Wczesna historia Afryki równikowej
- Ok. 200 000 - 40 000 r. p.n.e. - Człowiek rozumny (H. sapiens) wypiera praczłowieka na południe.
W lasach podobno żyją legendarne małpoludy zwane kakundakari i kikomba nad Kongo, fating’ho nad Senegalem, agogwe w Tanzanii i wa’aba w Sudanie. Opowieści o nich będą krążyły jeszcze w XX w. n.e. Według niektórych koncepcji mogą to być praludzie zepchnięci niegdyś w głąb lasów przez ekspandującego Homo sapiens.
Ok. 78 tysięcy lat p.n.e. - W wapiennej jaskini Panga ya Saidi kilkanaście kilometrów od wybrzeża Oceanu Indyjskiego (przyszłe hrabstwo Kilifi w południowo-wschodniej Kenii) zostaje ceremonialnie pochowane kilkuletnie dziecko. Grób wskazuje na szacunek do śmierci i wiarę w życie pozagrobowe.
Ok. 20 000 r. p.n.e. - Równikową Afrykę zajmują myśliwi i zbieracze: buszmenoidzi (khoisan) i Pigmeje.
Mimo małego wzrostu Pigmeje słyną z odwagi. Na przykład podkradają się do słonia, krótkim oszczepem podcinają mu ścięgna nóg, a kiedy zwierzę upada, odrąbują trąbę, aby się wykrwawiło na śmierć. Ugodzenie słonia wprost w serce lub mózg chroniony przez grubą czaszkę jest prawie niemożliwe przy użyciu broni, jaką dysponują pigmejscy myśliwi.
Ok. 8000 r. p.n.e. - ok. 1500 r. n.e. - We wschodniej Afryce powstają naskalne malowidła i ryty buszmenoidów wędrujących na południe pod naporem wyżej rozwiniętych pasterskich plemion kuszyckich, nilockich i Bantu.
3. tysiąclecie p.n.e. - Nad jeziorem Turkana istnieje dość zaawansowana kultura neolityczna. Ludność trudni się hodowlą zwierząt. Rozwija także rzemiosło, czego dowodem są na przykład kolorowe naszyjniki i klipsy z precyzyjnie obrobionych kamieni. Nie istnieje wyraźna hierarchia społeczna, co pokazuje rozległy cmentarz opisany przez archeologów na stanowisku Lothagam North Pillar. Jest to platforma o średnicy ponad 30 m z zagłębieniem w części centralnej, gdzie w ciągu kilkuset lat zostało pogrzebanych co najmniej 580 osób różnej płci i w różnym wieku. Na nekropolii nie ma śladów zróżnicowania społecznego.
Z czasem warunki ulegają jednak zmianie, jezioro Turkana kurczy się. Miejsce egalitarnej wspólnoty zajmuje społeczność o strukturze hierarchicznej, a cmentarz zostaje porzucony i w końcu zasypany.
- Ok. 2500 r. p.n.e. - Poszukująca źródeł świętego Nilu wyprawa Egipcjanina Herkoufa spotyka w puszczy niezwykle małych ludzi. Odtąd Pigmeje są znani w Egipcie jako maskotki, błazny, tancerze i śpiewacy.
Egipscy podróżnicy opisują żyrafy (egipskie sor-aphe - długa szyja, później arabskie zorafeh), słonie, lwy i inne zwierzęta. Odkrywają wielkie jeziora i góry u źródeł Nilu (archeolodzy znajdą posążek Ozyrysa nad górnym Kongo). Dopiero upadek cywilizacji śródziemnomorskiej doprowadzi do zapomnienia o tych odkryciach aż do XIX w. n.e.
- Od XIV w. p.n.e. - Ekspansja negrydów Bantu i Kuszytów z północy wypiera na południe plemiona buszmenoidów. Kuszyci znają sorgo i proso (do produkcji piwa), nawadniają pola. Hodują kozę i owcę. Wybitnych zmarłych grzebią pod kurhanami.
Resztki ludności buszmenoidalnej zachowają się we wschodniej Afryce do końca XX w. n.e. jako izolowane plemiona Sandave. Nieliczni Pigmeje zaś przetrwają w najbardziej niedostępnych częściach równikowej puszczy.
- 1 000 r. p.n.e. - Hutnictwo żelaza rozwija się między Jeziorem Wiktorii, Edwarda, Kivu i Tanganika oraz między ujściem Kongo i Nigru. Stąd ekspanduje na południe (w II w. n.e. jest znane w Luandzie i przekracza Zambezi).
Ludy Bantu znad Jeziora Wiktorii i środkowego Kongo wyruszają na południe.
Od VIII w. p.n.e. - Grecy poznają Afrykę. Homer w Iliadzie wspomina o walce niskorosłych Pigmejów z żurawiami. Hekateus (V w. p.n.e.) od Egipcjan i Fenicjan dowiaduje się o strusiach, „psiogłowcach” (Cynocephalus, czyli pawian) i niskorosłych Pigmejach. Pojawiają się greckie legendy o karłach pygmaios wielkości ludzkiej pięści (greckie pygme - pięść) żyjących niegdyś w Etiopii (czyli w Afryce).
1 tysiąclecie n.e. - Zachodni Bantu stopniowo ekspandują po terenach sawannowych, rozpowszechniając uprawę zbóż (na obrzeżach lasu) i hodowlę bydła aż do górnego biegu Zambezi i przekraczają rzekę Kassai. Wschodni Bantu zaś docierają do Jeziora Tanganika i wędrują na południe od środkowego Zambezi. Pojawia się uprawa wielkich bananów plantains, które świetnie rosną nawet w najgłębszej dżungli. Wykorzystywane są też pożywne nasiona amarantu (Amaranthus) i liczne owoce. Mimo to, do VI w. n.e. w lasach na zachód od górnej Zambezi wciąż dominuje zbieractwo. Natomiast w zakolu Zambezi rolnicy przenoszą się z miejsca na miejsce w miarę wyeksploatowania gleb. W końcu jednak osiedlają się wokół dambo - rejonów corocznie zalewanych - co zapewnia stałe nawożenie gleby. Inną metodą użyźniania ziemi jest wypalanie lasu.
Niestety, zanik lasów odsłania bagna i jeziora jako środowiska komarów, które przystosowują się do nowych warunków i roznoszą zarodźce malarii. Tak więc introdukcja zbóż i bydła w Afryce przekształca malarię, niegdyś o zasięgu lokalnym, w chorobę epidemiczną, która ogarnie cały kontynent, a potem rozprzestrzeni się na świat. Kilkaset lat później malaria będzie główną przyczyną dużej śmiertelności w tropikach i głównym czynnikiem hamującym przyrost demograficzny.
Oprócz malarii w centralnej Afryce występuje wiele innych groźnych chorób. Na przykład w Kotlinie Kongo, Gambii oraz między Zambezi i górnym Nilem powtarzają się epidemie śpiączki. Wywołują je pierwotniaki świdrowce (zwłaszcza Trypanosoma gambiense i T. rhodesiense). Pasożytują one na muchach tse-tse (Glossina palpalis i G. morsitans), które żywią się krwią kręgowców, głównie kopytnych ssaków, ale też ludzi. Kiedy muchy ssą krew zakażają swoje ofiary świdrowcami, które przedostają się potem do układu nerwowego człowieka, zwłaszcza mózgu. Wywołują gorączkę, powiększenie węzłów chłonnych, zapalenie opon mózgowych, wycieńczenie organizmu i wielodniowy sen, który zwykle kończy się śmiercią.
VIII w. - Hutnictwo żelaza jest znane już w całej Afryce równikowej (na wschodzie związane z baczwezi, legendarnymi herosami, wodzami i nauczycielami poszczególnych ludów).
XIV - XVI w. - Rozkwita handel (eksport kości słoniowej i miedzi, import bawełny) przez porty Zendż nad Oceanem Indyjskim. Powstaje uniwersalna waluta (miedziane krzyżyki w Szabie).
Na północy Afryki równikowej przedmiotem handlu są głównie skóry zwierząt, kość słoniowa oraz niewolnicy eksportowani do krajów muzułmańskich na przykład przez plemienne państewka kanibali Azande (Niam Niam) na wyżynie Azande.
Zachodnie wybrzeża kontynentu są powiązane lądowymi szlakami handlowymi z Kotliną Kongo, Katangą, Zimbabwe i Zendż oraz szlakami morskimi z Mauretanią i Marokiem. Na atlantyckim wybrzeżu zaczynają się jednak pojawiać portugalscy żeglarze szukający towarów i drogi do Indii. Jest to zapowiedź zbliżającej się kolonizacji Kongo.