← Wczesna historia AndówSan Agustin, Chibcha-Muisca i Tairona →

Chinchorro, Caral Supe, Chavin, Nazca, Mochica, Tiwanaku, Chimu i Inkowie

• 6000 - 1500 r. p.n.e. - Lud Chinchorro żyjący na południu Atacamy trudni się głównie rybołówstwem oraz zbieraniem owoców morza na wybrzeżu. Poza tym nurkują nawet na głębokość kilkudziesięciu metrów, żeby zbierać małże, jeżowce czy rozgwiazdy. Nurkowanie bez zabezpieczeń jest oczywiście szkodliwe dla zdrowia, ponieważ prowadzi do uszkodzeń serca i płuc oraz aparatu słuchowego niszczonego przez wysokie ciśnienie. Uszkodzenia ucha wewnętrznego będą później wykrywali archeolodzy badający szczątki Chinchorro.

Na Atacamie Chinchorro układają z kamieni wielkie rysunki mające znaczenie magiczne i astronomiczne.

Lud Chinchorro słynie jednak przede wszystkim z najstarszych na świecie sztucznych mumii. Prawdopodobnie zwyczaj mumifikacji przynajmniej częściowo rozwinął się pod wpływem wysokiej śmiertelności wśród najmłodszych dzieci i częstych poronień, co jest związane z wysokim stężeniem ołowiu i arsenu w miejscowych rzekach. Pragnąc przedłużyć ziemskie trwanie zmarłych dzieci lub ułatwić im funkcjonowanie w zaświatach Chinchorro tworzą ich ciała niejako od nowa. Usuwają miękkie części, a kości oraz kawałków drewna używają do zbudowania nowej postaci jako lalki lub rzeźby. W najstarszych mumiach kości są pokrywane skórą, na twarz jest nakładana gliniana maska ze schematycznym wyobrażeniem oczu, nosa iu ust, a całość pomalowana manganem na czarno. Tak spreparowana mumia zostaje złożona do grobu w pozycji leżącej na wznak.

Ok. 3000 r. p.n.e. Chinchorro zaczynają mumifikować również dorosłych i upraszczają technikę mumifikacji. Zaczynają też malować mumie na czerwono.

• 5000 - 4000 r. p.n.e. - W krainie Costa funkcjonują przedceramiczne kultury rolnicze, które uprawiają fasolę, bawełnę, paprykę, bataty i guajawę. Ważnym elementem gospodarki jest też rybołówstwo wykorzystujące jedne z najbogatszych łowisk świata znajdujących się niedaleko wybrzeży.

W dolinie rzeki Supe zaczyna się irygacja: rolnicy muszą walczyć z okresowymi suszami.

Kwitnie handel między rolnikami i rybakami z nizin nad oceanem oraz mieszkańcami Andów.

• Od 5. tysiąclecia p.n.e. - W północnych Andach zostaje udomowiona lama (Lama glama), największe użytkowe zwierzę Nowego Świata. Pochodzi od dzikiej formy guanako (Lama guanicoe). Według miejscowego mitu lama była darem od bogini Pacha Mama dla ludzi, żeby łatwiej było im żyć.

Lama jest używana jako środek transportu, przenosi towary i ludzi. Mięsa lamy raczej się nie jada ze względu na gospodarczą rolę tego zwierzęcia, co znajduje odbicie w religijnych przepisach zakazujących jego zabijania. Jedynym udomowionym zwierzęciem regularnie dostarczającym mięsa jest niewielki gryzoń świnka morska (Cavia porcellus).

Od innego przedstawiciela wielbłądowatych wikuni (wigoń, Vicugna vicugna) pochodzi alpaka (Lama alpaca) dostarczająca cenionej wełny przerabianej na tkaniny.

Wysoko w górach w rejonie Titicaca są zbierane nasiona miejscowej komosy quinoa, a z czasem zaczyna się uprawa tej rośliny. W następnych tysiącleciach andyjska komosa będzie uprawiana również w Ameryce Środkowej, a w XX wieku n.e. trafi na wszystkie kontynenty.

• Od 3. tysiąclecia p.n.e. - W dolinie Supe rozwija się kultura Caral Supe znana potem również pod hiszpańską nazwą Norte Chico.

Ludność utrzymuje się z rolnictwa, rybołówstwa i hodowli, nie zna ceramiki, lecz wytwarza tkaniny między innymi z włókien kaktusów. Przedmioty użytkowe są wyrabiane z drewna, muszli, rogów jeleni i kości. Na przykład niskie siedziska są robione z kości wielorybów, na które polują mieszkańcy wybrzeża. Dzięki rozwiniętemu handlowi między brzegiem oceanu i górami oraz dalej strefą lasów w Caral Supe są znane zarówno oceaniczne ryby i ozdobne muszle jak i egzotyczne owoce sprowadzane z głębi kontynentu. Cennym towarem jest też sól przewożona w postaci bloków mających nawet kilkadziesiąt centymetrów długości.

Mieszkańcy doliny Supe czczą między innymi Słońce, wybrane szczyty górskie i jaguara.

Caral Supe to najstarsza cywilizacja miejska w Nowym Świecie: na jej obszarze funkcjonuje kilkadziesiąt osad, w tym miasto Caral. Domy i świątynie w Caral są budowane z suszonych cegieł mułowych. W mieście jest kilka piramid o płaskich szczytach oraz placów, gdzie odbywają się ceremonie religijne. W zabudowie nie wyróżnia się siedziba władcy, ponieważ miasto nie jest scentralizowaną monarchią, a raczej teokratyczną republiką rządzoną przez kapłanów-uczonych.

Na całym obszarze doliny Supe powstają wielkie budowle ziemne, kamienne i z suszonej cegły, zwłaszcza piramidy (na przykład w Limie) oraz świątynie w Las Haldas, Chuquitanto i Cotosh. Ich budowa wymaga dobrze zorganizowanego społeczeństwa i odzwierciedla siłę lokalnych społeczeństw oraz ich władców. Co ciekawe, transport nawet dużych bloków skalnych odbywa się na plecionych z włókien roślinnych grubych matach, które są ręcznie przeciągane po ziemi.

• Połowa 3. tysiąclecia p.n.e. - W mieście Caral jest używane kipu (quipu), czyli zapis informacji w formie węzełków na sznurkach.

• XXV - XXII w. p.n.e. - W dolinie Chillon funkcjonuje ważny ośrodek kultu, obserwatorium astronomiczne i kalendarz służący do określania początku i końca corocznego okresu suszy między 21 marca i 21 grudnia. W dniu przesilenia Słońce oświetla wnętrza świątyni, a na niebie pojawia się określony układ gwiazd.

• XVII w. p.n.e. - Miasto Caral wyludnia się w wyniku zmiany warunków naturalnych i przerwania dawnych szlaków handlowych. W ciągu drugiej połowy 2. tysiąclecie p.n.e. kultura Caral Supe zanika między innymi z powodu naturalnych katastrof jak trzęsienia ziemi, anomalie klimatyczne i nieurodzaj.

• Od XVII/XVI w. p.n.e. - Zaczyna się rozwój kultury Chavin wykazującej związki ze starszą kulturą Caral Supe, a pośrednio nawet z odległymi Olmekami z Ameryki Środkowej. Jej nazwa to jedno z lokalnych określeń jaguara, totemicznego przodka ludu Chavin. Jednym z najstarszych ośrodków Chavin jest dolina Moche.

Podstawę religii stanowi kult Słońca, Księżyca i gwiazd, co wiąże się z rozwojem obserwacji astronomicznych i rolnictwa, które wymaga dokładnego kalendarza. Święte zwierzęta tworzą charakterystyczną trójcę: jaguar, wąż i orzeł, które symbolizują odpowiednio trzy żywioły: ziemię, wodę i powietrze. Ich współdziałanie i wzajemne uzupełnianie się jest odpowiedzialne za kształt świata.

• Ok. 1200 - 600 r. p.n.e. - Rozkwit kultury Chavin na obszarze między miastami Cajamarca, Chavin de Huantar i Pachacamac. W szczytowym okresie wpływy Chavin sięgają na północy aż za przylądek Pariñas, a na południu do płaskowyżu Nazca.

W północnych i środkowych Andach powstają rolnicze państewka Chavin. Ich rozwój opiera się na handlu między wybrzeżem Pacyfiku, Andami, Amazonią i Ameryką Środkową. Główne ośrodki to Valdivia, Chavin de Huantar i San Agustin - miasta rolników, rybaków i rzemieślników, specjalizujących się w ceramice, tkactwie, rzeźbie (zwłaszcza w muszli i kamieniu) oraz złotnictwie. Aby nawodnić pola w okresie suchym, rolnicy Chavin budują kamienne tamy i kanały irygacyjne. Powstają kamienne piramidy (jak w Chavin de Huantar), służące celom religijnym, oraz zgeometryzowane rzeźby w kamieniu i z malowanej ceramiki.

W dolinie Culebras (na wybrzeżu na zachód od szczytu Huascaran) powstaje miasto ufortyfikowane murem z cegły mułowej.

W Chavin de Huantar w dolinie Chavin są budowane kilkupiętrowe kamienne budynki otoczone potężnymi, kamiennymi murami. Miasto jest wyposażone w sprawny system kanalizacyjny odprowadzający zużytą wodę. Labirynt podziemnych tuneli w Chavin służy jako symboliczna droga człowieka do bóstw, a efekt podziemnej wędrówki potęgują specjalny układ ścian wywołujący niesamowite efekty dźwiękowe oraz halucynogenne działanie wywaru z kaktusa san Pedro. Podziemia są zaopatrzone w kanały wentylacyjne. Z okolic równika kupcy Chavin sprowadzają morzem cenne, czerwonawe muszle mullu (małż Spondylus) używane jako materiał rzeźbiarski i element rytuałów.

Kultury andyjskie związane z Chavin znają wiele jadalnych roślin: pochodzącą z Ameryki Środkowej kukurydzę, nasturcję (Tropaeolum tuberosum) dostarczającą jadalnych bulw, kannę (Canna edulis) również z jadalnymi bulwami, paprykę oraz owoce: guajawa, marakuja (Passiflora ligularis), karika (Carica candamarcensis). Na południu Andów znane są poziomki (wielkoowocowa Fragaria chiloensis). W ciągu następnych tysiącleci pojawiają się kolejne rośliny uprawne: oca (albo uqa, szczawik Oxalis tuberosa przez Inków zwany caui) i maka mające jadalne bulwy oraz uprawiane na dużych wysokościach quinoa i mango (do XX w. n.e. wyjdzie z użycia). Z czasem dużą popularność zdobywają owoce drzewa rukma (Lucuma sp). Kora chinowca (drzewo Chinchona) jest lekiem przeciwko malarii.

Ludność stosuje także żucie liści koki jako środek pobudzający aktywność, zapobiegający chorobie wysokogórskiej i narkotyk używany przy długotrwałym wysiłku lub podczas medytacji, modłów i religijnych ceremonii. Legenda głosi, że dawno, dawno temu pewien starzec usłyszał tajemniczy głos, który zapowiadał przyszłe nieszczęścia, a radą na nie miało być żucie liści pewnego krzewu. I to właśnie była koka. Z czasem uprawa koki upowszechnia się w całej Ameryce Południowej.

Obok roślin mających zastosowanie praktyczne, w andyjskich ogrodach rosną też ozdobne kwiaty, na przykład nasturcje.

• Od VI w. p.n.e. - Rozwija się górska kultura Tiwanaku (Tiahuanaco) związana z miastem o tej nazwie na brzegu jeziora Titicaca. Na płaskowyżu w pobliżu jeziora powstanie wielki ośrodek kultu bogini Pacha Mama w Pucara, który przetrwa 2000 lat.

• Od VI w. p.n.e. - Na wybrzeżu rozwija się rybacka i rolnicza kultura Wiru (Viru).

Wiru tak dalece rozwijają sztukę nawigacji, że na trzcinowych łodziach potrafią pływać nawet po otwartym oceanie.

• IV - III w. p.n.e. - Ostatecznie upada stare miasto Chavin de Huantar jako centrum kultury Chavin.

Przewagę zdobywa inne rolnicze plemię Paracas od VI w. p.n.e. rozwijające kulturę kontynuującą tradycje Chavin. Społeczeństwo Paracas charakteryzuje się silnym ekonomicznym i politycznym zróżnicowaniem oraz wyraźną hierarchią. Paracas tworzą wielkie, kilkusetmetrowe rysunki (geoglify odkryte przez archeologów w 2003 r. i badane potem dzięki dronom) na płaskowyżu Palpa. Figury mają znaczenie religijne i ceremonialne, a także służą jako kalendarze ułatwiające obserwacje nieba.

• IV - II w. p.n.e. - Szczyt rozwoju rolniczej kultury na płaskowyżu Nazca (Nasca).

Irygacja umożliwia stałe nawodnienie pól. W dolinie Acari powstają kamienne twierdze (Chovavento, Amato, Huarato). Ludność kultury Nazca zamieszkuje domy z suszonych glinianych cegieł, jak to widać w dolinie Pisac (dolina rzeki Urubamby). Istnieją też centra religijne, gdzie nikt nie mieszka, a miasto tworzą świątynie-piramidy z ofiarnymi ołtarzami, czego przykładem jest świątynia-obserwatorium Intihuatana w Pisac oraz ośrodek w Cahuachi. W Cahuachi jest wytwarzana malowana ceramika przeznaczona wyłącznie do złożenia w ofierze tu na miejscu lub na pobliskim płaskowyżu Nazca.

Rzemieślnicy ręcznie (bez koła garncarskiego) wytwarzają wspaniałą, malowaną ceramikę. Naskanie (Nazca) są znani z rozwiniętej sztuki tkackiej; tkają bawełniane tkaniny tak gęste, że zawierają około 82 na 44 nici splecione na jednym centymetrze kwadratowym (w XX w. gęstość tkaniny używanej do budowy balonów wynosić będzie ok. 64 na 36 nici). Na rysunkach pojawiają się wizerunki ludzi latających w balonach, co może świadczyć o wykorzystaniu tkanin do stworzenia balonu na gorące powietrze. Balony cieplne są używane podczas świąt religijnych i ceremonii. Przy okazji świąt ku czci Słońca i sił płodności są składane ofiary z krwi i ludzi (jeńcy, wybrani współplemieńcy lub nawet ochotnicy). Ofiary są oszałamiane wyciągiem z kaktusa zawierającym meskalinę i zwykle zabijane nożem. Czasem ofiarnik zrywa im skalp i pozwala się wykrwawić. Charakterystyczną cechą tych ofiar jest precyzyjne odcinanie głów i ich preparowanie jako siedliska myśli lub życiowej energii. Skóra głowy jest zdejmowana, zagłębienia czaszki wypełnia masa z roślin, całość pokrywa płótno, a na nim znów kładzie się skórę. Tak spreparowana głowa jest często przewiercana i mocowana na sznurze.

• II w. p.n.e. - W północnych Andach kształtuje się kultura Vicus kontynuująca tradycje Chavin. Ludność utrzymuje się z rolnictwa i rybołówstwa. Cechą charakterystyczną tej kultury są gliniane posążki ludzi i zwierząt oraz biżuteria ze złota, srebra, miedzi i ich stopów. Ceramika jest zdobiona głównie wzorami geometrycznymi. Kultura przetrwa do VI w. n.e.

Po raz pierwszy jej ślady zostaną zidentyfikowane na wzgórzu Vicus koło miasteczka Chulucana w północnym Peru w 1960 r. Wtedy archeolodzy zbadają bogato wyposażony grób lokalnego władcy.

• I - IV w. n.e. - Cahuachi osiąga szczyt popularności jako centrum pielgrzymek i ośrodek produkcji rytualnej ceramiki.

W Pampa de Nazca na skalistej glebie powstają wielometrowe (nawet 100 m) rysunki przedstawiające kolibry, leniwce, pająki i inne zwierzęta oraz figury geometryczne i symbole. Powstają przez zdjęcie wierzchniej warstwy kamieni i odsłonięcie jaśniejszych warstw pod spodem. W warunkach niezwykle suchej pustyni i braku deszczu rysunki mogą trwać kilkaset lat. Rysunki służą jako mistyczne drogi do bóstw i ogromna świątynia, a po części obserwatorium astronomiczne i kalendarz. Linie rysunków tworzą labirynty, po których wędrują procesje pielgrzymów przybyłych tu, żeby złożyć ofiarę z naczyń (na przykład z Cahuachi) i cennych morskich muszli mullu, modlić się i doświadczyć zespolenia z duchem kosmosu.

W XX w. rysunki na płaskowyżu staną się jedną z największych zagadek archeologii i pożywką dla najdziwniejszych fantastycznych teorii.

• I - VIII w. n.e. - Kultura Mochica (Moche) na wybrzeżu kontynuuje rybackie i rolnicze tradycje Wiru.

Mochica tworzą dość agresywne państwo dążące do podboju sąsiadów, które około roku 400 dominuje na dużym obszarze od Pustyni Sechura (ośrodki Vicus, Loma Negra) do oddalonych o ok. 600 km Panamarca i Campanario na południu. Ludność posługuje się dwoma językami: mochica na północy i quingan na południe od doliny Lambayeque. Kapłani wypracowują też złożone pismo.

Centra Mochica to między innymi Galindo, Huaca del Sol, Huaca de la Luna i Huanchaco. Ku czci Słońca budują piramidy, które są cyklicznie odnawiane i powiększane w trakcie rytuałów mających odzwierciedlać cykle przemian kosmicznych. Składają tam ofiary z ludzi i ich krwi (czasem wypijanej), o czym opowiadają niektóre obrazy na ich ceramice. Mochica mają opinię twórców najpiękniejszej ceramiki w Andach i słyną z umieszczanych na naczyniach erotycznych scen oraz realistycznych wizerunków ludzi i czaszek.

• I - VIII w. n.e. - Ok. 400 kilometrów na południe od Mochica na obszarze między rzekami Chincha i Acari funkcjonuje młodsza kultura Nazca. Zajmuje między innymi doliny Ica, Nazca i Pisco, a jej główne ośrodki miejskie to Nazca Lines, Dos Palmos, Ocucaje, Tambo Viejo oraz Cahuachi. Zabudowa miast jest często tarasowa, co oznacza, że kamienne budynki stoją na różnych poziomach na stoku góry. W wielu wypadkach miasto jest budowane na sztucznej platformie wyciętej w stoku lub na szczycie góry i wzmocnionej przez kamienną konstrukcję. W centrum miasta zwykle znajduje się piramida oraz plac, gdzie odbywają się ceremonie religijne i polityczne. Charakterystyczną cechą kultury Nazca są rozległe podziemne zbiorniki na wodę, które mają ograniczyć parowanie, aby w okresach suszy zapewnić wodę dla ludzi i rolnictwa. Nazca budują złożony system irygacyjny: studnie, obudowane kamieniami kanały oraz akwedukty doprowadzające wodę do miast i na okoliczne pola. Słyną z pięknej ceramiki. Zmarłych mumifikują.

Najszerzej znanym osiągnięciem Nazca są geoglify, czyli wielkie rysunki na powierzchni pustyni służące jako miejsca odprawiania religijnych ceremonii związanych z określonymi porami roku i zjawiskami astronomicznymi.

• IV w. n.e. - Powodzie rujnują miasta kultury Nazca, a od połowy 1. tysiąclecia n.e. katastrofy klimatyczne (El Niño) osłabiają ośrodki cywilizacji na wybrzeżu i przesuwają centra polityczne w głąb lądu, gdzie dominuje górska kultura Tiwanaku. Ośrodki Cahuachi i Nazca zachowają jednak swój sakralny i magiczny charakter jeszcze przez ponad 100 lat.

Klimatyczną oazą, gdzie katastrofy nie zniszczyły rolnictwa jest między innymi dolina Culebras. Kształtuje się tam małe księstwo z centralnym miastem-twierdzą i siecią małych górskich warowni.

Na wybrzeżu w rejonie Pampa de Mocan funkcjonuje przemyślny system kanałów i tam, który normalnie służy do nawadniania pól poprzez rozprowadzanie wody z rzek. Jednak jest też przygotowany na powodzie związane z El Niño: specjalnie do tego przeznaczone tamy i kanały kierują wodę na wyżej położone i dalsze pola.

• Ok. 300 - 600 r. n.e. - Rozkwit rolniczej kultury Tiwanaku (Tiahuanaco) na wyżynach środkowych Andów.

Cechuje ją zaawansowana sztuka irygacji, duże świątynie i piramidy oraz centra kultu Słońca i pielgrzymek z największym Tiwanaku na wysokości ok. 3800 m (najwyższe stałe ludzkie osiedla, górna granica ekumeny) na południowo-wschodnim brzegu jeziora Titicaca i Wyspą Słońca na tym jeziorze. Tiwanaku z prostymi brukowanymi ulicami i głównymi budynkami orientowanymi według stron świata jest symbolicznym obrazem wszechświata, a jego świątynie stanowią swoisty kamienny kalendarz. Obserwatoria astronomiczne służą celom kultowym i pozwalają ustalać daty ważne dla rolników. Znane jest hieroglificzne pismo, lecz nie zostaje upowszechnione. Wielobarwna ceramika zbliżona do ceramiki Paracas i bawełniane tkaniny są znane w całych Andach oraz w zachodniej Amazonii. Zaawansowana obróbka miedzi i metali szlachetnych. Zmarli są chowani w wielkich glinianych naczyniach.

• VI w. - Kilkaset metrów od miasta Tiwanaku powstaje zespół architektoniczny Puma Punku (Brama Pumy), ośrodek kultu Słońca otoczony gliniano-ziemnymi wałami, z wielkim kopcem i kamiennymi zabudowaniami. W przyszłości Puma Punku stanie się celem badań archeologicznych i miejscem odkrycia ciekawej ceramiki, na której niektórzy badacze w XX w. dopatrzą się wzorów przypominających rzekomo pismo klinowe.

• Od połowy VI w. - Początek ekspansji państwa z centrum w Wari (Huari) w środkowych Andach, mieście stanowiącym łącznik między Tiwanaku i wybrzeżem. Krążą między nimi karawany lam niosących tkaniny i ceramikę z gór, sól z pustynnych płaskowyżów i słonych jezior oraz produkty morza. Szlaki handlowe przez góry i pustynie będą funkcjonować aż do epoki kolonialnej.

Kultowym centrum Wari jest zespół świątyń i wyrocznia w Pachacamac.

• VI - VII w. - Na wschodnich stokach Andów na wilgotnym i mglistym obszarze w widłach rzek Huallaga i Maraňon (zachodnia granica terytorium) powstaje konfederacja Chachapoya.

W języku keczua Sacha Puya oznacza Ludzi Chmur, ponieważ zamieszkują najwyższe części Andów, gdzie nie ma żadnych dróg, a w wielu miejscach brakuje nawet ścieżek. Na ziemiach Chachapoya znajdują się między innymi złoża złota oraz siedliska cenionych roślin halucynogennych. Konfederacja ma się przeciwstawić ekspansji Wari. W tym celu na płaskiej górze nad doliną rzeki Utcubamba przywódcy Chachapoya zaczynają budowę twierdzy Kuelap. Potężny mur otacza domostwa budowane na planie koła, co w Andach jest rzadkością, bo domy są tu zazwyczaj prostokątne. Chachapoya wyróżniają się też fizycznie, ponieważ niektórzy mają jasną skórę, a część z nich ma jasne włosy, blond lub rude. Te szczególne cechy urody będą cenione na przykład przez inkaskich władców, którzy wśród kobiet Chachapoya chętnie będą szukać pięknych nałożnic i żon.

W XXI w. niektórzy archeolodzy i historycy będą się doszukiwać podobieństwa Chachapoya do mieszkańców Półwyspu Iberyjskiego i basenu Morza Śródziemnego. Według tej koncepcji przodkowie Chachapoya mieli przypłynąć do Ameryki Południowej po upadku Kartaginy i rzekami mogli dotrzeć aż do Andów.

• VII - IX w. - Tiwanaku jest dominującym czynnikiem politycznym w Andach: zajmuje cały obszar wokół jeziora Titicaca. Rybacy mieszkają w trzcinowych chatach stawianych na brzegach jeziora lub sztucznych nabrzeżach. Po jeziorze pływają w trzcinowych łodziach. Święte jezioro Titicaca jest nie tylko źródłem utrzymania okolicznej ludności, lecz także celem pielgrzymów przybywających tu, aby czcić bóstwa słoneczne i księżycowe.

Na południu imperium Tiwanaku rozciąga swoją władzę aż do oceanu i Atacamy. Pod kontrolą Tiwanaku rozwijają się liczne lokalne ośrodki: miasta Chen Chen i Omo, dolina Azapa na południowym zachodzie oraz miasta Mizque i Capinota na wschodzie. Tiwanaku jest centrum kulturowym oddziałującym na całe Andy oraz zachodnią Amazonię i tę rolę zachowa do XII w.

Misjonarze z Tiwanaku znani jako viracocha wędrują po Andach roznosząc idee swojej religii i kultury. Do najbardziej znanych misjonarzy viracocha należy prorok Tunapa, bohater licznych opowieści, według których na okazywaną mu niechęć i nawet wrogość zawsze odpowiada łagodnością i głosi powszechną miłość.

• VII - VIII w. - Lud Ayarmaca wchodzi na scenę polityczną.

Według legendy czterej bracia Ayar (quinoa w keczua): Cachi (sól), Uchu (papryka), Manco (mango) i Auca (wojownik) wraz z siostrami wychodzą z jaskini Pacaritambo. Zakładają osadę na bagnach porośniętych trzciną, czego pamiątką będzie huaca (świątynia) Capi (korzeń quinoa) na wzgórzu Quisco. Osada stanowi odtąd centrum ludu Ayarmaca rządzonego przez władców noszących tytuły Tocay Capac i Pinahua Capac (dualizm władzy). Miasto Acamama dzieli się na dzielnice Quinti Cancha - kolibra, Chumbi Cancha - tkaczy i Sari Cancha - tytoniu, mówiące w keczua oraz czwartą Yarambuy Cancha posługującą się językami keczua i ajmara.

• Od VII w. - Plemiona Inków osiedlają się na północny zachód od świętego jeziora Titicaca.

Według legendy przywódcy tych plemion pochodzą od chłopca o imieniu Manco Capac, którego znalazł kondor i wychował w gnieździe na skale. Kiedy chłopiec dorósł, zszedł między ludzi, aby zostać ich władcą przyjmując tytuł Inka (Inca) związany z keczuańskim słowem oznaczającym płodność. Ponieważ znajdował się pod opieką boga Słońca Inti, on oraz jego potomkowie są nazywani dziećmi Słońca. Budują świątynie-obserwatoria, gdzie, funkcjonują gnomony intihuatana (nazwa oznacza słupek do przywiązywania Słońca), określające datę równonocy. Kondor i Słońce są symbolami Inków. Według legendy, Manco Capac na polecenie Inti znajduje miejsce, gdzie jego złota laska zanurzy się w ziemi. W ten sposób Manco Capac wraz z żonami Mama Ocllo i Mama Huaco trafia do doliny Cuzco (quzqu – bagnisko), gdzie jego laska faktycznie bez trudu zagłębia się w grunt.

Po latach walk Manco Capac pokonuje Ayarmaca w bitwie pod Guaman Cancha i zdobywa ich stolicę Acamamę.

Pod jego władzą Acamama otrzymuje nazwę Cuzco i staje się stolicą inkaskiego państwa Tahuantinsuyu. Cuzco zostaje podzielone na 4 dzielnice, a kraj na odpowiadające im 4 części (Chinchaysuyu, Antisuyu, Cuntisuyu, Collasuyu) z wychodzącymi ze Świątyni Słońca 42 liniami ceque, na których znajdują się święte miejsca huaca, utrzymujące jedność kraju. Manco Capac bywa też uznawany za tego, kto przyniósł ludziom kokę, dar od słonecznego boga Inti.

Podbici Ayarmaca zachowają pewną autonomię w ramach inkaskiego państwa.

• VII - VIII w. - Ekonomiczny kryzys Mochica i Nazca wywołany przez ulewne deszcze (anomalia El Niño).

Kształtuje się nowa kultura Nazca, uboższa od starszej poprzedniczki. Lokalni władcy zdobywają niezależność. Na przykład w dolinie Santa, dawniej podległej Mochica, powstaje odrębny organizm polityczny oparty na rolnictwie. O jego sile (i konieczności obrony) świadczy budowa wielkiego muru blokującego dostęp do doliny. Jest to jedna z największych budowli w całej prekolumbijskiej Ameryce.

• VII - X w. - Ekspansja państwa Wari z centrum koło Ayacucho: wojownicy Wari podbijają Mochica i Nazca. Upada dawny układ sił politycznych, a jego miejsce zajmuje względny chaos, kiedy rozmaite ludy i ambitni przywódcy próbują organizować własne państwa.

Wari budują liczne miasta od Viracochapampa do twierdzy w Cerro Baul (prawie 900 km) graniczącej z terytorium Tiwanaku. Znają pismo węzełkowe kipu (quipu) i budują sieć utwardzonych dróg.

• Od VIII w. - Nawiązując do odległego o ok. 500 km Tiwanaku, Inkowie tworzą własną kulturę i państwo ze stolicą w Cuzco zależne od Wari. Od Wari przejmują też kipu i ideę sieci dróg. Częstą praktyką wśród panujących są małżeństwa krewnych (kazirodztwo), aby zachować czystość boskiej krwi. Potomkowie każdego zmarłego Inki tworzą matrylinearne panaca - jest to rodzaj stronnictwa politycznego a zarazem arystokratyczny klan opiekujący się mumią władcy i przechowujący tradycję.

Inkowie opierają swoją władzę na systemie wzajemności, co oznacza, że lokalni wodzowie curaca podlegający władcy w Cuzco są zobowiązani do określonych usług, a w zamian mogą liczyć na wsparcie władcy. Symbolicznym wyrazem tych zależności są cyklicznie powtarzane wspólne uczty.

• Od VIII w. - Kultura Sican kontynuująca tradycje Mochica i Vicus zdobywa wpływy na zachodnich stokach Andów.

• IX w. - Głównym ośrodkiem kultury Sican staje się dolina rzeki Lambayeque, gdzie żyzne gleby zapewniają bogate plony, a położenie geograficzne pozwala prowadzić handel sięgający od brzegów oceanu po Andy. Przedmiotem handlu są ryby, wyroby ceramiczne i tkaniny, złoto wydobywane z rzeki Maraňon, lapis lazuli sprowadzany aż z Chile, szmaragdy i kopal z północnych Andów. Bardzo cenionym i poszukiwanym towarem są czerwone muszle mullu z Pacyfiku, które mogą być materiałem rzeźbiarskim i bywają składane w ofierze bogom. Natomiast podczas ceremonii religijnych pokruszone muszle są sypane pod nogi władcy jako czerwony chodnik, żeby król nie dotykał stopami ziemi. Ludność Lambayeque czci wiele bóstw z bogiem Sican jako patronem państwa.

Według legendy spisanej w XVIw. przez Miguela Cabello de Balboę założycielem dynastii rządzącej Lambayeque jest Naylamp, świetny żeglarz i wojownik. Przybył z oceanu, a towarzyszyli mu żona Ceterni, wiele nałożnic, 40 dygnitarzy, grupa wojowników i liczni poddani. W odległości ok. 4 km od brzegu Naylamp zakłada miasto Chot (Chotuna). Duchowym centrum miasta i państwa jest posąg Yampellec wykonany z zielonego kamienia.

Zgodnie z andyjskimi legendami Naylamp odróżniał się od miejscowych Indian wysokim wzrostem, jasnymi włosami i niebieskimi oczami.

• IX - X w. - Upadek niezależnego państewka w dolinie Santa podbitej przez Wari.

• IX - X w. - W Lambayeque rządzą następcy Naylampa: jego synowie Clum a po nim Zolzdoni. Dwunastu synów Zolzdoniego rozchodzi się po kraju zapoczątkowując dwanaście lokalnych linii władców.

• IX - XI w. - Na wybrzeżu Pacyfiku istnieje kultura ludu Muchik, który kontynuuje tradycje Mochica.

Znany jest między innymi ze składania ofiar z dzieci. Na przykład w andyjskiej dolinie Cerro Cerrillos archeolodzy odkryją cmentarz ponad 80 mumii dzieci, które zostały rytualnie zabite. Ich zwłoki po kilkumiesięcznym suszeniu zostały pogrzebane razem z ofiarnymi zwierzętami, na przykład z lamą.

• Połowa IX w. - W dolinie Chicama powstaje miasto Chan Chan jako ośrodek państwa Chimu.

Jego twórcy kontynuują kulturowe tradycje Mochica. Miasto jest zbudowane z cegieł zawierających glinę, kamienie oraz pociętą słomę kukurydzy, co zapewnia izolację termiczną i daje pewną odporność na trzęsienia ziemi. Mury dzielą miasto na kilka prostokątnych części, a centrum zajmują piramidy.

• X - XIII w. - Ośrodek w Tiwanaku traci dawne znaczenie na wyżynach, stopniowo oddając prymat inkaskiemu Cuzco. W dodatku ruchy tektoniczne zmieniają linię brzegową Titicaca i odsuwają jezioro od Tiwanaku. Kultura Tiwanaku częściowo trwa jeszcze w rejonie rzeki Rio Grande na wschód od Titicaca i Poopo oraz w tradycjach ludu Aymara, który tworzy monarchię Aymato na południowy wschód od Titicaca. Samo miasto Tiwanaku zostanie jednak opuszczone i będzie traktowane jako źródło materiałów budowlanych. Dopiero w roku 1955 Ibarra Grasso zacznie archeologiczne badania ruin dawnej metropolii.

• Od X w. - Ekspansja rybacko-rolniczego państwa Chimu (Chimor) ze stolicą w Chan Chan. Początkowo Chimu jest zależne od Wari, lecz stopniowo wyrasta na lokalną potęgę i w końcu zdobywa pełną samodzielność.

• Od X w. - Na południe od Chimu na wybrzeżu koło Ancon rozwija się rolnicza kultura Chancay.

• XI w. - Związane z El Niño zaburzenia klimatyczne osłabiają miejscową kulturę na płaskowyżu Nazca oraz Wari, otwierając tym samym drogę dla Chimu na wybrzeżu oraz Chanca i Inków w górach.

Schyłkowa kultura Nazca przetrwa do początków XIII w., lecz nie odzyska już dawnego znaczenia.

Z tego okresu pochodzi ciekawa konstrukcja w dolinie Pisco: długi na ok. 1450 m. pas dołów każdy o średnicy ok. 1 m. Dopiero w 1933 r. lotnik Robert Shippee dostrzeże tę budowlę z powietrza i przez następne dekady będzie ona fascynowała archeologów. W 2015 r. badacze odkryją, że doły nie są tylko zagłębieniami w ziemi, lecz zostały obudowane kamieniami.

• XI w. - Fempellec, kolejny władca Lambayeque z dynastii Naylampa doprowadza swoją monarchię do upadku. Według legendy uwiódł go demon zamieniony w piękną kobietę i namówił do przeniesienia świętego zielonego posągu Yampellec stojącego w stolicy Chot. Zagniewane tym czynem bóstwa sprowadzają 30 dni ulewnego deszczu, nieurodzaj i głód. Rozwścieczona ludność podnosi wtedy bunt, a król zostaje związany i wrzucony do oceanu. Niestety, wszystko na próżno - nieszczęścia nie ustają. Nie pomagają nawet ofiary z ludzi, zwłaszcza z młodych ciężarnych kobiet i dzieci, które miałyby przebłagać bogów. Składanie ofiary z dzieci oznacza, że sytuacja jest wyjątkowo tragiczna, ponieważ dzieci i matki są uznawane za siedlisko najświętszej energii życiowej.

Legenda jest w rzeczywistości opisem efektu El Niño, który co pewien czas nawiedza zachodnie wybrzeża Peru powodując klęski klimatyczne.

• XI w. - Państewka plemion Chachapoya istniejące między rzekami Marañon i Huallaga na nizinie Utcubamba wchodzą w okres rozkwitu. Utrzymują się z rolnictwa, a swoje produkty sprzedają okolicznym ludom, gdzie piesi tragarze docierają dzięki sieci wąskich, górskich ścieżek. Czczą kondora (powietrze) i węża (ziemia). Jednym z ośrodków kultu jest twierdza Kuelap. W jej obrębie znajduje się szyb o głębokości 60 m, do którego są z góry zrzucane ofiarne figurki, zwierzęta i ludzie lub złożone w ofierze części ciała ludzi.

• XI/XII w. - Po upadku monarchii Lambayeque ludność porzuca stare religijne centra w Chot i Batan Grande. Odchodząc ludzie palą niektóre piramidy, aby je oczyścić ze złej energii.

Zakładają nowe miasto i nowe centrum religijne Tucume nad rzeką La Leche koło Góry Deszczów. Wkrótce powstanie tam aż 25 kopców i piramid. Największa z nich znana jako Huaca Larga ma długość 750 m. Co ciekawe, w nowym miejscu ludność już nie czci boga Sicana, ponieważ okazał się nieskuteczny w walce z klimatycznymi nieszczęściami.

• XII - XIII w. - Szczyt ekonomicznego i politycznego znaczenia ludu Chachapoya.

Duży przyrost demograficzny powoduje migracje do Amazonii.

Charakterystycznym zwyczajem tego ludu jest grzebanie zmarłych w glinianych trumnach mających kształt człowieka, posiadających indywidualne cechy twarzy i pomalowanych. Chachapoya ustawiają swoje trumny-rzeźby pionowo w trudno dostępnych niszach na skalnych ścianach wysoko ponad wioskami. Umieszczone obok siebie spoglądają w doliny na znak, że przodkowie wciąż są z żywymi i opiekują się swoim ludem.

• XIII w. - Coraz silniejsze państwo Chimu podbija bogate monarchie północnego wybrzeża i wyrasta na największą potęgę w tej części kontynentu.

Monarcha-bóg Chimu ma siedzibę w portowym mieście Chan Chan (Chincha), które jest w tym czasie jednym z największych miast Nowego Świata. Inne duże miasto handlowe na obszarze Chimu to Cajamarca, które dysponuje dużymi, kamiennymi spichrzami, gdzie panujący wewnątrz chłód zabezpiecza żywność przed zepsuciem.

Rozwija się handel, ceramika i metaloplastyka.

Chimu wypracowują ciekawy system przekazywania władzy, gdzie nie ma zasady, że tron powinien dziedziczyć pierworodny syn, a decydującym czynnikiem jest przekonanie aktualnego władcy oraz arystokratów. Z jednej strony powoduje to wewnętrzne konflikty, a z drugiej skłania do coraz to nowych rabunkowych wojen, kiedy członkowie rodziny panującej chcą kosztem sąsiadów zapewnić sobie stabilną pozycję.

• Od XIII w. - Półlegendarni królowie Inków rządzą niewielkim początkowo państwem, które obejmuje tylko miasto Cuzco i najbliższe okolice. Władza przechodzi kolejno z ojca na syna: Manco Capac, Sinchi Roca, Lloque Yupanqui, Mayta Capac, Capac Yupanqui i Inca Roca.

W pobliżu Cuzco w masywie góry Sacsayhuaman (w keczua Radosny Sokół) funkcjonuje niezwykłe centrum religijne a zarazem twierdza otoczona potężnymi murami o wysokości do 6 m i długimi na 400 m. Mury mają niezwykły zygzakowaty kształt, który jest jednak widoczny dopiero z powietrza. Może się to wiązać z błyskawicami, ponieważ Sacsayhuaman słynie z tego, że przyciąga pioruny. Na placu między murami i górą odbywają się ceremonie ku czci Iyapy, boga piorunów. Z drugiej zaś strony twierdza wraz z Cuzco tworzą zarys, który niektórzy interpretują jako świętego jaguara, a zygzak murów jest wtedy interpretowany jako zębata szczęka wielkiego kota.

• Połowa XIV w. - Chimu podbija Tucume mimo oporu miejscowej ludności i licznych ofiar z ludzi złożonych w intencji powstrzymania podboju.

• 1370 - 1463 r. - Rozkwit królestwa Chimu rządzącego wybrzeżem od zatoki Guayaquil i pustyni Sechura do Chancay i Ancon (ok. 1300 km). Politycznym sojusznikiem Chimu jest górskie królestwo Cajamarca.

Kupcy Chimu na tratwach z balsy pływają wzdłuż wybrzeża, a nawet wypływają na otwarty ocean. Sztucznie nawadniane pola dają wysokie plony.

Stolica Chan Chan ma kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. W centrum miasta znajdują się cytadele-świątynie zwane chudi. Każde chudi ma wejście od strony północnej, żeby wpadało do nich światło słoneczne. W obrębie chudi znajdują się studnia, sala ceremonialna i pomieszczenia władcy. Po śmierci władcy chudi staje się jego grobowcem, a następny pan Chimu buduje własne chudi. Do końca istnienia państwa Chimu powstanie 10 chudi w Chan Chan.

• XIV/XV w. - Yahuar Huacac (syn Inki Roki) rozciąga władzę Inków do świętego jeziora Titicaca.

• XIV/XV w. - W rejonie rzek Pampas i Pachachaca lokalną potęgą jest lud Chanca tworzący monarchię ze stolicą w Paucaray.

• Początek XV w. - Według dynastycznej tradycji prawowitym następcą tronu w państwie Inków jest Cusi, najstarszy syn Yahuara Huacaca i królowej Ipaucomy, Jednak, jak głosi legenda, w okresie dojrzewania na twarzy Cusiego pojawia się broda, co nie zdarza się wśród Inków, lecz jest znane u mężczyzn z ludu Aymara. Rodzą się więc podejrzenia co do małżeńskiej wierności królowej. Niektórzy kapłani zaś uznają, że zarost na twarzy to oznaka niezadowolenia boga piorunów, ponieważ Yahuar Huacac nie zachował postu w czasie ciąży żony. Cusi zostaje więc wygnany, żeby nie sprowadził na państwo gniewu groźnego boga. Jednak po trzech latach wypędzony książę wraca do Cuzco, ponieważ twierdzi, że objawił mu się bóg Viracocha i ostrzegł przed buntem jednego z ludów podległych Inkom. Oczywiście władca mu nie wierzy, ale wkrótce faktycznie wybucha bunt ludu Chanca. W tej sytuacji Cusi odzyskuje prawa do tronu, a po objęciu władzy przyjmuje imię Viraquca, czyli Viracocha.

• Pierwsza połowa XV w. - Viraquca podbija północne Chile i wspomaga rozwój rolnictwa rozwijając systemy irygacyjne. Inkaski władca popiera też budownictwo i jest uzdolnionym poetą.

• Połowa XV w. - Wodzowie Malme i Irapa, Yana Villca i Toquello Villca oraz Tumay Huaraca i Astu Huaraca prowadzą od zachodu trzy armie Chanca na dolinę Cuzco.

W trudnej sytuacji inkaski władca Cuzco decyduje się oddać syna jako zakładnika i przyjąć zależność od Chanca. Kiedy jednak monarcha opuszcza miasto, aby się poddać, jego młodszy syn, Cusi Yupanqui, oraz ośmiu dostojników Inka Roca, Quilliscachi Urco Guaranga, Chima Chaui, Pata Yupanqui, Viracocha, Inka Paucar i Mircoymana organizują opór. Liczba 8 jest święta jako iloczyn 2 i 4 symbolizujących dwoistość rzeczywistości złożonej z przeciwieństw oraz cztery strony świata. Ku powszechnemu zaskoczeniu maleńka armia Inków wypiera wroga z doliny Cuzco (bitwa uznana potem za cud), a miesiąc później pokonuje Chanca pod Ichopampa i Xaquixaguana. Pod wrażeniem tych zwycięstw okoliczne plemiona uznają władzę Inków.

• Ok. 1438 - 1471 r. - Inka Cusi Yupanqui rządzi państwem.

Po odparciu najazdu Chanca zwycięski Cusi Yupanqui nie oddaje władzy ojcu ani bratu, lecz jako dziewiąty władca Cuzco przyjmuje tytuł Pachacuti (pachacuti - obrót czasu i przestrzeni).

Podporządkowuje sobie plemiona Huanca (Wanka) żyjące w rejonie Junin i w dolinie Mantaro. Huanca, chociaż posługują się lokalną odmianą języka keczua, którego używają także Inkowie nigdy nie zaakceptują w pełni władzy Inków. Wojowniczy Pachacuti podbija wyżynę koło Titicaca (rejon Tiwanaku) i cały obszar aż do Huanuco Pampa ponad 1000 km na północ. Zmienia system wzajemności, ponieważ zależni curaca są już zbyt liczni, aby organizować wspólne uczty. Tworzy więc ośrodki prowincjonalne, gdzie jego reprezentanci utrzymują sojusze, a do Cuzco sprowadza jednego z dwóch władców plemion jako rezydentów. Ewentualny bunt curaca powoduje zastąpienie go yana, namiestnikiem Inków bez prawa do wzajemności. Podbite przez Inków ludy pełnią różne funkcje. Na przykład wróżbiarze, lekarze, astrolodzy i doradcy Inków pochodzą z plemienia Kallawaya (na północny wschód od Titicaca). Posługują się językiem keczua, miejscowym ajmara i tajnym machchaj juyai. Rozwijają system symboli w postaci figurek kierujących prośby do bogów. Mędrcy Kallawaya jeszcze w XX w. będą działać w Peru i Boliwii lecząc, przepowiadając przyszłość i zajmując się wyrobem talizmanów.

Tiwanaku pozostaje ośrodkiem religijnym i naukowym, Cuzco zaś jest centrum kultu Słońca, choć Inkowie pielgrzymują też do starszych sanktuariów: Pachacamac na wybrzeżu Pacyfiku, sanktuarium Pacha Mama w Pucara, wyroczni Chancay oraz Wyspy Słońca, Wyspy Księżyca i półwyspu Copacabana (w języku ajmara Ten, Który Odrzucił Cenne Kamienie) na świętym jeziorze Titicaca.

Elementem polityki jest praktyka zwana mitimaes lub mitimaqkuna (obcy), czyli przesiedlanie ludów (najpierw usunięcie Ayarmaca z okolic Cuzco), aby wszystkim poddanym narzucić język keczua i kult Inti. Inkowie dzielą ludność na dziesiątki i setki w ramach ayllus, egzekwują podatki w pracy (mita) i tworzą rządowe magazyny żywności. Ziemie uprawne należą do Inki (władcy), świątyń i ayllus.

Pachacuti buduje górskie miasto-twierdzę Machu Picchu (stary szczyt, ok. 1450) jako miejsce kultowe i letnią rezydencję (pieszo trzy dni drogi z Cuzco). Machu Picchu powstaje na wyciętych w stoku terasach, które są wzmacniane kamiennymi murami. Terasy zatrzymują wodę i służą jako pola uprawne, a z drugiej strony kanały odprowadzają nadmiar wody, żeby zapobiec osuwaniu się zbocza. Na szczycie góry staje świątynia ku czci Słońca i obserwatorium-kalendarz rozumiane jako oś świata otoczona przez kamienne domy dla ok. 1000 ludzi. Jesienią Krzyż Południa widziany z miasta ustawia się pionowo wskazując, że nadchodzi czas zbiorów. Koszty utrzymania miasta spowodują, że następcy Pachacutiego będą Machu Picchu zaniedbywać. Ostatecznie więc fantastyczne miasto zostanie porzucone w XVI w. Świetna konstrukcja (terasy i ściśle dopasowane kamienie) jeszcze przez kilkaset lat skutecznie zapobiega osuwaniu się zboczy mimo ulewnych deszczów i trzęsień ziemi.

• Po 1463 r. - Syn Pachacutiego Tupac (Tupak, Topa) Yupanqui uśmierza niepokoje w kraju.

Inkowie opanowują góry aż do równika i najeżdżają sprzymierzone z Chimu (Chimor) niewielkie królestwo Chancay. Dzięki temu stolicę Chimu w Chan Chan mogą odciąć od źródeł wody. W 1470 r. Capac Yupanqui przekonuje króla Chimu, aby formalnie uznał władzę Inków. Inkowie uprowadzają z Chan Chan rzemieślników obrabiających muszle mullu, używane jako ofiara dla bóstw i element ceremonii sprowadzania deszczu.

Capac Yupanqui (brat władcy) prowadzi zaborczą ekspedycję na północ w góry, gdzie pokonuje lokalnych władców (na przykład Anco Huallo sprzymierzonego z Chanca), przekonuje do poddania się mieszkańców Huarochiri i Yauyos. Pod Huanuco rozbija Chanca, których część ucieka do dżungli.

W walce z Inkami w Cajamarce ginie Guzmango Capac sprzymierzony z Minchacamanem, władcą ludu Chimu. Po klęsce Minchacaman wycofuje się na wybrzeże, gdzie będzie chciał umocnić monarchię Chimu, żeby stawić skuteczniejszy opór Inkom

Tymczasem wśród Inków trwa ostra rywalizacja o władzę. Kiedy bowiem Capac Yupanqui i Huayna Yupanqui wracają do Cuzco, w Limatambo spotykają wysłanników Inki, którzy wykonują na nich wyrok śmierci. Rzekomo jest to kara za dopuszczenie do ucieczki części Chanca. W istocie jednak chodzi o usunięcie członków rodu mogących zagrozić pozycji władcy. Obawy monarchy pójdą tak daleko, że pod koniec swojego panowania Pachacuti każe też zabić swoich dwóch synów, aby uniknąć przewidywanych walk o tron.

Inka Cusi Yupanqui Pachacuti umiera w 1471 r., a zmumifikowane zwłoki władcy są odtąd przechowywane w pałacu i traktowane jak żyjący człowiek. Ten zwyczaj utrwali się i mumie wszystkich kolejnych monarchów będą trzymane w pałacu, a czasem publicznie pokazywane, aby zapewnić krajowi błogosławieństwo dawnych władców. Ta jedyna w swoim rodzaju królewska nekropolia przetrwa do podboju przez Hiszpanów.

• Ok. 1471 r. - Według romantycznej legendy z czasów Pachacutiego wojownik Ollanta pokochał Kusi Qoyllur, córkę Pachacutiego, i nie mogąc się z nią ożenić wywołał bunt. Został oczywiście schwytany i skazany na śmierć. Nim jednak wyrok wykonano, Pachacuti umarł, a następny władca ułaskawił Ollantę. Na pamiątkę tych wydarzeń monarcha każe zbudować twierdzę Ollantaytambo.

• 1471 - 1493 r. - Panowanie Tupac Yupanqui, jednego z największych i najbardziej zasłużonych władców w dziejach Inków. Na wybrzeżu Pacyfiku po ciężkich walkach Tupac podbija Guarco, Collique i wciąż potężnych Chimu rządzących królestwem Chimor. Władca Chimu trafia do niewoli. To zwycięstwo daje Inkom dostęp do morza. W Tucume rezyduje odtąd inkaski gubernator.

Potem Tupac Yupanqui atakuje Indian Anti na wschodzie, lecz w trakcie walk gubi się w dżungli, co grozi destabilizacją państwa. Sytuację wykorzystuje Coaquiri i organizuje powstanie ludu Collao z grupy Aymara, aby zrzucić władzę Inków. Gdyby wtedy nie odnaleziono Tupac Yupanqui, historia Inków a nawet całych Andów potoczyłaby się zupełnie inaczej. Jednak władca się odnajduje, tłumi bunt i podejmuje dalszą ekspansję.

Wódz Tupac Yupanqui powiększa potem dwukrotnie posiadłości Inków, podbijając między innymi lud Cañari w północnych Andach i wysokogórski lud Chachapoya.

• Koniec XV w. - Inkowie opanowują prastary górski rejon rolniczy u stóp góry Huascaran.

Z tym okresem jest związana legenda o nieszczęśliwej miłości inkaskiego księcia Huascarana i pięknej Huandoy należącej do miejscowego ludu. Niestety, ze względu na różnicę pochodzenia społecznego nie mogli zostać parą, więc litościwi bogowie zamienili ich w dwie sąsiadujące ze sobą góry, które dominują nad okolicą.

• Koniec XV w. - Za rządów Tupac Yupanqui z okolic portu Manta wyrusza na Pacyfik flotylla tratw z balsy. Uczestnicy ekspedycji powracają dopiero po roku, przywożąc ciemnoskórych ludzi i zadziwiające przedmioty, które jako skarby będą potem przechowywane w Cuzco. Żeglarze opowiadają, że dopłynęli do wysp nazwanych przez nich Hagua Chumbi i Nina Chumbi. Natomiast na polinezyjskim archipelagu Tuamotu, dokąd dotarli peruwiańscy żeglarze pozostaje po nich legenda o przybyciu potężnego króla Tupy z wielkiego lądu leżącego za oceanem na wschodzie.

• XV/XVI w. - Inkowie, choć keczua nie jest ich językiem rodzimym, narzucają go jako urzędowy w państwie. Sprowadzona ludność Keczua częściowo wypiera Aymara znad rzeki Rio Grande (na wschód od Titicaca i Poopo) i osiedla się w równikowej części Andów, gdzie wkrótce stanie się dominującym składnikiem etnicznym.

• 1493 - 1527 r. - Panuje syn Tupac Yupanqui, Huayna Capac rezydujący w Tomebambie (późniejsza Cuenca w Ekwadorze).

Zgodnie z legendą Huayna Capac stracił żonę i zapragnął poślubić jej siostrę księżniczkę o imieniu Mama Coca, lecz ku oburzeniu władcy dziewczyna odmówiła. Nie wiadomo, jak skończyłaby się ta historia, gdyby nie wmieszał się bóg piorunów Iyapa, który z nieba uderzył w twierdzę władcy, aby obronić księżniczkę. W tej sytuacji przerażony Huayna Capac zrezygnował z ożenku.

Granice imperium zamieszkanego przez 10 milionów ludzi wyznaczają Andy od równika do Araukanii (4400 km) i od Pacyfiku do lasów Amazonii (ok. 500 km).

Do zarządzania ogromnym państwem potrzebna jest sprawna administracja, silna armia, sieć utwardzonych, górskich dróg do Cuzco, wiszące mosty i system zajazdów tampu. Istnieje poczta, czyli system gońców (kurierów) zdolnych przekazać informację z końca państwa w ciągu kilkunastu-kilkudziesięciu godzin.

Stolica Cuzco jest największym miastem kontynentu, mając ok. 45 tysięcy mieszkańców (Chan Chan - ok. 40 tysięcy, a Quito ok. 30 tysięcy). Z drugiej strony stan zdrowia ludności nie jest najlepszy, a część poddanych Inków jest niedożywiona, co przekłada się na wzrost zwykle mniejszy niż 160 cm, ogromną śmiertelność dzieci i średnią życia sięgającą zaledwie 29 lat.

Państwo ściąga podatki w postaci pracy. Władcy z Cuzco podarkami kupują lojalność lokalnych gubernatorów, ponieważ niespójne i niestabilne państwo jest ciągle szarpane buntami (Inkowie stanowią tylko kilka procent ludności imperium).

• Początek XVI w. - Choroby przywleczone z Europy na Przesmyk Panamski docierają na obszar Andów zanim jeszcze przybędą tam hiszpańscy konkwistadorzy. Nieznane wcześniej zabójcze choroby, głównie ospa, zabijają całe wsie i podkopują ekonomię indiańskich społeczeństw. Wywołują strach przed gniewem bogów, ponieważ to bogowie mają rzekomo sprowadzać te nieszczęścia. Dla przebłagania niebios i przywrócenia zachwianej równowagi w przyrodzie składają setki ofiar z ludzi, co tym bardziej uderza w porządek społeczny i osłabia ekonomię. Imperium słabnie, ponieważ w wielu rejonach zaczyna brakować ludzi pracujących na polach i rzemieślników, rozpadają się lokalne wspólnoty, spada liczba żołnierzy, zaczyna brakować urzędników i obniża się morale całego społeczeństwa.

• 1527 r. - Po śmierci Huayna Capaca na ospę przywleczoną z Panamy władcą zostaje jego syn Huascar.

Ma prawo do tronu, ponieważ jego matką jest oficjalna żona Huayna Capaca, księżniczka z Cuzco. Po trzech latach jednak do stolicy wkracza Atahualpa (imię znaczy Ptak Szczęścia) syn ulubionej nałożnicy zmarłego króla, księżniczki z prowincji Quito. W zdobytym Cuzco Atahualpa urządza rzeź swoich przeciwników i każe stracić Huascara. W kraju wrze i do głosu dochodzą lokalni przywódcy. Na przykład twierdza Kuelap zostaje zdobyta przez wojowników innego arystokraty, którzy mordują kamiennymi pałkami wszystkich członków rodu panującego w Kuelap. Ginie ok. 100 osób, w tym nawet kilkuletnie dzieci. Okrucieństwo jest spowodowane chęcią całkowitego wyniszczenia konkurencyjnego rodu, żeby uniknąć ewentualnej zemsty.

• 1530 - 1531 r. - Atahualpa zbrojnie dławi opór swoich przeciwników i wraca do Cuzco jako triumfator i pan imperium.

Nikt w państwie Inków nie zdaje sobie sprawy, że Hiszpanie w dalekiej Panamie już wiedzą o istnieniu ich cywilizacji, a niepiśmienny, ubogi szlachcic Pizarro marzy o zagrabieniu indiańskich bogactw. Tymczasem ludność inkaskiego imperium cierpi z powodu epidemii ospy zawleczonej przez Hiszpanów do Panamy i dalej przez Indian do Peru. Choroba okaże się zapowiedzią ostatecznego upadku Inków.

• 1531 r. - Francisco Pizarro ze 160 ludźmi wkracza do imperium i posuwa się na południe wzdłuż wybrzeża.

Hiszpanie niepokoją Inków dziwacznym strojem, nieznaną bronią i końmi, ale maleńki oddział nie wydaje się groźny w porównaniu do inkaskich armii liczących po kilkadziesiąt tysięcy wojowników zaprawionych w niedawnych bojach. Z drugiej strony Atahualpa pamięta prastarą legendę o białym, brodatym bogu Viracocha, który odchodząc z Peru miał niegdyś zapowiedzieć powrót swoich następców. To mogłoby oznaczać, że Pizarro przybywa po władzę, która mu się należy z nadania samego Viracochy.

• 16 XI 1532 r. - Pizarro proponuje Inkom spotkanie w mieście Cajamarca, a na dowód dobrej woli obu stron wszyscy mają być bez broni. Atahualpa akceptuje ten warunek, ponieważ tuż obok miasta stoi jego dwudziestotysięczna amia, więc garstka Hiszpanów nie ma żadnych szans, żeby po ewentualnej zdradzie wymknąć się z miasta. Tymczasem Pizarro nakazał swoim ludziom ukryć broń, a w plac, gdzie ma się odbyć spotkanie wycelować zamaskowane arkebuzy. Kiedy na placu są już zebrani inkascy dostojnicy i arystokraci, do Atahualpy podchodzi dominikanin Vincente de Valveride i żąda nawrócenia na katolicyzm: trzymając w ręku Biblię poucza władcę, że należy słuchać jej nakazów. Atahualpa oczywiście nie rozumie, przykłada ucho do książki i stwierdza, że niczego nie słyszy, co oburzony zakonnik uznaje za bluźnierstwo wobec katolickiej wiary. Hiszpanie otwierają ogień do bezbronnych Indian, a potem atakują ich stalowymi rapierami. W czasie krótszym niż pół godziny mordują ok. 4000 Indian, przy czym tylko dwóch Hiszpanów odnosi rany. Atahualpa zostaje uwięziony, a stojąca pod miastem armia nie podejmuje żadnych działań, ponieważ nie ma dowódców, a władca znajduje się w niewoli.

Pizarro żąda za życie Atahualpy okupu w postaci srebrnych i złotych przedmiotów, mających wypełnić jedną z sal pałacu do wysokości równej wzrostowi zakładnika. Kiedy zaś w ciągu kilku tygodni otrzymuje żądany okup (ok. 20 ton kruszcu), nie uwalnia Atahualpy, lecz daje mu wybór między spaleniem żywcem na stosie lub przyjęciem chrztu. Atahualpa wybiera chrzest, lecz mimo to z rozkazu Pizarra zostaje uduszony 26 lipca 1533 r.

Wierny sługa Atahualpy Ruminahui zabiera zwłoki władcy do swoich posiadłości w okolicach Quito i grzebie je w okazałym mauzoleum. Przez następnych pięć wieków miejsce pochówku ostatniego wielkiego władcy Imperium Inków pozostanie tajemnicą. Dopiero w 2010 r. koło miasta Sigchos francuska badaczka Tamara Estupinan natrafi na okazały (1020 m długości) zespół kamiennych budowli uznany za długo poszukiwane przez archeologów mauzoleum.

• Druga połowa 1533 r. - Wybucha antyhiszpańskie powstanie. Wkrótce okaże się, że jest to starcie epoki kamiennej z zaawansowaną cywilizacją epoki żelaza. Hiszpanie posługujący się żelaznymi mieczami, bronią palną i końmi prawie nie ponosząc strat rozbijają wielokrotnie liczniejsze armie Inków uzbrojone w kamienne i drewniane maczugi, włócznie, tarcze i proce. Poza tym Hiszpanów wspierają niektóre ludy podbite przez Inków jak na przykład plemię Cañari i Huanca.

Na korzyść najeźdźców działa też mordercza epidemia ospy: według szacunków historyków w wielu rejonach umiera nawet 90% ludności.

• 11 X 1533 r. - Idący na Cuzco oddział 65 jeźdźców Pizarra bez żadnych strat rozgramia 600 wojowników pod miastem Huaripampa - ginie ok. 570 Indian. Potem Hiszpanie plądrują i palą miasto Juaja.

• 14 XI 1533 r. - Hiszpanie idący w stronę Cuzco napotykają kilkutysięczną armię wodza Qizguizy w górach Vilcaconga. W starciu ginie jeden hiszpański żołnierz i jeden jest ranny, a po stronie Inków straty sięgają kilku tysięcy zabitych. Po tej klęsce stolica jest praktycznie bezbronna.

• 15 XI 1533 r. - Hiszpanie wkraczają do Cuzco, a Pizarro ogłasza władcą Manco Inkę, brata Huascara.

Marionetkowy władca Manco Inka zostaje jednak odsunięty, a tron w Cuzco obejmuje Tupac Huallpa, brat Atahualpy. Jego rządy również trwają krótko, ponieważ umiera na ospę przywleczoną z Europy. Pizarro zaś pod pretekstem przywrócenia tronu prawowitemu władcy, czyli Manco Ince, zdobywa i plądruje Cuzco (1534).

Rabunek srebra i złota z pałaców oraz świątyń, masowe mordy, gwałty (na przykład na dziewicach poświęconych Słońcu w Cuzco), choroby weneryczne i upadek gospodarki znaczą koniec Inków i początek hiszpańskiej kolonii. Najeźdźcy niszczą prastare centra kultowe, jak na przykład rozległy zespół świątyń na terasach w Pucara.

Pada też Quito, a obrońca tego rejonu, Ruminahui, zostaje schwytany przez Hiszpanów i stracony.

• 1534 - 1536 r. - Hiszpan Miguel Rufino z Burgos, były uczestnik wyprawy Pizarro, pomaga uciec z niewoli inkaskiej księżniczce Accla Gualca i wspólnie docierają do Machu Picchu, o czym pisze w swojej kronice Antonio Altamirano. Rufino służy potem Inkom jako doradca i ginie w roku 1536 walcząc po stronie Inków o odzyskanie Cuzco.

• 1536 - 1545 r. - Manco Inca, brat Tupac Huallpy, ucieka od Pizarra do legendarnej fortecy Paititi.

Organizuje nową armię, pokonuje Hiszpanów pod Ollantaytambo (1536), a następnie oblega ich zamkniętych w Cuzco. Miasto ulega zniszczeniu (w dużej części spalone) podczas walk. Indianie zdają się mieć przewagę, lecz dezercja żołnierzy odchodzących do swoich gospodarstw w końcu zmusza Manco Incę do odstąpienia. Mimo to aż do śmierci będzie prowadził partyzancką wojnę z górskiej twierdzy Vilcabamba leżącej na zachód od Cuzco.

W Cuzco zaś panują schrystianizowani, zależni od Hiszpanii marionetkowi władcy z królewskiego rodu: Paullu Inca (1537-1549), który nawet otrzyma hiszpański szlachecki herb i jego syn Carlos Inca (1549-1572) ożeniony z Hiszpanką.

Księżniczka Anas Kollke, siostra Atahualpy, zostaje kochanką Pizarra i ma z nim syna Francisca. Natomiast po śmierci Pizarra wychodzi za mąż za Juana de Betanzos, znawcę keczua i oficjalnego tłumacza. To od niej i jej krewnych Betanzos zbiera wiadomości do kroniki Inków spisanej na polecenie wicekróla Antonia de Mendozy.

• 1538 r. - Hiszpanie zakładają miasto Muy Noble y Muy Leal Ciudad de Santiago de Guayaquil nad zatoką Guayaquil.

• 1545 - 1558 r. - Sayri Tupac, syn i następca Manco Inki rządzi w Vilcabambie i walczy z Hiszpanami.

• Do połowy XVI w. - W Tucume wybucha panika w związku ze spodziewanym nadejściem Hiszpanów. Miejscowi kapłani i władca podejmują decyzję o złożeniu szczególnych ofiar dla przebłagania bogów, aby odwrócili nieszczęście: późniejsze badania archeologiczne pozwolą odnaleźć szczątki ponad stu ludzi złożonych w ofierze. Wszystko jednak na próżno. Ostatecznie mieszkańcy palą największą piramidę Huaca Largo, porzucają swoje domy i rozpraszają się po kraju. Kiedy przybywają Hiszpanie, zastają bezludne miasto pełne piramid, co budzi w nich strach przed nieznanymi magicznymi mocami. Dlatego teraz oni palą część piramid, aby przegnać demony, lecz nie decydują się tam osiedlać.

Odtąd Tucume jest opustoszałe, a według krążących opowieści nawiedzają je duchy. Jedynymi osobami, które mają dość odwagi, żeby wchodzić na teren miasta są szamani poszukujący kontaktu z zaświatami.

• 1559 r. - Hiszpanie zaczynają budowę katedry na gruzach pałacu w Cuzco, a mumie inkaskich władców wywożą do Limy. Zamykają je w podziemiach, aby przerwać ich kult. Jeszcze w 1572 r. mumie ogląda i opisuje Jose de Acosta, ale niedługo potem trzęsienie ziemi niszczy podziemną nekropolię tak niewygodną dla hiszpańskich panów Peru.

• 1559 r. - Pedro de Ursua prowadzi z Limy wyprawę poszukującą legendarnej złotej krainy lub miasta El Dorado w dżungli zachodniej Amazonii. Po roku dowódca i jego kochanka zostają zamordowani przez zbuntowanych konkwistadorów, a dowództwo wyprawy przejmuje Lope de Aguirre. On jednak też zostaje wkrótce zabity. Nieliczni, którzy przeżyli, wracają do Peru bez złota.

• 1564 r. - Hiszpanie wykrywają przygotowania do indiańskiego powstania w Juaja. Schwytani uczestnicy spisku zostają poddani torturom i straceni.

• 1565 r. - Inka Tiutu Cusi (1558-1571), brat i następca Sayri Tupaka, organizuje antyhiszpańskie powstanie utopione jednak we krwi.

Szczęśliwie dla historyków Tiutu Cusi jako jedyny Inka zgodził się potem opowiedzieć Hiszpanom dzieje dynastii, które zostaną dzięki temu spisane i nie pójdą w zapomnienie.

• 1571 - 1572 r. - Na polecenie hiszpańskich władz Pedro Sarmiento de Gamboa opracowuje w Cuzco opis historii i kultury Inków. Hiszpanom chodzi o pokazanie, że Inkowie byli dzicy i źli, co ma uzasadniać podbój ich kraju. Sarmiento podróżuje po indiańskich osadach, zbiera wspomnienia żyjących jeszcze ocalałych członków królewskiej rodziny oraz świadków i uczestników konkwisty. Następnie dzieło jest w całości czytane 42 znawcom tematyki inkaskiej, aby wprowadzić ewentualne korekty. Sarmiento przekazuje rękopis jednemu z dworaków wicekróla, lecz dzieło nie odpowiada władzom, ponieważ wcale nie pokazuje rzekomej dzikości Inków. Trafia więc do magazynu i na kilka wieków zostaje zapomniane.

• 1572 r. - Tupac Amaru, ostatni niezależny władca Inków, brat Tiutu, zostaje oblężony a potem schwytany przez Hiszpanów w rejonie jego górskiej stolicy Vilcabamba. Zwycięzcy przewożą władcę do Cuzco i tam torturują zarzucając mu herezję, ponieważ nie chciał uznać władzy Hiszpanii i Kościoła katolickiego. Tupac Amaru zostaje poddany publicznej torturze rozcięcia brzucha i wyciągnięcia jelit, które są powoli nawijane na drewniany wał obracany za pomocą korby. Dopiero kilkadziesiąt minut od zakończenia tortury ofiara umiera z upływu krwi. Śmierć Tupaca Amaru oznacza ostateczne zniszczenie zorganizowanego oporu i zarazem koniec państwa Inków. Ich ojczyzna nieodwołalnie wchodzi w skład hiszpańskiej kolonii, a potem państwa Peru.

Wiele inkaskich miast zostaje porzuconych, chociaż Hiszpanie do nich nie dotarli. Na przykład mieszkańcy Choqequirao składają ostatnie ofiary na ołtarzach, zamykają wejścia do świątyń i odchodzą, pozostawiając nienaruszone miasto. Dopiero na początku XX w. to miejsce zaczną badać archeolodzy.

Według tradycji w tym czasie w najwyższe partie Andów uciekają Indianie Q’ero uważający się za potomków Inków. Pozostaną w izolacji do połowy XX w. Słyną z długowieczności (ok. 115 lat) wiązanej z regularnym spożywaniem maki, która obniża poziom cholesterolu i cukru we krwi.

• 1597 - 1608 r. - W Huarochiri powstaje keczuański tekst legend i tradycji ludu Yauyos, wasali Inków. Ksiądz Francisco de Avila Cabrera przechowuje go, traktując jako swoisty przewodnik po „pogańskich błędach” miejscowej ludności. Nie zdaje sobie sprawy, że zachowuje w ten sposób jeden z nielicznych opisów niszczonej przez siebie cywilizacji i religii.

• Od XVI/XVII w. - Wśród Inków rozwija się tajny ruch mesjanistyczny, zapowiadający przybycie duchów opiekujących się inkaskimi rodami oraz wypędzenie Hiszpanów przez boga-herosa Inkarri. Legenda o Inkarri będzie przez następne stulecia motorem antykolonialnych buntów. O Inkarri matki będą opowiadać dzieciom, a dla dorosłych będzie on symbolem ruchów wolnościowych. Co ciekawe, legenda zostanie zapisana dopiero w latach 1950. podczas badań etnograficznych.

Indiańscy mieszkańcy Peru, mimo chrystianizacji i hispanizacji, zachowują wiele tradycji. Na przykład Chanca czczą jezioro Choclococha, skąd pochodzą ich legendarni przodkowie. Opowiadają też o wyschnięciu tego jeziora w czasie walk z plemieniem Huanca, kiedy na jego dnie w cudownie wyrosła kukurydza z nasion porzuconych przez pokonanych wrogów.

Jeszcze w XVII w. podczas wiosennej procesji Bożego Ciała (katolickie święto na pamiątkę ustanowienia eucharystii) Indianie niosą dwie lamy i składają w ofierze jeziorom Choclococha i Urcococha, skąd miały pochodzić pierwsze lamy.

Na półwyspie Copacabana na jeziorze Titicaca katolicka kaplica Najświętszej Marii Panny zastępuje dawne kulty jako cel pielgrzymek.

← Wczesna historia AndówSan Agustin, Chibcha-Muisca i Tairona →