Zulusi i Suazi (eSwatini)
- 1590 - 1620 r. - Plemiona Nguni (Bantu) przybywające znad Jeziora Wiktorii wypierają lub wchłaniają (małżeństwa z kobietami Buszmenów) zbierackie i myśliwskie plemiona Buszmenów na Kalahari. Nguni zajmują ziemie na południe od Limpopo (Góry Smocze), a Buszmeni przesuwają się w kierunku Przylądka Dobrej Nadziei. Nguni dzielą się na plemiona Suazi, Zulu, Pondo, Tembu i Khosa. Żyją głównie z hodowli bydła. Reprezentują rozwiniętą kulturę żelazną w przeciwieństwie do Buszmenów wciąż posługujących się narzędziami drewnianymi i kamiennymi.
Źródłem żelaza jest między innymi kopalnia Ngwenya, gdzie tysiące lat wcześniej wydobywano ochrę, a od IV/V w. rudę żelaza.
Ok. 1700 r. - Nguni przekraczają rzekę Key i zajmują Kraj Przylądkowy, wypierając Buszmenoidów.
XVIII w. - Plemiona Nguni tworzą wodzostwa utrzymujące się z hodowli bydła i z wojen. Konflikty między plemionami przeradzają się w krwawe wojny, a pokonani często opuszczają swoje terytorium, aby poszukać spokojniejszego miejsca. Proces wypychania poszczególnych plemion i poszerzania w ten sposób ogólnego areału Nguni nosi nazwę mfecane. Będzie on odpowiedzialny za szybkie zasiedlenie przez Nguni niemal całego południowego krańca Afryki.
Pod koniec stulecia między Mfolosi i Tugelą walczą konfederacje Mtetwa (Abatetwa), na czele z Dingiswayo i Ndwandwe pod władzą Zwide.
Koniec XVIII w. - Plemię Suazi (Ngwane), spokrewnione z Zulusami, organizuje niewielkie i raczej niestabilne państewka na południe od rzeki Maputo u stóp wzgórz Mhlosheni nad rzeką Pongola. Organizatorem państwa jest panujący w latach 1745-1780 Ngwane III, syn wodza Dlamini III. Po śmierci władcy regentką zostaję na krótko jego żona LaYaka Ndwandwe, a potem tron przejmuje ich syn Ndvungunye (panuje w latach 1780-1815).
1815 - 1836 r. - W Suazi panuje Sobhuza I, syn króla Ndvungunye i królowej Somnjalose Simelane. Bywa nazywany Somhlolo co oznacza cud, ponieważ jego ojciec zginął od uderzenia pioruna, kiedy Sobhuza się rodził.
Dzięki przejęciu zuluskiego sposobu walki i organizacji armii Sobhuza I dokonuje szeregu podbojów, jednocząc Suazi pod swoją władzą. Zapoczątkowuje dynastię Nkosi-Dlamini z siedzibą w Zombodze.
- 1816 r. - Dzięki pomocy Dingiswayo rządzącego konfederacją Mtetwa świetny wojownik Chaca (ok. 1787-1928) przejmuje od swego brata Sigujany władzę nad Zulusami.
Chaca (Czaka, Shaka) jest synem zuluskiego wodza Senzangakony oraz Nandi, lecz został podobno poczęty w wyniku aktu zwanego ukuhlobonga, czyli masturbacji bez penetracji, co pozbawia go praw dziedziczenia. Dlatego wychowuje go tylko matka. Przeznaczony do roli wojownika służy najpierw u wybitnego wodza Dingiswayo. Potem jednak tworzy w Natalu własne plemienne państwo z centrum Bulawayo. Wkrótce przerasta znaczeniem władztwo Dingiswayo.
Siła państwa Chaki opiera się na armii wyposażonej w krótkie dzidy i wielkie tarcze, które niezbyt nadają się do indywidualnych pojedynków. Chaca jednak rozumie, że wspólne działanie żołnierzy jest skuteczniejsze od choćby największych wyczynów poszczególnych wojowników. Opracowuje szyk bojowy znany jako „bycze rogi” polegający na uformowaniu żołnierzy w półkole ze skrzydłami wysuniętymi w stronę przeciwnika. Atak rozpoczynają najbardziej cofnięte oddziały środkowe wciągając wroga do walki. W drugim etapie bitwy skrzydła uderzają na wroga z obu stron i ewentualnie go otaczają. W południowej Afryce jest to nowatorska taktyka, która zapewnia Zulusom zwycięstwa w starciu z bezładnie ustawionymi wojownikami innych ludów. Dzięki karnej armii Chaca opanowuje rozległe tereny na północ od górnego biegu rzeki Oranje.
1818 r. - Chaca rozbija państwo wodza Zwide, a pokonani wojownicy Shoshangane i Zwangendaba uciekają na północ od Limpopo i zakładają tam wojskowe państwa. Zwangendaba opanowuje teren aż do Zambezi.
Do 1825 r. - Wpływy Chaki rozciągają się na ogromnym obszarze między oceanem i Górami Smoczymi od ujścia Limpopo i zatoki Maputo na północy do terenów zajmowanych przez lud Khosa. Dla wodza jest to oczywisty dowód, że jego taktyka sprawdza się. Chaca twierdzi nawet, że broń palna ustępuje przed szybkimi oddziałami oszczepników, ponieważ wymaga długiego ładowania.
Lokalni władcy uznają dominację Chaki, lecz jego gwałtowny charakter, okrucieństwo, wybuchy gniewu i pochopne stosowanie przemocy przysparzają mu wielu wrogów zarówno wśród obcych, jak i na własnym dworze, a nawet w rodzinie. Imperium Chaki opiera się przede wszystkim na sile armii oraz strachu przed tyranem.
1825 r. - Chaca po raz pierwszy bezpośrednio styka się z brytyjskimi kupcami. Zezwala im na prowadzenie handlu i osiedlanie się w Port Natal (późniejszy Durban).
1827 r. - Umiera Nandi matka Chaki, co skłania tyrana do zarządzenia szczególnej żałoby. Zakazuje obsiania pól na następny rok i używania mleka, które jest podstawą diety Zulusów. Kobiety, które zajdą w ciążę mają być zabite razem z mężem, a krowy karmiące cielęta są zabijane, żeby ich potomstwo wiedziało, co to znaczy stracić matkę. Ginie co najmniej 7000 osób, ponieważ niewystarczająco okazały rozpacz z powodu śmierci Nandi.
1828 r. - Dingaan i Mhlangana, przyrodni bracia Chaki, przynajmniej dwukrotnie podejmowali próby zamachu na życie władcy, lecz dopiero trzecia zakończyła się sukcesem. Spiskowcy wykorzystują nieobecność żołnierzy wysłanych na północ, żeby stłumili bunt. Bracia zaskakują Chakę w rejonie ujścia Tugeli. Obaj zadają śmiertelne ciosy, potem zrzucają ciało do dołu na zboże i zasypują kamieniami, żeby ukryć grób tyrana.
Nowym władcą zostaje Dingaan (rządzi do 1840 r.).
Chaca zaś, mimo popełnionych okrucieństw, stanie się symbolem niezależności Zulusów, gdy będą walczyć z kolonizacją.
Ok. 1830 r. - Zaczyna się cofanie Zulusów na północ pod naporem białych z Kraju Przylądkowego. Plemienne państwa stopniowo tracą przestrzeń, co powoduje nasilenie walk między nimi, zamiast wspólnie stawiać opór lepiej uzbrojonym kolonizatorom.
1831 r. - Shoshangane pokonuje Zwangendabę, który ucieka na północ aż do Tanzanii (w latach 1840.)
1838 r. - Zulusi niszczą oddział Burów, lecz w grudniu tego samego roku przegrywają w bitwie nad Ncome.
1839 - 1894 r. - Królestwo Suazi pozostaje niezależne pod rządami Mswati II (syn Sobhuzy I), Ludvongi (syn Mswati, 1865-1874) i Mbandzeniego (brat Ludvongi, 1874-1889).
1840 r. - Burowie mieszają się w sprawy Zulusów, doprowadzając do wojny domowej zakończonej bitwą pod Magongo. Nowym królem zostaje wtedy Mpande (brat Dingaana) popierany przez Burów.
Druga połowa XIX w. - Małe królestwo Suazi w coraz większym stopniu jest zależne od Transvaalu.
1860 r. - Powstaje pierwsza książka w języku zulu.
1872 - 1884 r. - Władcą Zulusów jest Cetewayo (Cetshwayo), syn Mpande.
1879 r. - Decydująca dla Zulusów wojna z Brytyjczykami.
W pierwszej połowie stycznia Brytyjczycy wkraczają na terytorium Zulusów napotykając raczej umiarkowany opór, ponieważ Zulusi ograniczają się do walki podjazdowej, unikając bezpośredniego starcia. Dopiero 22 stycznia dochodzi do pierwszej dużej bitwy pod Isandlwana. Ponad 24 tysięcy zuluskich wojowników uzbrojonych głównie w dzidy ze stalowymi grotami i skórzane tarcze staje naprzeciw 734 żołnierzy wyposażonych w nowoczesne karabiny i trzy lekkie działa oraz ponad 1100 białych osadników i czarnoskórych wojowników dysponujących słabszym uzbrojeniem. Ogromna liczebna przewaga i zdecydowanie Zulusów przynoszą im zwycięstwo, chociaż tracą ok. 2000 zabitych i 2000 rannych, a ich przeciwnicy ponad 1300 zabitych.
Pod koniec lutego Zulusi zwyciężają po raz drugi, tym razem częściowo dzięki pomocy sił natury. Wojskowy konwój wiozący amunicję do placówki w Lünebergu zostaje zatrzymany przez wysoki poziom wody w rzece Intombe. Nie mogąc przejechać przez rzekę Brytyjczycy ustawiają wozy w kształt litery V, mając za plecami wezbraną wodę. Tymczasem w ciągu dnia poziom rzeki nagle opada, oddalając się od wozów. Wykorzystują to Zulusi pod wodzą Mnbilini waMswati. W nocy z 11 na 12 marca wdzierają się przez lukę i wybijają większość spośród ok. 100 Brytyjczyków łącznie z ich dowódcą Davidem Moriartym. Nieliczni ocaleni przepływają na drugą stronę rzeki i ostrzeliwując się uciekają do Lünebergu. Zwycięscy Zulusi zaś przejmują tak potrzebną im amunicję.
Brytyjczycy nie rezygnują. Zakładają warowny obóz w Kambuli otoczony okopami, palisadą i odpowiednio ustawionymi wozami, który ma być ich główną bazą wojenną.
Tymczasem 28 marca Zulusi znów odnoszą zwycięstwo, tym razem pod Hlobane, gdzie spotyka się 25 tysięcy zuluskich wojowników i 675 brytyjskich żołnierzy: ginie 225 Brytyjczyków przy nieznacznych stratach po drugiej stronie.
Te zwycięstwa obnażyły co prawda słabości Brytyjczyków oraz ogromną sprawność i bojowość Zulusów, ale nie mogły zmienić ogromnej dysproporcji cywilizacyjnej i technicznej. Ta nierównowaga daje o sobie znać 29 marca, kiedy 20 tysięcy Zulusów atakuje obóz w Kambuli broniony przez 2086 brytyjskich żołnierzy oraz 180 afrykańskich wojowników. Po bitwie koło obozu leży 785 ciał Zulusów (prawdopodobnie zginęło ich ok. 2000), a Brytyjczycy tracą 18 zabitych oraz 57 rannych, z których 11 potem umiera. Po takiej klęsce morale Zulusów upada, wielu wojowników opuszcza armię i wraca do domu, a pozostali nie chcą walczyć, bo widzą gigantyczną przewagę wroga.
1884 r. - Na wschodzie Kraju Przylądkowego powstaje kościół Tembu opozycyjny wobec białego chrześcijaństwa utożsamianego z kolonializmem.
1884 - 1887 r. - Panuje ostatni samodzielny zuluski monarcha Dinuzulu, syn Cetewayo.
Zostaje zdetronizowany (umrze w 1913 r.), a Zululand ostatecznie wchodzi w skład posiadłości brytyjskich.
1894 r. - Król Bunu (syn Mbandzeniego, 1889-1899) musi zaakceptować uzależnienie Suazi od brytyjskiej Południowej Afryki.
1903 r. - Brytyjskie oddziały dokonują aneksji republik burskich i królestwa Suazi. Sobhuza II (syn Bunu), regent w latach 1899-1921) formalnie zachowuje tron Suazi, chociaż jego rola zostaje zredukowana do funkcji reprezentacyjnych
1904 r. - Powstaje pierwsza zuluska gazeta Ilanga Lase (Słońce Natalu).
1906 r. - Bombata przewodzi powstaniu Zulusów w Natalu. Stłumione przez Brytyjczyków.
1907 r. - Królestwo Suazi potwierdza swój status protektoratu brytyjskiego.
1908 r. - Brytyjczycy oskarżają Dinuzulu, syna Cetewayo, o przygotowywanie zuluskiego powstania.
1911 - 1912 r. - Thomas Mofolo pisze książkę o Chace, ale misjonarze zakazują jej wydania (ukaże się dopiero w 1925 r.).
1917 r. - Powstaje pierwszy uniwersytet zuluski, University College of Fort Hare.
1924 r. - Powstaje synkretyczny kościół Shaka (Chaca) Zulu Church.
1928 r. - Albert J. Luthuli zakłada towarzystwo kultury Zulusów. W 1960 r. otrzyma pokojową Nagrodę Nobla.
1929 r. - Powstaje pierwsza organizacja polityczna w Suazi Postępowe Stowarzyszenie Suazi dążące do niepodległości.
1935 r. - Legendarne zmartwychwstanie Zulusa Izajasza Shembe. Wokół legendy Shembe tworzy się grupa wyznawców, którzy uwierzyli w rzekome zmartwychwstanie i uznali, że ma ono głęboki sens. Jego syn, Johannes Galilee Shembe, założy potem kościół odwołujący się do wiary w zmartwychwstanie i opierając się na Biblii będzie dowodził, że Zulusi powinni być niezależni od białych.
1937 r. - Zuluski historyk Rolfes R. R. Dhlomo publikuje pracę o Chace. Wzrost narodowej świadomości Zulusów doprowadzi do restauracji zuluskiej monarchii, choć nadal jest ona zależna od brytyjskiego rządu.
1963 r. - Suazi (Swaziland) otrzymuje konstytucję, od 1967 r. uzyskuje autonomię i wewnętrzny samorząd. Wtedy też odbywają się pierwsze wybory parlamentarne. W 1968 r. Suazi uzyskuje pełną niepodległość jako członek British Commonwealth. Na czele państwa stoi król Sobhuza II.
Państwo jest gospodarczo związane z RPA: wydobycie minerałów, rolnictwo, produkcja cukru (1/3 eksportu). Języki urzędowe to angielski i suazi. Na fladze Suazi znajduje się biało-czarna tarcza jako znak współistnienia dwóch ras i nawiązanie do tradycji zuluskich wojowników.
- Od 1964 r. - Brytyjsko-amerykańska korporacja kieruje eksploatacją złóż rudy żelaza w kopalni Ngwenya.
Kopalnia zyskuje połączenie kolejowe z portami w Mozambiku, przez które jest eksportowana wydobyta ruda. Kopalnia dobrze prosperuje przez ponad 10 lat do czasu, gdy spadną ceny rudy na rynku międzynarodowym. Wtedy kontrolę nad kopalnią przejmie rządowa komisja Suazi. Od 2005 r. część kopalni będzie udostępniona dla zwiedzających i stanie się turystyczną atrakcją. W 2014 r. zaś wydobycie rudy w kopalni Ngwenya zostanie przerwane.
1973 r. - Sobhuza II zawiesza konstytucję, likwiduje parlament i delegalizuje wszystkie partie polityczne. Pięć lat później ogłosi nową konstytucję oficjalnie wprowadzającą monarchię absolutną.
Od 1982 r. - Po śmierci Sobhuzy II władzę w Suazi obejmuje królowa Dzeliwe, co prowokuje konflikt wewnątrz królewskiej rodziny. Zatargi kończą się w 1986 r., kiedy na tron wstępuje dotychczasowy regent Mswati III (syn Sobhuzy II).
Pozornie nowy król chce demokratyzować państwo (zmiany w konstytucji w 1992 r.), lecz ostatecznie rządzi za pomocą dekretów, czyli doraźnych rozkazów wydawanych bezpośrednio przez władcę. Istnieje tylko jedna legalna partia polityczna - zależny od monarchy Narodowy Ruch Imbokodvo. Od roku 1989 zaś działa nielegalna partia opozycyjna pod nazwą Zjednoczony Ludowy Ruch Demokratyczny.
Parlament z siedzibą w Lobambie nie ma politycznego znaczenia, ponieważ realną władzę dzierży monarcha rezydujący w Mbabane.
XX/XXI w. - Suazi pod dyktatorską władzą Mswati III żyje w skrajnej nędzy. Zablokowanie wyborów i sprowadzenie parlamentu do roli atrapy przekładają się na bezpośrednią kontrolę władcy nad gospodarką i wyzysk kraju przez królewską rodzinę. Wszechobecna korupcja i nieudolność rządzących załamały przemysł (w 2014 r. zostaje zamknięta ostatnia kopalnia rudy żelaza), a Suazi stało się krajem produkującym niemal wyłącznie cukier. Powszechnym zjawiskiem jest głód: zdesperowani ludzie jedzą nawet krowie odchody. Co czwarty spośród 1,4 miliona mieszkańców Suazi jest zarażony AIDS. Tymczasem król Mswati kupuje sobie prywatne samoloty, zamawia szatę wyszywaną brylantami i co roku urządza Taniec Trzcin; spośród setek półnagich dziewcząt wybiera sobie wtedy kolejną żonę. Po kraju krążą opowieści o wybrankach, które uciekły, popadają w depresję, a nawet umierają. Inne jednak latają samolotami swego męża na zakupy do Europy czy Dubaju, gdzie potrafią wydać jednorazowo kilka milionów dolarów.
2002 r. - Zulusi wystawiają pierwszą afrykańską operę narodową o księżniczce Madogo (ur. 1900), sławnej poetce i pieśniarce uprowadzonej do niewoli przez Brytyjczyków.
2018 r. - W trakcie obchodów 50-lecia niepodległości Mswati III nie tylko wybiera jeszcze jedną żonę (ma ich już kilkanaście) podczas kolejnego Tańca Trzcin, ale też ogłasza zmianę nazwy państwa. Suaziland uznaje za przeżytek kolonializmu i nazywa swoje królestwo eSwatini.