republiki Dalekiego Wschodu. Wraz z ewakuacją Japończyków kończy się antybolszewicka zbrojna interwencja na Dalekim Wschodzie.

Republika zaś po odejściu Japończyków powiększa swoje terytorium i może przenieść stolicę do Czity. Marionetkowe państwo nie jest już tylko buforem w sensie militarnym, ale jako kraj formalnie niezależny od bolszewickiej Rosji nie podlega międzynarodowym sankcjom gospodarczym. Może więc handlować z krajami kapitalistycznymi, w tym ze Stanami Zjednoczonymi, a nikt z handlowców nie chce wiedzieć, że towary zakupione na Dalekim Wschodzie wędrują do bolszewickiej Rosji.

• Po 1920 r. - Zaczyna się terror na skalę nigdy nie odnotowaną w carskiej Rosji.

Syberia zostaje pokryta siecią sowieckich obozów koncentracyjnych znaną potem jako GUŁag. Służą one izolacji i eksterminacji politycznych przeciwników oraz grup etnicznych, które nie pasują do komunistycznej wizji rzeczywistości. Obozowe baraki otaczają druty kolczaste i strażnicze wieżyczki z wartownikami strzelającymi do każdego, kto zbliży się do drutów. Jednak sama przyroda, odległość i wrogość okolicznej ludności na ogół wystarczą, aby powstrzymać więźniów od ucieczki. Do 1989 r. zginą tu miliony ludzi zwożonych koleją lub spędzanych na piechotę, zabijanych przez mróz, głód, choroby, pracę nad siły i okrucieństwo zdegenerowanych strażników. Więzione kobiety są gwałcone lub zmuszane do prostytucji za chleb. Więźniowie bywają umieszczani zimą w namiotach, co prowadzi do masowych zamarznięć. Centrum szczególnie ciężkich obozów stanowi rejon Kołymy z głównym portem w Magadanie. Dzięki niewolniczej pracy więźniów Sowieci rozwijają przemysł, zwłaszcza kopalnictwo węgla, ropy i innych surowców mineralnych, produkcję drzewną i komunikację. Na każdy kilometr budowanych linii kolejowych przypada kilka lub kilkanaście ofiar śmiertelnych.

Ważnymi punktami, skąd więźniowie są rozwożeni do obozów stają się porty Archangielsk, Ambarczik, Anadyr, Magadan a potem także Tiksi i Narjan-Mar. Więźniowie są też transportowani koleją głównie przez Czelabińsk, Omsk, Nowosybirsk, Tomsk, Krasnojarsk, Irkuck i Czitę.

Rosyjski poeta i prozaik Warłam Szałamow (1907-1982) przez 17 lat przetrzymywany w więzieniach w Moskwie oraz w obozach na Uralu i Kołymie opisuje warunki życia uwięzionych. Jego opublikowane na Zachodzie w roku 1978 Opowiadania kołymskie stają się sensacją jako wstrząsający dokument. Pokazują nie tylko okrucieństwo sowieckiego komunizmu, lecz przede wszystkim umysłowe zniewolenie mieszkańców ZSRS, upodlenie zarówno więźniów jak i strażników oraz bezsilność zwykłego człowieka. Przykładem jest opis ucieczki z obozu Gorkij na Kołymie, prawdopodobnie po części wzorowany na autentycznych wydarzeniach. Na czele uciekających stanął major Pugaczow (przypuszczalnie celowe nawiązanie do przywódcy chłopskiego powstania z XVIII w.). Większość więźniów odmówiła ucieczki mimo otwarcia bram obozu. Dobrze wiedzieli, że miejscowa ludność im nie pomoże. I rzeczywiście w ciągu kilkunastu godzin wszyscy zostali złapani i zamordowani w tajdze (uciekinierzy z sowieckich obozów koncentracyjnych zwykle nie są oszczędzani). Pugaczow zaś zrezygnował z dalszej ucieczki, schronił się w jamie niedźwiedzia i pozostał tam oczekując śmierci.

• Po 1920 r. - Rząd sowiecki prowadzi oficjalną politykę korienizacji (od rosyjskiego korien - korzeń), czyli przywrócenia etnicznych korzeni ludom podbitym przez Rosję i poddanym rusyfikacji.

W ramach korienizacji w 1921 r. komunistyczne władze ustanawiają Autonomiczny Obwód Komi (w 1936 r. zyska status autonomicznej republiki) ze stolicą w Syktyvkar. Innym uralskim plemieniem, które otrzymuje autonomię w obrębie Rosji jest Udmurt ze stolicą w Iżewsku. W kolejnych latach rośnie liczba administracyjnych jednostek odwołujących się do nierosyjskich tradycji na terenie imperium. Jednak rzeczywista polityka Związku Sowieckiego jest ukierunkowana na rusyfikację. Wbrew oficjalnym deklaracjom Moskwa absolutnie wyklucza realną samodzielność podległych jej krajów, a działaczy na rzecz kulturowego czy politycznego usamodzielnienia się poszczególnych ludów prześladuje, lub wręcz morduje. Językiem urzędowym i szkolnym jest rosyjski. Języki narodowe są uczone tylko w szkołach podstawowych i tylko jako dodatkowe w stosunku do rosyjskiego, a dalsza nauka jest możliwa wyłącznie po rosyjsku.

• 1921 r. - Stefansson wysyła kilku osadników na Wyspę Wrangla z zamiarem ogłoszenia jej posiadłością Kanady. Ekspedycja kończy się jednak fiaskiem po zderzeniu statku z górą lodową i zatonięciu. Dwa lata później jedyna jeszcze żyjąca uczestniczka wyprawy Eskimoska Ada Blackjack zostanie uratowana przez inny statek, który przywiezie 13 osadników (w tym 12 Eskimosów) z Ameryki Północnej.

• 1921 r. - Armia Republiki Dalekiego Wschodu wraz z Armią Czerwoną i mongolskimi komunistami wspólnie pokonują wojska Ungerna, ostatnie liczące się antybolszewickie siły we wschodniej Syberii i Mandżurii.

• 1921 r. - Na wyspie Wajgacz zostają odkryte złoża rud cynku i ołowiu, co pozwoli uruchomić kopalnie obsługiwane przez więźniów politycznych. Administracyjnym centrum wyspy zostaje osada Warniek nazwana na cześć sowieckiego geografa i polarnika Aleksandra Iwanowicza Warnieka,

• 1921 - 1922 - Republika Dalekiego Wschodu i Armia Czerwona wspólnie rozbijają lokalne bunty i próby założenia ośrodków władzy niezależnych od Sowietów na przykład we Władywostoku (w maju 1921 r.), w Chabarowsku (jesień-zima 1921 r.)\ i ponownie we Władywostoku (w czerwcu 1922 r.).

• 27 IV 1922 r. - Sowieci tworzą Jakucką Autonomiczną Republikę w obrębie Rosji. Stolicą jest Jakuck.

Gospodarka Jakucji opiera się na kopalnictwie (głównie dzięki niewolniczej pracy więźniów), hodowli i skromnym rolnictwie. Podstawą wyżywienia jest ziemniak i dlatego wśród rolników wszystko jest podporządkowane uprawie tej rośliny; słabe zbiory oznaczają głód lub wręcz śmierć w zimie.

S. Nowgorodow opracowuje łaciński alfabet jakucki używany w latach 1923-1939, lecz potem zastąpiony przez rosyjską grażdankę.

Sowieci tworzą jednostki administracyjne mające rzekomo zapewniać autonomię poszczególnym ludom podbitym wcześniej przez Rosję. W rzeczywistości są one całkowicie podporządkowane Moskwie, a syberyjskie ludy poddane intensywnej rusyfikacji. Tak na przykład powstaje autonomiczna republika Buriatów ze stolicą w Wierchnieudyńsku (od 1934 r. zwany Ułan Ude). Kirgizi Jenisejscy zostają przemianowani na Chakasów (nazwa oparta na błędnym odczytaniu starej chińskiej nazwy) i otrzymują autonomię w Kotlinie Chakasko-Minusińskiej ze stolicą w mieście Abakan nad rzeką o tej samej nazwie. Chodzi o zniszczenie świadomości kulturowej wspólnoty z Kirgizami za Tien Szan i Kirgizami Mandżurskimi. Szczytem absurdu jest utworzenie obwodu autonomicznego Żydów nad Amurem (1930) ze stolicą w Birobidżanie, chociaż judaiści w tym rejonie stanowią tylko kilkanaście procent ludności.

Co ciekawe, niektóre rozproszone ludy koczowników utrzymują faktyczną niezależność od Rosjan, na przykład Nieńcy, którzy w dużym procencie nie znają rosyjskiego i nie mają rosyjskich dokumentów. W czasach Stalina będą ścigani jak przestępcy i bezkarnie zabijani.

• 15 XI 1922 r. - Już niepotrzebna Republika Dalekiego Wschodu zostaje włączona do Rosji Sowieckiej.

• 1924 r. - Stefansson sprzedaje Wyspę Wrangla amerykańskiej firmie Lomen Bros z Alaski.

Sowiecki okręt wojenny usuwa jednak amerykańskich osadników z Wyspy Wrangla i odstawia ich na granicę Chin. Wybucha sowiecko-amerykański spór o granice w Arktyce. Ostatecznie nie dochodzi do formalnego zawarcia umowy, lecz w praktyce Amerykanie rezygnują z Wyspy Wrangla, uznając ją za mało interesującą pod względem gospodarczym.

• 1925 r. - Założenie Jakuckiego Towarzystwa Naukowego (od 1935 r. Instytut Naukowy), w którym szczególnie aktywnie działają A. E. Kułakowskij, P. Ojunskij i S. Nowgorodow.

• 1925 r. - Japonia oddaje Sowietom północny Sachalin (na północ od 50^oN).

• 1926 r. - Wytyczenie granic ZSRS wzdłuż południków 32^o4’35” i 168^o49’30”E do Bieguna Północnego. Sowieci uznają Wyspę Wrangla za swoją posiadłość, co według Amerykanów jest sprzeczne z prawem międzynarodowym (1930). Amerykanie roszczą sobie prawa również do małych wysepek na północny wschód od Wysp Nowosyberyjskich; chodzi o odkryte przez De Longa Ostrow Żannetty (Jeannette Island), Ostrow Genrietty (Henrietta Island) i Ostrow Bennetta (Bennett Island).

Na zachodzie zaś granica Związku Sowieckiego przebiega między Ziemią Franciszka Józefa i Svalbardem.

Sowieci zmieniają nazwę archipelagu Ziemia Mikołaja II na Ziemię Północną (Siewiernaja Ziemla), a Wyspę Carewicza Aleksego nazywają Małym Tajmyrem. Główne wyspy archipelagu otrzymują nazwy związane z komunizmem: Wyspa Rewolucji Październikowej, Bolszewik, Komsomolec i Pionier.

• 26 I 1926 r. - W wiosce Ojmiakon zostaje odnotowana temperatura -71,2^oC. Co prawda, niektórzy wątpią w tę informację, ale Ojmiakon i tak z całą pewnością należy do najzimniejszych zamieszkanych miejsc na planecie. Każdego roku temperatura spada tam poniżej-60^oC. Według niektórych danych podobnie niskie temperatury zdarzają się tylko w pobliskiej wiosce Tomtor.

Rekordowe mrozy wynikają z położenia obu wsi w głębi kontynentu, na obszarze polarnym i w kotlinie, gdzie gromadzi się zimne powietrze. Ludzie mogą tu mieszkać wyłącznie dzięki gorącym źródłom, które zapewniają ciekłą wodę nawet podczas największych mrozów. Ojmiakon to po jakucku Niezamarzająca Woda.

Za to latem kontynentalny klimat oznacza upały przekraczające 30^oC. W rezultacie w tym rejonie zostaje odnotowana ogromna roczna amplituda temperatur ponad 100^oC.

• 1926 r. - Malarz, pisarz, mistyk-teozof i działacz masoński M. Rerich (1874-1947) z USA odwiedza Ałtaj. Poszukując legendarnej Szambhali, przewędrował już Indie, Tybet i Mongolię. Umrze w Himalajach.

• 1927 r. - W Bierieznikach na Uralu powstaje wielka kopalnia sylwinu (chlorek potasu KCl) służącego jako źródło potasu dla przemysłu, zwłaszcza do produkcji nawozów potrzebnych w rolnictwie. W ciągu stu lat rabunkowa eksploatacja złoża doprowadzi do powstania rozległych zapadlisk i zniszczenia środowiska na ogromnym obszarze wokół kopalni.

• 1929 r. - Na zachód od Uralu w Obwodzie Komi powstaje osada zesłanych tam robotników, która otrzymuje nazwę Czibiu, a od roku 1939 Uchta. Jest to pierwsze wielkie sowieckie przedsięwzięcie przemysłowe oparte wyłącznie na niewolniczej pracy więźniów z obozu. Za cenę życia tysięcy zamarzniętych, zagłodzonych i zamęczonych lub zwyczajnie zamordowanych robotników powstaje ośrodek wydobycia ropy naftowej oraz wyrębu lasów. Jest to zasługa naczelnika miejscowego obozu Morozowa, który buduje przemysł, nie licząc się z życiem więźniów.

• 1929 r. - Przy ujściu Peczory zostaje oficjalnie założona osada Narjan-Mar (od 1935 r. miasto) jako stolica autonomicznego obwodu Nieńców. W rzeczywistości osada jest dużo starsza i zbudowali ją kiedyś Nieńcy.

• 1930 r. - W zachodniej Syberii powstaje osada Ostiako-Wogulsk rok później przemianowana na Chanty-Mansyjsk. Osada jest zamieszkana przez robotników pracujących przy wydobyciu ropy naftowej i stanowi administracyjne centrum okręgu narodowościowego ugrofińskich Chantów i Mansów. W 1950 r. do osady zostanie przyłączona istniejąca od XVI w. wioska Samarowo i Chanty-Mansyjsk uzyska prawa miejskie.

• Lata 1930. - Sowiecki gubernator Wyspy Wrangla Konstatntin Semenczuk wsławia się gangsterskimi metodami rządzenia: swoich przeciwników każe prześladować, porywać lub nawet zabijać. Zakazuje polowania na morsy poza kontrolą państwa, ponieważ sam czerpie zyski z handlu zębami morsów imitującymi kość słoniową. Trafia w końcu przed sąd w Moskwie i w roku 1936 zostaje skazany na karę śmierci.

• Lata 1930. - Na Syberii, podobnie jak w europejskiej części Związku Sowieckiego powstają kolejne rezerwaty przyrody - zapowiedniki realizujące założenia G. Kożewnikowa. Na przykład w 1932 r,. powstaje zapowiednik w Ałtaju (zlikwidowany w 1951 r i ponownie ustanowiony w 1967 jako Ałtajski Rezerwat Biosfery).

Inne przykłady to rezerwaty jeziora Bajkał, południowej Kamczatki czy Magadanu. W 1993 r. zaś na północnym Tajmyrze i w przyległej części Oceanu Arktycznego powstanie największy syberyjski zapowiednik znany jako Wielki Rezerwat Arktyczny.

• 1931 r. - Niemiecko-sowiecka wyprawa na niemieckim sterowcu LZ-127 Graf Zeppelin wyrusza z Petersburga, aby badać z powietrza Ziemię Franciszka Józefa i Nową Ziemię. Potem leci nad Tajmyrem i Ziemią Północną aż do Wysp Nowosyberyjskich. Ekspedycja wykazuje ostatecznie, że długo poszukiwana Wyspa Sannikowa nie istnieje.

• 1932 r. - Lodołamacz Sibiriakow pod wodzą sowieckiego uczonego niemieckiego pochodzenia Otto J. Schmidta jako pierwszy w ciągu jednego lata przepływa całe Przejście Północno-Wschodnie z Archangielska do Cieśniny Beringa.

• 1932 r. - Na krze koło wyspy Wajgacz zamarza 36 więźniów Gułagu pracujących w pobliskiej kopalni. Zostaną pogrzebani w zbiorowej mogile.

Po latach eksploatacji kopalnie zostaną porzucone w drugiej połowie XX w.

• 1934 r. - Założenie Autonomicznej Republiki Mordwinów w obrębie Rosji ze stolicą w Sarańsku.

• 1935 r. - Zgodnie z założeniami Stalina, że każdy naród powinien mieć swoje terytorium Sowieci tworzą Żydowski Obwód Autonomiczny nad Amurem ze stolicą w zbudowanym w tym celu mieście Birobidżan między rzekami Bira i Bidżan. W ten sposób Obwód z nazwy żydowski jest zamieszkany głównie przez Rosjan i Ukraińców sprowadzonych z innych części imperium, Koreańczyków i nielicznych przedstawicieli najstarszych ludów tunguskich. Żydów jest tu zaledwie kilka procent, a w początkach XXI w. ta liczba spadnie poniżej 1%. Mimo to w Birobidżanie ulice mają nazwy żydowskie, a pomniki upamiętniają żydowskich bohaterów.

• 1935 r. - Po próbnych ekspedycjach (1932-1934) zostaje otwarta Północna Droga Morska (realizacja idei Przejścia Północno-Wschodniego) łącząca europejskie wybrzeża Rosji wzdłuż Syberii aż do Cieśniny Beringa. Dyrektorem przedsięwzięcia jest Schmidt a po nim tę funkcję będzie pełnił Papanin. Przy tej okazji powstało kilka portów jak na przykład Tiksi w delcie Leny założony w 1932 r.

Na arktycznej trasie tylko kilka portów nie zamarza zimą: Murmańsk na Półwyspie Kola, Pietropawłowsk na Kamczatce, Magadan (wcześniejsza osada z lat 1920.) nad Morzem Ochockim, Wanino nad Cieśniną Tatarską, Nachodka i Władywostok.

• 1935 r. - Na południu Tajmyru oficjalnie powstaje osada Norylsk (Norilsk) koło rzeki Norylka (Norilka). Nazwa rzeki może pochodzić od słowa narus, które w języku Ewenków oznacza błota.

Norylsk budują więźniowie obozu koncentracyjnego zwanego Norylłag lub Norylski Obóz Poprawczy. Osada a później miasto jest centrum wydobycia metali ciężkich, głównie niklu, miedzi i platyny, oraz węgla kamiennego.

Do śmierci Stalina liczba niewolniczych robotników w Norylsku systematycznie rośnie osiągając ok 70 tysięcy w 1953 r. W 1948 r. powstanie specjalny obóz górniczy Gorłag, gdzie będą panować szczególnie trudne warunki. W Gorłagu będzie pracować ok. 20 tysięcy osób, niemal wyłącznie więźniowie polityczni, przeciwnicy stalinizmu i groźni dla komunizmu intelektualiści przeznaczeni do wyniszczenia.

• 1936 r. - W obliczu rosnącego napięcia w stosunkach z Japonią sowiecka Flota Bałtycka przepływa Północną Drogą Morską na Pacyfik. Jest to przykład, jak ważnym elementem militarnej siły ZSRS jest trasa wzdłuż brzegów Syberii, czyli dawne Przejście Północno-Wschodnie.

• 1936 r. - Powstaje osada Workuta (Dużo Niedźwiedzi w języku Nieńców) nad rzeką Workutą w dorzeczu Peczory jako ośrodek kopalnictwa węgla. W kopalni pracują więźniowie z obozów koncentracyjnych GUŁag. Kopalnie Workuty rychło stają się synonimem wyniszczającej pracy, gdzie rzadko kto przeżywa dłużej niż kilka lat. Tymczasem niemal ironiczny napis między dwoma sowieckimi gwiazdami nad bramą do obozu w Workucie głosi: „Praca w ZSRS - sprawą godności, sprawą sławy, sprawą dumy i braterstwa”.

Workuta uzyska prawa miejskie w 1943 r. i zamieszkana w większości przez byłych więźniów będzie się rozrastać do końca istnienia Związku Sowieckiego, przekraczając 110 tysięcy mieszkańców.

• 1936 r. - Sowieci ustanawiają Autonomiczną Republikę Mari ze stolicą w Joszkar-Ola.

• 1937 r. - Sowiecki pilot polskiego pochodzenia Z. Lewaniewski próbuje przelecieć z Moskwy nad Biegunem Północnym do Fairbanks, lecz samolot ulega katastrofie.

• 1937 - 1938 r. - Iwan D. Papanin (odpowiedzialny za masowe mordy na Krymie w 1921 r.) z grupą trzech badaczy zostaje umieszczony na lodach dryfujących z bieguna, aby zbierać dane o Arktyce. Po 234 dniach grupę zabierają lodołamacze Murman i Tajmyr. Papanin otrzymuje za to tytuł Bohatera Związku Sowieckiego.

• 1937 - 1940 r. - Sowiecki statek badawczy Georgij Siedow płynie z Morza Łaptiewów w stronę bieguna osiągając 86^o39’N, a potem wmarza w lód i dryfuje z prądem do Basenu Grenlandzkiego na północny zachód od Svalbardu. Statek ratuje ekspedycja prowadzona przez Papanina, który otrzymuje za to swój drugi tytuł Bohatera Związku Sowieckiego.

• 1938 r. - Koło Omska na obszarze 600 na 250 kilometrów na kilka godzin w ciągu dnia zapada całkowity mrok. Zaskakujące zjawisko „sybirskich ciemności” będzie potem tłumaczone gęstą chmurą pyłu kosmicznego w wyższych warstwach atmosfery.

• 1938 r. - Między Ojmiakonem i Magadanem powstaje osada Susuman jako centrum wydobycia złota. Miejscowe kopalnie obsługują w większości więźniowie obozów koncentracyjnych pracujący w skrajnie trudnych warunkach klimatycznych.

• 1940 - 1941 r. - Niemieckie okręty wojenne korzystają z sowieckich portów w Arktyce, a Murmańsk jest bazą dla niemieckich okrętów podwodnych. W sierpniu 1940 r. Sowieci przeprowadzają niemiecki okręt Komet Północną Drogą Morską z Morza Północnego na Pacyfik, aby tam walczył z aliantami.

• 1941 r. - Polak Wiktor Gliński organizuje niewiarygodną ucieczkę z sowieckiego obozu w Jakucji. Czterej Polacy, Amerykanin, Serb i Ukrainiec kopią tunel pod drutami kolczastymi i uciekają podczas zamieci śnieżnej. Mimo głodu i pościgu w ciągu 11 miesięcy przebywają pieszo niemal 6500 km. Bez kompasu przechodzą Gobi, Tybet, Himalaje i Nepal, aby dotrzeć do Indii. Trzej Polacy giną w drodze. Gliński zaś wstępuje do armii w Anglii, a po wojnie osiedla się w Wielkiej Brytanii. Co ciekawe, S. Rawicz opisze potem ucieczkę Glińskiego jako swój wyczyn.

• 1943 - 1945 r. - Budowa linii kolejowej łączącej Komsomolsk nad Amurem i port Wanino (wschodni koniec kolei transsyberyjskiej) powoduje szybki rozwój Wanina.

W tym czasie więźniowie sowieckich obozów koncentracyjnych budują Trakt Magadański (Kołymski) łączący Niżnij Biestiach nad Leną w Jakucji oraz Magadan nad Morzem Ochockim. Droga długa na ponad 2000 km jest poprowadzona przez bardzo trudne obszary, a w czasie budowy ginie kilka tysięcy więźniów zabitych przez głód, zimno i okrucieństwo strażników. Wiele ofiar jest grzebanych bezpośrednio pod drogą, która zyskuje nieoficjalną nazwę Drogi Kości.

• 1945 r. - ZSRS odbiera pokonanej Japonii Kuryle i cały Sachalin. Miejscowa ludność zostaje poddana terrorowi, częściowo wywieziona do obozów i zastąpiona osadnikami z Rosji. W latach 1945-1949 w Tetiuche funkcjonuje obóz koncentracyjny dla japońskich jeńców pracujących w okolicznych kamieniołomach i kopalniach.

• Od 1946 r. - W Cieśninie Beringa między sowiecką Wielką Wyspą Diomedesa (Wyspą Ratmanowa) i amerykańską Małą Wyspą Diomedesa powstaje tak zwana „lodowa kurtyna” jako odpowiednik żelaznej kurtyny z Europy. Jest to jedna z najlepiej strzeżonych granic na planecie.

• 1947 r. - W górach Sihote-Alin spada duży (ok. 100 ton) meteoryt żelazno-niklowy, którego odłamki wybijają ponad 30 kraterów.

• Od 1947 r. - W Jakucji trwają badania geologiczne mające na celu znalezienie złóż diamentów, ponieważ kraje zachodnie nałożyły embargo na eksport diamentów przemysłowych (potrzebnych na przykład do maszyn) do Związku Sowieckiego. Już kilkanaście lat wcześniej pojawiały się informacje o występowaniu diamentów we wschodniej Syberii, a po II wojnie światowej Stalin nakazuje to sprawdzić.

• 1948 r. - Sowieccy naukowcy odkrywają Grzbiet Łomonosowa, czyli podwodny łańcuch górski biegnący w kierunku Bieguna Północnego.

• 1948 r. - Sowieckie władze usuwają kilkunastu ostatnich Eskimosów mieszkających w osadzie Imaqthliq na Wielkiej Wyspie Diomedesa (Ratmanowa). Przenoszą ich do Naukan na kontynencie, a w 1958 r. rozproszą w kilku miastach Czukockiego Okręgu Autonomicznego.

Na wyspie pozostaje tylko wojskowa placówka strzegąca granicy ze Stanami Zjednoczonymi.

• 1949 r. - Stalin każe zbudować linię kolejową między miastami Salechard i Igarka na dalekiej północy. Planowana trasa biegnie przez bagna, które co roku zalewają wiosenne powodzie, a zimą zasypuje kilkumetrowa warstwa śniegu. Więźniowie GUŁagu ręcznie sypią wał, po którym mają jeździć pociągi. Nie wiadomo, ile tysięcy ofiar pochłonęła absurdalna budowa zanim ją przerwała śmierć Stalina w 1953 r. Wiadomo jedynie, że z 1297 km planowanego nasypu powstaje 697. Po Drodze Umarłych, jak ją nazwą więźniowie, nigdy nie pojedzie żaden pociąg. Pozostanie swoistym pomnikiem szaleństwa krwawego dyktatora.

• Od 1949 r. - W Jakucji zaczyna się wydobycie diamentów na skalę przemysłową przy użyciu niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych GUŁag. Wkrótce będzie to jedno z najbogatszych źródeł tych szlachetnych kamieni na świecie konkurujące z południową Afryką. Zwłaszcza po odkryciu bogatego złoża koło osady Mirnyj (po rosyjsku Pokojowy), gdzie w 1957 r. rusza gigantyczna kopalnia odkrywkowa. W latach największej aktywności będzie się tu wydobywać ponad 2 miliony karatów rocznie.

• Druga połowa XX w. - Północną Drogę Morską torują dla statków potężne lodołamacze, nawet z napędem nuklearnym, jak na przykład Lenin wprowadzony na wody Arktyki w 1960 r.

• Lata 1950. - W basenie Indygirki powstaje szereg kopalni złota obsługiwanych przez więźniów obozów.

• 1953 - 1954 r. - Fala buntów przetacza się przez sowieckie obozy koncentracyjne w związku ze zmianą administracji i nadzieją na poprawę sytuacji po śmierci Stalina.

Do najbardziej znanych należy bunt w norylskim Gorłagu latem 1953 r. Po kilku miesiącach sowieckie siły specjalne wyposażone w ciężką broń szturmem zdobywają obóz, część więźniów zostaje wymordowana, a niektórzy wywiezieni do innych obozów.

• Po 1953 r. - Kopalnie i huty w Norylsku nadal działają i wciąż są w większości obsługiwane przez więźniów obozu lub przez byłych więźniów formalnie uwolnionych, lecz osiedlonych w miejscu zsyłki. Norylsk wyrasta na największe centrum wytopu metali ciężkich w Związku Sowieckim i na świecie. Nikt nie liczy się z warunkami pracy ani z ochroną środowiska. Miasto jest jednym z najbardziej zatrutych na planecie, okoliczny las zamiera, wody są martwe z powodu cuchnących związków siarki i metali ciężkich, powietrze przesycone siarczanami i zadymione. A wszystko to w warunkach polarnych, gdzie lato trwa trzy miesiące w roku, temperatury zimą spadają do -30^oC, a warzywa i owoce muszą być sprowadzane z zewnątrz. Lodowate powietrze jest nieruchome, więc nad miastem stale wisi gęsty, śmierdzący smog. Ludzie masowo chorują na astmę, alergie, podrażnienia oczu, nowotwory, choroby serca i choroby układu nerwowego. Przeciętna długość życia w Norylsku jest o ok. 10 lat krótsza niż w innych częściach Związku Sowieckiego. Miasto jest zamknięte, co oznacza, że nie ma do niego wstępu bez specjalnego zezwolenia od władz zarówno dla obywateli ZSRS jak też dla obcokrajowców.

• Od 1954 r. - Sowieci zakładają poligony nuklearne na Nowej Ziemi. Do 1990 r. przeprowadzą ponad 135 próbnych eksplozji. Duże obszary Nowej Ziemi zamienią w radioaktywną pustynię, zwłaszcza w centrum wysp i na południu.

• 1955 r. - Koło jakuckiej osady Udacznyj ok. 20 km na północ od kręgu polarnego zostaje odkryte jedno z największych na świecie złóż diamentów.

• 1956 r. - Otwarcie uniwersytetu w Jakucku. Jest to symboliczne uznanie znaczenia Jakutów we wschodniej Syberii. Z drugiej strony władze w Moskwie doceniają w ten sposób ugodową postawę Jakutów, którzy są lojalnymi poddanymi i nie zdradzają ambicji niepodległościowych.

• 29 IX 1957 r. - Awaria systemu chłodzenia powoduje eksplozję w tajnej fabryce Majak przetwarzającej materiały promieniotwórcze dla sowieckiej armii. Majak znajduje się koło tajnego nieumieszczanego na mapach miasta Oziorsk na wschód od środkowego Uralu. Eksplozja oznacza jedną z największych katastrof ekologicznych. Substancje radioaktywne zanieczyszczają obszar 39 000 km², a chmura radioaktywnych pyłów przesuwa się ok. 300 km w kierunku północno wschodnim. Sowieci ukrywają wypadek, mimo że ponad 200 osób umiera na chorobę popromienną, 470 tysięcy osób jest narażonych na promieniowanie, a ok. 10 tysięcy zostaje ewakuowanych. Wypadek przejdzie do historii jako katastrofa kysztymska od miasta Kysztym, ponieważ jest to najbliższa nieutajniona miejscowość. Na najbardziej skażonym obszarze w 1966 r. władze utworzą rezerwat przyrody Wostoczno-Uralskij, żeby zamknąć go przed turystami.

• 1959 r. - W północnym Uralu na stokach Chołat Siachył (po mansyjsku Góra Śmierci lub Góra Umarłych), w pobliżu szczytu Otorten (w języku mansyjskim Nie Idź Tam) obozuje 9-osobowa narciarska wyprawa prowadzona przez Igora Diatłowa ze Swierdłowska (ok. 350 km na południe od Chołat Siachył). W jej skład wchodzi też tajny agent KGB mający obserwować grupę. Nagle w nocy (1/2 lutego) turyści rozpruwają namiot od wewnątrz i w panice uciekają bez ubrań i butów, chociaż termometr wskazuje -24^oC. Pod koniec lutego ruszają poszukiwania, które trwają ponad miesiąc i doprowadzają do wykrycia zwłok rozrzuconych w promieniu kilkuset metrów. Władze ogłaszają, że przyczyną śmierci było zamarznięcie, lecz prowadzący dochodzenie Lew Iwanow otrzymuje zakaz zajmowania się tą sprawą, dokumentacja zostaje utajniona, a miejsce nazwane Przełęczą Diatłowa jest odtąd zamknięte dla turystów.

Dopiero po trzydziestu latach zostaną ujawnione akta z sekcji zwłok oraz zapiski i fotografie wykonane przez uczestników wyprawy Diatłowa. Okazuje się, że dwie rzekomo zamarznięte osoby miały pęknięte czaszki, dwie inne połamane żebra, a w jednych zwłokach brakowało języka i części twarzy. Na kliszy w aparacie fotograficznym jednego z uczestników wyprawy widać wielką człekokształtną postać (Yeti?). Niektórzy przypominają, że Mansowie od dawna uważają to miejsce za nawiedzane przez złe moce i opowiadają o potworze, który potrafi zabić krzykiem. Badania fizyków zaś zdają się potwierdzać tę legendę, ponieważ potężne wiatry w połączeniu z ukształtowaniem terenu w okolicy Chołat Siachył faktycznie wytwarzają infradźwięki wywołujące niepokój, zmęczenie i halucynacje. Zwolennicy interwencji kosmitów sugerują atak pozaziemskiej cywilizacji, a inni, że wędrowcy zginęli, ponieważ natrafili na tajny eksperyment wojskowy. Ma o tym świadczyć kilka faktów. Odzież ofiar jest lekko radioaktywna, ich skóra jest pomarańczowa jak po napromieniowaniu, a na ostatniej klatce kliszy fotograficznej widać świetliste obiekty ponad ziemią sugerujące eksplozje. O światłach widzianych w powietrzu mówią też Mansowie. Na dodatek zachowanie sowieckich władz jest dwuznaczne: przerwanie śledztwa, utajnienie jego wyników, zakaz wstępu na ten obszar. Najbardziej prawdopodobne wydaje się przyjęcie, że na namiot zsunęła się wielka zmrożona płyta śniegowa, co tłumaczy mechaniczne uszkodzenia zwłok i nagłą ucieczkę przez rozcięcie namiotu. Dziwaczne fotografie zaś to wynik błędów w ustawieniu aparatu.

• 1961 r. - Największa dotychczas próbna eksplozja jądrowa gigantycznej bomby Iwan (na Zachodzie znanej jako Car) zostaje przeprowadzona przez ZSRS w atmosferze nad Nową Ziemią.

• 1961 r. - Koło Bracka powstaje wielka tama (wysokość 125 m, długość 3700 m) i Zbiornik Bracki oraz gigantyczna elektrownia wodna.

• 1962 r. - Podczas wykopalisk archeologicznych na stanowisku Ust-Kiachta nad Selengą zostaje odkryty ludzki ząb mający kilkanaście tysięcy lat. Późniejsze analizy genetyczne wykażą, że właściciel zęba należał do Antycznych Północnych Euroazjatów. Kolejne dziesięciolecia przyniosą nowe odkrycia w rejonie Bajkału, które potwierdzą, że w centrum Azji ukształtowała się populacja wyjściowa dla jasnoskórych ludów Eurazji.

Badania przeprowadzone w początkach XXI w. wykryją DNA bakterii dżumy w szczątkach ludzi sprzed kilkunastu tysięcy lat.

• 1964 r. - Biolog z Moskwy dr Nikołaj Gładkich spotyka podobno wielkie zwierzę przypominające plezjozaura, które wynurzyło się z jeziora Chajr. Rzekomy potwór staje się potem legendą dyskutowaną w kręgach uczonych, chociaż nie ma materialnych dowodów na potwierdzenie opowieści Gładkicha.

• 1966 r. - W autonomicznej republice Komi (geograficznie już po europejskiej stronie Uralu) powstaje miasto Uzinsk (Usinsk) jako centrum eksploatacji niedawno odkrytych tu złóż ropy naftowej.

• 1969 r. - Powtarzające się chińsko-sowieckie potyczki graniczne przeradzają się w kilkudniową (2, 14, 15 marca) bitwę o Damianskij Ostrow na rzece Ussuri. Wysepkę zajmują w końcu Chińczycy.

Narastający konflikt niedawnych sojuszników kilka lat wcześniej przewidział amerykański politolog Z. Brzeziński, który zakładał, że oba komunistyczne reżimy będą chciały zdobyć hegemonię w Azji. Niedoludniona, cywilizacyjnie zacofana i źle zarządzana, lecz bogata w surowce sowiecka Syberia jest łakomym kąskiem dla przeludnionych Chin.

• Lata 1970. - Nasila się wydobycie gazu na dalekiej północy. Początkowo ludzie pracujący przy wydobyciu mieszkają w barakach z wielkich cystern, w których wycięto drzwi i okna, a ściany ocieplono. Jednak w ciągu następnych dziesięcioleci standard życia rośnie, powstają nowe osady i miasta jak na przykład Nowyj Urengoj na południe od Półwyspu Jamał.

• 1972 r. - Dawna chińska osada górnicza Yëzhūhé za czasów rosyjskich znana jako Tetiuche zostaje przemianowana na Dalniegorsk. W 1989 r. otrzyma prawa miejskie.

• 1974 - 1975 r. - Umowy amerykańsko-sowieckie regulują prawny status Wyspy Wrangla, przyznając Sowietom prawo do jej użytkowania. W roku 1976 wyspa zostanie ogłoszona rezerwatem przyrody.

• 1977 r. - Podczas prac przygotowawczych do wydobycia złota w Susumanie zostaje odkryta doskonale zachowana mumia młodego mamuta nazwanego przez paleontologów Dimą. Szczątki Dimy trafią potem do muzeum w Petersburgu.

• 1977 r. - Rosyjscy przyrodnicy badający głębiny wód W. Aleksandrow i G. Seliwerstow twierdzą, że podczas nurkowania w Bajkale mieli zdumiewającą przygodę. Na głębokości ok. 1200 m. wyłączyli swoje reflektory, żeby ocenić, ile dociera tam światła słonecznego. Nagle jednak w ciemności rozbłysło mocne światło, które ich oślepiło i po chwili zgasło. To przekonało nurków, że należy wracać na powierzchnię.

Ta relacja wpisuje się w krążące po okolicy opowieści o nieznanej, podwodnej cywilizacji, lub o kosmitach rzekomo ukrywających się pod powierzchnią wody. Z drugiej zaś strony miejscowe ludy od wieków utrzymują, że w Bajkale żyje ogromna, niebezpieczna bestia, która jednak unika spotkania z ludźmi.

Kolejna ciekawa relacja pochodzi z roku 1982. Według zwolenników UFO i USO siedmiu sowieckich żołnierzy nurkujących 50 m. pod powierzchnią Bajkału spotkało tam nieznane człekopodobne istoty. Kiedy żołnierze otrzymali rozkaz schwytania obcych, zostali nagle wyrzuceni w powietrze, a błyskawiczna dekompresja zakończyła się śmiercią trzech nurków. Zdarzenie nie znalazło wyjaśnienia i zostało utajnione na wiele lat. Podobnie zresztą, jak inne tajemnicze fenomeny związane z Bajkałem, na przykład świetliste kręgi wskazujące, że pod wodą mogą się poruszać duże obiekty emitujące światło.

• 1978 r. - Na dnie Bajkału rosyjski batyskaf odkrywa bazalty typu oceanicznego pochodzące z pęknięcia skorupy ziemskiej.

• Lata 1980. - Sowieci budują szereg automatycznych latarni morskich zasilanych energią z rozpadu radioaktywnego strontu, który jest groźny dla człowieka i środowiska. Kilka razy do zagubienia niebezpiecznego materiału, a po 1991 r. kiedy rozpada się Związek Sowiecki latarnie zostają rozkradzione. Nigdy nie udaje się ustalić, dokąd trafił niebezpieczny stront.

• 1982 r. - Koło jakuckiej osady Udacznyj powstaje kopalnia odkrywkowa diamentów Trubka Udacznaja, W niedalekiej przyszłości będzie jedną z największych odkrywek świata i jedną z największych dziur kiedykolwiek wykopanych przez człowieka: ponad 600 metrów głębokości i 1600 metrów długości wyrobiska przy powierzchni. Dziura jest tak wielka, że powoduje lokalne zmiany ciśnienia i anomalie w ruchu powietrza. Kilka razy powstające w leju wiry powietrzne wciągają przelatujące helikoptery, więc władze zakazują lotów nad tym miejscem.

• 29 I 1986 r. - Kilkuset mieszkańców Dalniegorska za dnia obserwuje lot tajemniczej kuli emitującej czerwone światło. Obiekt przelatuje tuż nad kominami, porusza się nieregularnie, kilkakrotnie zmienia wysokość i natężenie światła, aż rozbija się na Wzgórzu 611 zwanym też Wapiennym. Płonie potem przez około godzinę. Jako pierwszy na miejsce katastrofy przybywa Walerij Dwużilnyj na czele grupy ochotników. Znajdują ślady pożaru oraz materiały nieznanego pochodzenia, w tym podobno również ślady biologiczne. Naukowcy z Sowieckiej Akademii Nauk ogłoszą potem, że nie potrafią wyjaśnić, co się stało w Dalniegorsku. Niektórzy badacze twierdzą, że chodzi o tajne sowieckie eksperymenty wojskowe. Inni zaś mówią o katastrofie pozaziemskiego pojazdu (UFO).

• 1986 r. - W Nowosybirsku rusza metro.

• Od 1986 r. - W Omsku zaczynają się prace przy budowie metra: część budynków zostaje wyburzona, aby umożliwić kopanie tuneli. Drążenie tuneli zaczyna się dopiero w 1992 r., lecz okazuje się to bardzo kosztowne, więc po kilku latach władze Omska postanawiają zbudować most nad Irtyszem zamiast drążyć tunel pod rzeką. Most powstaje w 2005 r., a prace przy budowie metra zostają przerwane w 2014 r. Cztery lata później miasto rezygnuje z budowy metra.

• 1987 r. - Amerykanka Lynne Cox przepływa wpław cieśninę między Wyspami Diomedesa przełamując „lodową kurtynę”. Jest to zapowiedź nowych tendencji w światowej polityce możliwych dzięki osłabieniu ZSRS.

• 1988/1989 r. - Upadek komunizmu i rozpad Związku Sowieckiego pozostawia Syberię w granicach Rosji, ponieważ przyjęto zasadę, że tylko 15 republik związkowych może uzyskać niepodległość. Syberia zaś, chociaż podzielona na szereg republik i obwodów autonomicznych, w całości należała do Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej.

Nie zmienia się też standard codziennego życia ludności Syberii. Większość (60%) Sybiraków mieszka w miastach, a obszary poza miastami, zwłaszcza na północy, są niemal bezludne. Ludzie są biedni, podstawą ich wyżywienia jest ziemniak, a życiowe aspiracje ograniczają się do alkoholu i zaspokojenia głodu. Syberyjskie miasta słyną z brzydoty i są zaniedbane. Pogoda nadal ma znaczenie kluczowe; szczególnie mroźne zimy lub wczesne opady śniegu nadal przekładają się na brak żywności i energii, co oznacza zimno i wysokie ceny.

Za to wielkie państwowe przedsiębiorstwa przechodzą w ręce prywatne - przejmują je dawni komunistyczni notable. Na przykład kopalnia diamentów Mirnyj staje się własnością przedsiębiorstwa Ałros.

Koniec ZSRS sprzyja ożywieniu nastrojów niepodległościowych, chociaż syberyjskie ludy są już silnie zrusyfikowane i ekonomicznie stopione z Rosją. Poza tym na terenie swoich autonomicznych republik stanowią mniejszość w stosunku do przeciętnie lepiej wykształconych i bogatszych Rosjan, a Rosja od wieków wpaja rdzennym mieszkańcom Syberii przekonanie o ich niższości.

Mimo lat poniżeń i rusyfikacji ludy Syberii budują swoją tożsamość w nowych warunkach i częściowo przywracają tradycję. Wielu nominalnie prawosławnych Ałtajczyków wraca do dawnego szamanizmu ak-tian (burchanizm, biała wiara). Z drugiej strony niski przyrost naturalny Rosjan (niewiele urodzeń, katastrofalnie duża śmiertelność z powodu alkoholu i wypadków w warunkach nieliczenia się z ludzkim życiem) otwiera drogę dla ludności chińskiej, która coraz śmielej osiedla się na Syberii. Na przykład w Chabarowsku powstaje chińska dzielnica, a na całym terytorium wschodniej Syberii chińscy robotnicy stają się coraz liczniejsi i stopniowo wypierają Rosjan, którzy nie potrafią i często nie chcą pracować. Syberię zamieszkuje w tym czasie ok. 30 milionów ludzi, z czego 89% stanowią Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini.

Z formalnym upadkiem komunizmu wiąże się też kwestia granic Rosji: władze rosyjskie i amerykańskie próbują uzgodnić stanowiska w kwestii przynależności Wysp De Longa, Wrangla i Herald, do których pretensje zgłaszają Amerykanie.

• 1989 r. - Zaczyna się likwidacja sowieckich obozów koncentracyjnych GUŁag na Syberii. Ich miejsce zajmują obozy karne dla przestępców formalnie różniące się od GUŁagu, lecz w rzeczywistości będące jego kontynuacją. Zwłaszcza że część więźniów to nadal więźniowie polityczni skazani za krytykę władzy.

W miastach zbudowanych jako miejsca zsyłki mieszkają odtąd ludzie wolni, w dużej części potomkowie dawnych więźniów. Tak jest na przykład w Norylsku, gdzie jednak warunki życia wcale nie uległy poprawie.

Inne miasto, pozbawiona niewolniczej pracy więźniów Workuta, po serii robotniczych strajków stopniowo się wyludnia: w 2010 r. ma ponad 70 tysięcy mieszkańców, a po 2014 r. już tylko 61 tysięcy.

• 1989 r. - Powstaje Gazprom, gigantyczne przedsiębiorstwo wydobywające gaz ziemny głównie na Jamale i w północnej części Niziny Wschodniosyberyjskiej na obszarze dorzecza Obu i Jeniseju. Rurociągi przesyłają gaz na zachód do Europy. Właściciele i zarządzający Gazpromem stają się najbogatszymi ludźmi w Rosji, a przede wszystkim sprawują władzę - kolejni szefowie państwa wywodzą się ze sfer bliskich Gazpromowi. Firma staje się narzędziem uzależniającym Europę od dostaw gazu z Rosji, źródłem pieniędzy na rosyjskie zbrojenia i swoistą gospodarczą bronią służącą do realizacji wielkomocarstwowych ambicji Rosji.

Z czasem złoża wyczerpują się i trzeba wiercić nie na półtora kilometra, ale na cztery kilometry pod powierzchnią ziemi, a także poszukiwać złóż na szelfie, co ogromnie podnosi koszty.

Temperatury spadają zimą do -50^oC lub niżej, śnieg leży przez ponad 9 miesięcy, wieczna zmarzlina tkwi pod glebą, a lato trwa zwykle 3 dni, lecz Rosjanie chcą tu mieszkać i pracować. Zarabiają przeciętnie 250% średnich zarobków w Rosji. W nowym Urengoju jako centrum jamalskiego gazownictwa nigdy nie może zabraknąć towarów w sklepie i nie zdarza się, żeby była wyłączana elektryczność, co jest częste w innych częściach Rosji. Robotnicy muszą być zadowoleni, ponieważ ewentualny strajk uderzyłby w samą władzę w Moskwie. Dlatego mieszkania są na tym samym poziomie co w stolicy, a hotele robotnicze oferują wiele rozrywek i standard prawie niespotykany gdzie indziej w Rosji.

• 27 IX 1990 r. - Dawna Jakucka Autonomiczna Socjalistyczna Republika Sowiecka zostaje przekształcona w autonomiczną republikę Jakucji w ramach Rosji, chociaż pojawiały się głosy o uzyskaniu pełnej niepodległości. Zwłaszcza, że Jakuci stanowią większość mieszkańców tego obszaru i mają poczucie odrębności od Rosjan.

• 1991 r. - W Jekaterynburgu, który w latach 1970. przekroczył milion mieszkańców i borykał się z problemami komunikacyjnymi powstaje pierwsza linia metra. 

• 1991 r. - Osłabiona Rosja oficjalnie uznaje za własność Chin Damianskij Ostrow na Ussurii, wysepki na Amurze naprzeciwko Chabarowska i odpowiednie do budowy portu ujście rzeki Tumannaja.

W rzeczywistości władzę nad tymi obszarami Chiny sprawują już od konfliktu w 1969 r.

• 1993 r. - Rosja zamyka bazy wojskowe na Wyspach Nowosyberyjskich.

Jednak już w roku 2013 Putin mówi o ich reaktywacji w ramach odbudowy potęgi imperium.

Kilka rosyjskich portów to w istocie złomowiska, gdzie rdzewieją i zatruwają wodę porzucone okręty wojenne z czasów sowieckich. Najwięcej wraków znajduje się w Murmańsku i Pietropawłowsku Kamczackim.

• 1994 r. - W republice Komi koło Uzinska z uszkodzonej i słabo nadzorowanej instalacji przesyłowej wylewa się 100 tysięcy ton ropy naftowej, która tworzy w tundrze jezioro długości 18 km.

• XX/XXI w. - Syberia jest rabunkowo eksploatowana przez Rosję na ogół nieliczącą się z ochroną środowiska czy zdrowiem ludności. 100% rosyjskiej platyny pochodzi z kopalni w Norylsku i w ujściu Jeniseju, 100% niklu dostarcza Norylsk, 98% diamentów kopalnie w Jakucji, 90% gazu ziemnego Półwysep Jamał, 85% złota kopalnie w Jakucji. Z Syberii pochodzi 70% rosyjskiej ropy naftowej, węgiel kamienny i żelazo z Kuzniecka, wolfram z Buriacji oraz tradycyjnie drewno, zwierzęce skóry i futra.

• XX/XXI w. - Rosja żąda dla siebie Grzbietu Łomonosowa na dnie Oceanu Arktycznego, gdzie są złoża gazu ziemnego i ropy naftowej (2003). W roku 2007 wysyła pierwszą w dziejach wyprawę okrętów podwodnych Mir 1 i Mir 2 na dno pod biegunem na głębokość 4261 m. Zainteresowanie dnem Oceanu Arktycznego wiąże się z ociepleniem, co stwarza możliwość eksploatacji podwodnych złóż, a zarazem prowadzi do konfliktów między państwami, które pragną te zasoby eksploatować.

• XX/XXI w. - W Jakucji Siergiej Zimow próbuje zrekonstruować środowisko plejstocenu (projekt Park Plejstoceński) z wołem piżmowym, łosiem i wilkiem, a manipulacje genetyczne i klonowanie mają nawet odtworzyć wymarłego mamuta, jelenia olbrzymiego, tygrysa szablastozębnego i tura.

• XX/XXI w. - Rosja dąży do wynarodowienia ludów syberyjskich jeszcze brutalniej niż Związek Sowiecki, który przynajmniej formalnie deklarował poszanowanie lokalnych kultur. Władze prowadzą politykę osiedlania Rosjan na terenach nierosyjskich, popierają prawosławie, narzucają rosyjski w szkołach i urzędach, a ludzi posługujących się własnym językiem dyskryminują. Nie istnieje szkolnictwo średnie i wyższe w językach narodowych. W rezultacie młodzież szybo ulega rusyfikacji, a rzekomo autonomiczne republiki wydzielone w obrębie Rosji mają charakter wyłącznie fasadowy. Na przykład w Republice Chakasji zamieszkanej przez ponad 530 tysięcy ludzi Chakasi (właściwie Kirgizi Jenisejscy) są mniejszością (11% populacji), a dominują Rosjanie (82%). Sąsiadujący Szorowie zaś w 40% za swój język ojczysty uznają rosyjski.

• Początek XXI w. - Wykopany w ziemi lej kopalni diamentów Mirnyj w Jakucji osiąga głębokość 525 m, a jego długość przy powierzchni to co najmniej 1200 m. W 2004 r. przestaje działać kopalnia odkrywkowa, lecz do 2011 r. są jeszcze drążone chodniki sięgające do 1220 m pod powierzchnię. Potem Mirnyj zostaje zamknięty, dno leju pokryte gruzem do wysokości 45 m i zalane wodą.

Druga wielka kopalnia diamentów Udacznaja zbliża się do podobnego końca, ponieważ złoże jest już niemal wyczerpane.

• 2001 r. - Rosja oficjalnie zamyka placówkę wojskową na Wielkiej Wyspie Diomedesa (Ratmanowa) w Cieśninie Beringa pozostawiając jedynie stację meteorologiczną. W ten sposób na wyspie stale przebywa nie więcej niż 20 osób.

• 2008 - 2009 r. - Szczątki ludzi odkryte w Ałtaju w Aju-Tasz (Niedźwiedzia Skała) przez Rosjan zwanej Jaskinią Denisową (od legendarnego pustelnika Denisa lub Dionizego żyjącego w niej w XVIII w.) wywołują naukową sensację. Archeolodzy i paleoantropolodzy identyfikują bowiem zbliżoną do neandertalczyka lokalną odmianę człowieka, która pod koniec plejstocenu krzyżowała się z Homo sapiens, przyczyniając się między innymi do uformowania australoidów.

• 2008 - 2009 r. - Młody strażnik pilnujący nocą budynku przedszkola w Angarsku niedaleko Irkucka odnotowuje dziwne zjawiska: słyszy tajemnicze odgłosy, szepty i tupot dziecięcych stóp. Zaniepokojony nagrywa te dźwięki, ale nie potrafi wskazać ich pochodzenia. Zauważa jedynie, że najczęściej dochodzą ze schodów we wschodniej części budynku. Najbardziej go przeraża spotkanie ze zjawą dziewczynki na strychu. Natomiast 18 lutego 2009 r. słyszy, że w sali muzycznej ktoś gra na pianinie, ale nikogo tam nie znajduje. Zamyka klapę nad klawiszami, a wtedy muzyka milknie; słyszy tylko kroki odchodzącej osoby.

Nawiedzone przedszkole w Angarsku jest jednym z najbardziej znanych miejsc tego rodzaju na Syberii, ale nie jedynym. Opowieści o zjawach, poltergeistach (po rosyjsku zwanych barabaszkami) czy duchach zmarłych od dawna krążą we wszystkich zakątkach Syberii. W 2008 r. w Ałtajskim Centrum Zdrowia Dziecka w Barnauł słychać nocą szepty i kroki w pustych korytarzach, a ludzie obserwują samorzutne przemieszczanie się rozmaitych przedmiotów, co rejestrują też kamery monitoringu nadzorujące obiekt przez całą dobę. W styczniu 2011 r. poltergeist przez kilka dni nęka mieszkańców wsi Starcewo w Kraju Krasnojarskim. Od września 2011 r. do stycznia 2012 r. poltergeist działa w małym mieszkaniu przy ulicy Nowokszonowa w Irkucku: mieszkające tam studentki mają dziwaczne sny, słyszą niewytłumaczalne hałasy i stuki. W 2012 r. badacze niewyjaśnionych zjawisk tworzący grupę Kosmopoisk podejmują badania w Bibliotece imienia I. Mołczanowa-Sybirskiego w Irkucku, gdzie od dawna są widywane zjawy kobiety oraz mężczyzny w cylindrze.

• 2010 r. - Niebywała korupcja, którą przesiąkło całe rosyjskie imperium powoduje spektakularną akcję niewielkiej grupy młodych mężczyzn pod dowództwem byłego komandosa w okolicach Władywostoku. Zdesperowani młodzieńcy atakują i zabijają skorumpowanych milicjantów. Władze rzucają przeciw nim oddziały wojska, które krwawo rozprawiają się z rebelią.

• 2013 r. - Nad Czelabińskiem na Uralu eksploduje meteoryt o masie ok. 10 ton. Tysiące odłamków rozbijają samochody oraz domy i ranią ponad 1200 osób od Uralu i południowo-zachodniej Syberii po zachodni Kazachstan.

Odłamki tego meteorytu będą potem umieszczane w medalach wręczanych sportowcom podczas zimowej olimpiady w Soczi.

• 2015 r. - Po raporcie amerykańskiego Blacksmith Institute The World’s Worst Polluted Places na temat najbardziej zanieczyszczonych miejsc na planecie władze norylskiego kombinatu przemysłowego deklarują podjęcie wysiłków na rzecz poprawy sytuacji. Mieszkańcy Norylska (w tym czasie ponad 177 tysięcy ludności) w większości są zatrudnieni w miejscowych kopalniach i hutach, gdzie zarabiają więcej niż przeciętni mieszkańcy Rosji, więc są lojalni wobec władz i na ogół nie przyjmują do wiadomości, lub nie zdają sobie sprawy, że pracują w warunkach zagrażających ich życiu. Miasto jest nadal zamknięte, a obcokrajowcy nie mogą tam wjeżdżać bez specjalnego zezwolenia, żeby nie ujawniać katastrofalnej sytuacji środowiskowej i zdrowotnej. Mimo to informacje o warunkach życia w Norylsku przeciekają na zewnątrz, a obserwacje satelitarne nie pozostawiają wątpliwości co do stopnia zanieczyszczenia.

• 2020 r. - Pandemia Covid-19 gwałtownie rozprzestrzenia się po Syberii, czemu sprzyja rosyjska polityka ukrywania prawdziwej sytuacji epidemicznej i lekceważenia życia ludzi.

• Lato 2021 r. - Upały związane z postępującym globalnym ociepleniem powodują gigantyczne pożary syberyjskiej tajgi. Obserwacje satelitarne pokazują, że dym z pożarów dociera aż nad Biegun Północny, co dotychczas było niemożliwe ze względu na zalegające tam zimne, ciężkie powietrze.

• 2022 r. - Po napaści Rosji na Ukrainę część młodych Sybiraków trafia na front i odkrywa, jak bardzo Federacja Rosyjska jest zapóźniona w rozwoju w porównaniu do Ukrainy.

Co więcej, znajdują potwierdzenie powszechnego na Syberii przekonania, że Moskwa wyzyskuje podbite syberyjskie ludy i prowadzi rabunkową gospodarkę nie licząc się z dobrem mieszkańców. Wraz z militarnymi klęskami Rosji w Ukrainie i słabnącą pozycją dyktatora na Kremlu nieśmiało wraca kwestia uniezależnienia ludów syberyjskich od kolonialnej władzy Moskwy. Przykładem jest Jakucja, gdzie od wielu lat przyrost naturalny Jakutów przewyższa przyrost naturalny miejscowych Rosjan i pogłębia się jakucka świadomość narodowa. Podobne tendencje wykazują Tuwijczycy i Buriaci, którzy również nie są zadowoleni z podporządkowania odległej i kulturoro obcej metropolii w Moskwie.

← Wczesna historia północnej EurazjiKamczatka →