← Scytowie, Siung Nu i Hunowie, Turkuci, Kaganat, Awarowie, Chazarowie, Ujgurowie i Kara KitajAzja Środkowa i Kazachstan po upadku Mongołów →

Mongolia, dynastie o mongolskich korzeniach i Tatarzy

• 1. tysiąclecie n.e. - Ludy ałtajskie zamieszkujące ziemie między pustynią Gobi i Bajkałem tworzą wspólnotę językową plemion mongolskich (po mongolsku monghol a w liczbie mnogiej monghod, co wiąże się z rzeczownikiem münggü oznaczającym siłę) odrębną od spokrewnionych plemion tureckich. Widoczne są silne wpływy białych ludów tocharskich - wysoki wzrost, niebieskie lub jasne oczy i rude włosy nie są tu zjawiskiem rzadkim, chociaż rasa mongoloidalna powinna mieć czarne włosy i oczy oraz niewielki wzrost. Co więcej, wyższa na ogół kultura przyniesiona z zachodu przez indoeuropejskich Tocharów, Scytów i Persów powoduje, że ich potomkowie częściej stają na czele plemion jako chanowie. Za ich przyczyną szerzą się też przybyłe z zachodu zoroastryzm i nestorianizm.

Ludy ałtajskie i tocharskie są koczownikami utrzymującymi się z hodowli, wojen i rozbojów. Związany z optimum klimatycznym (wilgoć i zielone stepy) duży przyrost naturalny powoduje tendencję do ekspansji na zewnątrz.

• X - XI w. - Legendarni założyciele rodu chanów mongolskich Börte Czino i Goaj Marał przybywają nad rzekę Onon na południowy wschód od Bajkału. Ich mitycznym przodkiem była Gwiazda Polarna czczona przez wszystkie ludy ałtajskie.

Poszczególne rody posiadają swoje odrębne pastwiska i stada bydła stanowiące podstawę ich bytu. Z czasem niektóre rody bogacą się, gromadząc większą ilość bydła i ziemi, niewolników zdobytych podczas wojen i mając wyodrębnioną, silną drużynę wojowników. W ten sposób tworzy się nowa jednostka gospodarcza i polityczna zwana ordą, co oznacza lud i armię. Jest to rodzaj demokracji wojennej, gdzie przywódca wybrany w drodze głosowania utrzymuje porządek za pomocą wojska. Każda orda rządzi się sama, ale wybrany najwyższy przywódca koordynuje działania kilku ord wobec obcych. Jest to chan - odpowiednik tureckiego pojęcia kagan, czyli wódz konfederacji wielu ord mongolskich.

• XI - XII w. - Pierwszym chanem Mongołów jest Kabuł. Potem władzę otrzymuje Ambakał z rodu Kabuła, a w końcu Kutuła, syn Kabuła. Każdy z nich stara się poszerzyć swoje posiadłości i umocnić dominację swego rodu. Jednak następnego chana nie można wybrać z powodu intryg i konfliktów między rodami - państwo rozpada się, a poszczególne ordy rządzą się odtąd same. Na przykład plemieniem Tajcziut kieruje Jesügej (bratanek Kutuły), dążący do przejęcia władzy nad innymi mongolskimi plemionami. W ten sposób ściąga jednak na siebie nienawiść innych rodów.

Mongolię zamieszkuje ok. 30 plemion (ok. 2 milionów ludzi), z czego połowa to Turcy, a drugą połowę stanowią Mongołowie. Duchowym centrum Mongolii jest Aurag (Źródło, zapisywane też jako Awarga) na północ od Kerulenu i na południowy zachód od źródeł Ononu. Jest to święte miejsce obrad wodzów zjeżdżających tu z rodzinami w jurtach na wielkich wozach ciągniętych przez woły. W Aurag powstaje jedyna w tym czasie kamienna budowla Mongolii - szamańska świątynia i 12 ziemnych kurhanów.

Kultem bywają też otaczane wyjątkowe elementy krajobrazu, zwłaszcza góry i rzeki. Przykładem może być Burchan Chałdun (Boska Góra) w paśmie Chentei. Ze zboczy tej góry wypływają ważne dla Mongołów rzeki: Kerulen i Onon zmierzające do Amuru oraz Tuul płynący do Selengi.

• Koniec XII w. - Przywódcy plemienia Tatarów dążący do uniezależnienia się od przewagi Tajcziutów trują Jesügeja.

Władzę powinien przejąć jego urodzony w 1162 r. syn Temudżyn (Żelazny), ale jest zbyt młody, więc Hoelun-chatun, wdowa po chanie i matka Temudżyna, ujmuje buńczuk na znak przejęcia władzy regentki. Jednak starszyzna nie godzi się na rządy kobiety, ponieważ według tradycyjnego stepowego prawa spadkobiercami są przede wszystkim bracia zmarłego chana. Urząd otrzymuje Tarkutaj Kiriłtuk, wódz Tajcziutów. Nowy chan więzi ambitną wdowę wraz z dziećmi, aby zapobiec spiskowaniu, ale nadzieje Tarkutaja nie spełniają się, ponieważ po kilku latach Temudżyn ucieka z niewoli. Uciekinier udaje się na służbę do Ong-chana (po chińsku Wang-chan), wodza plemienia Kereitów.

W książce o podróżach Marco Polo pojawi się potem Ong-chan jako Unkan i przez wielu Europejczyków będzie utożsamiany z legendarnym Księdzem Janem. Jest to do pewnego stopnia uzasadnione, ponieważ wielu Kereitów wyznaje nestorianizm przyniesiony z zachodniej Azji. W XX w. archeolodzy odnajdą nestoriańskie krzyże, nagrobki oraz ruiny kościołów i osad istniejących niegdyś na północ od Wielkiego Muru. W północnych Chinach zaś w XII w. istnieje nestoriańskie królestwo Tenduk. co jest wyrazem mieszania się kulturowych wpływów zachodniej i wschodniej Azji. Objawia się to również w etnicznej strukturze Mongolii i północnych Chin, gdzie obok typowych przedstawicieli rasy mongoloidalnej pojawiają się europeidalne ludy tocharskie lub scytyjskie. Przykładem jest sam Temudżyn znany z wysokiego wzrostu, dzięki któremu góruje nad większością Mongołów. Poza tym ma niebieskie oczy i rude włosy, co jednoznacznie wskazuje na jego tocharskie lub scytyjskie korzenie.

Pod władzą Ong-chana Temudżyn organizuje swoje życie, zakłada rodzinę i zaczyna budować własną pozycję polityczną tocząc walki z poszczególnymi plemionami. Temudżyn opiera się na kilku zaufanych ludziach, a szczególnie na przyjaźni z Dżamuką. Nie zawsze zwycięża, lecz dopisuje mu szczęście, co uzna za znak od sił niebiańskich. Najbardziej znanym przykładem jest starcie z Merkitami, kiedy Temudżyn ponosi klęskę i musi uciekać z kilkoma przyjaciółmi. Chronią się na świętej dla okolicznych ludów górze Burchan Chałdun. Zgodnie z legendą ratuje ich wtedy pewna starsza kobieta. Potem Temudżyn wraca i przy pomocy Ong-chana rozbija Merkitów. Uwalnia też swoją żonę Börte uprowadzoną przez Merkitów. Kiedy ją przywozi do swego obozu, okazuje się, że jest w ciąży, ale Temudżyn godzi się zaakceptować jej dziecko. Tak narodzi się Dżöczi, którego Temudżyn uzna za najstarszego syna.

Jako wasal Ong-chana odzyskuje panowanie nad Tajcziutami (ok. 1200 r.). Dzięki wojowniczości, podstępom i okrucieństwu rozszerza zakres swego władztwa i stopniowo podporządkowuje sobie kolejne plemiona. Gdy dochodzi w końcu do konfrontacji z Tatarami, pokonuje ich w wielkiej bitwie. Aby uniknąć odwetu w przyszłości, każe zabić wszystkich mężczyzn i chłopców, którzy są zbyt duzi, aby przejść pod wysokim wozem do jazdy po stepowych wertepach. Tak więc Tatarzy znikają, lecz nazwy Tatarów użyją potem Europejczycy jako ogólnego określenia plemion kipczackich i mongolskich.

Temudżyn pokazał, na co go stać. W dzieciństwie otarł się o śmierć, kiedy stracił ojca. Gdyby wtedy zginął, historia miałaby odmienny bieg: plemię Tatarów mogłoby przetrwać, nie powstałoby ogromne państwo i prawdopodobnie nie byłoby wielkich, mongolskich podbojów w następnych stuleciach. Stało się jednak inaczej.

• Ok. 1202 - 1206 r. - Temudżyn zdobywa pozycję potężnego władcy i zaczyna używać tytułu Czyngis-chan (po mongolsku Wielki Chan albo Chan - Ocean). Formalnie nadal jednak pozostaje wasalem Ong-chana. Organizuje swoją armię tak, aby uczynić ją jak najsprawniejszą, ponieważ na niej opiera się nie tylko jego władza, ale cała struktura państwa. Najmniejszą jednostką jest dziesiątka dowodzona przez dziesiętnika. Dziesięć dziesiątek to oddział prowadzony przez setnika, a dziesięć setek to oddział z tysięcznikiem na czele. Najważniejszą jednostką używaną w działaniach na wielką skalę jest tümen (po mongolsku dziesięć tysięcy). Specjalne oddziały chronią chana. Mongołowie walczą przede wszystkim z konia, słynąc z szybkości i zwrotności, co pokazują ilustracje z Azji Środkowej, Persji i Chin. Mongołowie posługują się łukiem refleksyjnym, którym mogą wystrzelić do sześciu strzał na minutę, arkanem (lassem, czyli sznurem z pętlą zarzucaną na przeciwnika), dzidą, zakrzywioną szablą, sztyletem i drewnianą, okrągłą tarczą. Zbroja jest wykonana z końskiej skóry utwardzonej moczem. Jeśli do świetnej organizacji dodać dyscyplinę, od dzieciństwa trenowaną odporność na zmęczenie i głód (przez pewien czas mogą żywić się krwią pitą z nacięć na skórze swoich koni) oraz posłuszeństwo, okazują się jedną z najsprawniejszych armii tej epoki.

Niebagatelną rolę odgrywa też nowoczesna technika wojenna. Czyngis-chan jest otwarty na wszelkie wynalazki. Dysponuje kilkuset katapultami, miotaczami płonących pocisków, a także rakietami, prochem i armatami zapożyczonymi z Chin.

Do arsenału Czyngis-chana należy też zaliczyć doskonały wywiad. Mongolscy szpiedzy działają daleko poza granicami i dostarczają szczegółowych informacji, które są bardzo użyteczne podczas wojen.

• 1202 r. - Wojna z dawnym przyjacielem Dżamuką, który nie chce zaakceptować absolutnej władzy Czyngis-chana i broni tradycyjnej rodowej konfederacji Mongołów. Jednak Czyngis-chan dąży do stworzenia nowego systemu zapewniającego trwałą władzę jemu i jego potomkom. Doskonale wie (boleśnie doświadczył tego w młodości), że plemienna konfederacja z obieralnym chanem nie jest stabilnym ustrojem i nazbyt łatwo może ulec rozpadowi. Poświęca więc starą przyjaźń w imię budowy silnego scentralizowanego państwa i dynastii. Czyngis-chan ustanawia prawo, według którego pretendentami do tronu mogą być tylko jego potomkowie, czyli członkowie Złotej Rodziny zwanej Kun Tugan. Słowo kun oznaczało coś słonecznego, Słońce zaś reprezentowało niebo oraz boskość, a jego symbolem było złoto. Natomiast tugan to władca, buńczuk lub stepowy sokół, który był godłem Jesügeja, ojca Czyngis-chana.

Dżamuka sprzymierza się z Najmanami, choć część jego zwolenników przeszła do Czyngis-chana. Nawet Ong-chan, który dotąd tylko potajemnie sprzyjał Dżamuce, a formalnie nadal był suwerenem Czyngis-chana, decyduje się podjąć otwartą walkę z nazbyt silnym wasalem. Jednak reakcja przyszła za późno: Dżamuka i Ong-chan przegrywają wojnę, a państwo Czyngis-chana staje się jedną z największych potęg na stepach Mongolii.

Pokonani Kereici przetrwają pod władzą następców Ong-chana w rejonie gór Wielki Chingan.

• 1204 r. - Władca plemienia Najmanów Tajang-chan podejmuje ostatnią próbę złamania siły Czyngis-chana. Ulega jednak jego armii i strategii, a Czyngis-chan staje się praktycznie jedynowładcą Mongolii.

Resztki Najmanów uciekają do Kara Kitaj (1205). Dżamuka uparcie walczący po ich stronie zostaje schwytany i stracony, ponieważ Czyngis-chan uważa, że wrogów należy zniszczyć, choćby nawet byli kiedyś przyjaciółmi.

Z drugiej strony znany jest też epizod z czasów walk o zjednoczenie Mongolii, kiedy Czyngis-chan został raniony w szyję strzałą z łuku. Po bitwie do jego namiotu zgłosił się ten, który strzelał i dobrowolnie się do tego przyznał. Czyngis-chan uznał jego odwagę i lojalność, nadał mu imię Dżebe (Grot) i niedługo potem uczynił jednym ze swoich najbardziej zaufanych wodzów.

• 1206 r. - Zjazd nad Ononem zatwierdza Czyngis-chana jako najwyższego władcę Mongołów z tradycyjnym tytułem kagan. Początkowo zebrani proponują innych kandydatów na wielkiego chana i dopiero w trzecim głosowaniu zwycięża Czyngis-chan, choć zarzuca się mu ucieczkę z pola bitwy i błędy w prowadzeniu kampanii wojennych. Atutem Czyngis-chana jest jednak jego upór i konsekwencja - pokonany zawsze zbiera siły i wraca do walki.

W 1206 r. Czyngis-chan każe spisać mongolskie prawa, wprowadzając przy tej okazji pismo ujgurskie (jedna z inskrypcji pochodzi z 1225 r., kiedy wykonano napis na tak zwanym Kamieniu Czyngis-chana). W 1269 r. powstanie kwadratowa odmiana pisma ujgurskiego zwana pakba, a na przełomie XVI i XVII w. obie formy przejmą Mandżurowie.

Czyngis-chan podbija Buriatów na południe od Bajkału, Tuwę i część Jakutów (1207). W 1209 r. podporządkowuje sobie Tangutów z Si Sia (choć ich nie podbija). Od 1211 r. opanowuje Kin (państwo Dżurdżenów) w północnych Chinach, chociaż walki nie skończą się aż do śmierci Czyngis-chana (znanego w Chinach jako Tai Tsu). Dzięki ogromnie sprawnej i karnej armii zorganizowanej przez Czyngis-chana Mongołowie podbiją cały obszar stepów Eurazji stanowiący naturalne granice ich wpływów, a potem również rozległe terytoria poza stepami.

Istotną dla siły Mongołów jest tolerancja religijna. Pierwotnie są szamanistami, lecz nie interesują się wyznaniem poddanych, co eliminuje konflikty religijne. Wszystkie ludy wchodzące w skład mongolskiego państwa są traktowane jednakowo i mają szansę na zdobywanie wysokich stanowisk, o ile nie nawołują do buntu przeciw chanowi czy też do zmiany władzy. W takim przypadku buntownicy i ich rodziny są okrutnie mordowani lub sprzedawani w niewolę. Państwo, choć jest scentralizowane i narzuca wysokie podatki, zapewnia dobre warunki rozwoju dla handlu i rzemiosła. Istnieje system przesyłania informacji (poczta) poprzez konnych kurierów na stacjach pośrednich zmieniających zmęczone konie. Specjalne glejty, zwane paidza (forma paszportu), wydawane przez władców zezwalają na podróżowanie po państwie, gwarantując zarazem kontrolę nad kupcami, dyplomatami i ewentualnymi szpiegami. Paidza służy też jako pełnomocnictwo dla lokalnych zarządców wysyłanych przez władcę do poszczególnych prowincji.

• 1216 r. - Czyngis-chan każe zbudować pierwszą stałą stolicę swojego państwa. Tak powstaje miasto Aurag.

• 1216 r. - Korea uznaje zwierzchnictwo Czyngis-chana.

• 1218 r. - Wyprawa Dżöcziego przechodzi przez góry Tien Szan, aby podbić Dolinę Fergany.

• 1219 - 1223 r. - Czyngis-chan podbija Chorezm aż do Morza Kaspijskiego.

W zdobytej Samarkandzie (1220) ginie połowa z 200 tysięcy jej mieszkańców. Mongołowie układają piramidę z ich głów. Jest to odwet za to, że szach Chorezmu Mohammed kazał wcześniej zabić mongolskich kupców i posła, a potem stawił zaciekły opór.

W Kunia Urgencz (1221) Mongołowie dokonują masowej rzezi ludności, a miasto plądrują i burzą.

Co ciekawe, w tym czasie nawet daleki Oman formalnie uznaje się za wasala Mongołów, aby uniknąć najazdu, mordów, rabunków i gwałtów.

Mongolski podbój zmienia sytuację w Azji Środkowej: Oguzowie tracą znaczenie (upadek Seldżuków), a ich plemiona mieszają się i migrują na południe za Amu-darię. Pod koniec XIII w. Ärsary baj zakłada tam związek plemion turkmeńskich Ärsary, a w XIV w. powstają konfederacje Czowdur i Daszky Sałyr pod wodzą Sałyr Gazana.

Mongolska ekspansja ma też inny skutek: bydło pędzone przez Mongołów roznosi po całej Eurazji zabójczą dla krów zarazę płucną bydła (Pleuropneumonia contagiosa bovum) wywoływaną przez mykoplazmę. W ciągu następnych stuleci będą więc wybuchały epidemie niszczące płuca bydła na Wielkim Stepie, w Azji Zachodniej i Europie.

• 1220 r. - Czyngis-chan chce dorównać Chinom i Chorezmowi, więc planuje budowę wielkiej stolicy mongolskiego imperium, w której mógłby umieścić swoją rodzinę i dwór, zwłaszcza w czasie kampanii wojennych. Pragnie tam też ulokować składy broni i rzemieślników wytwarzających broń. Wybiera lokalizację w pobliżu dawnego Urdu Bałyk w dolinie górnego Orchonu, od kilkunastu stuleci tradycyjne miejsce koncentracji wojsk stepowych potęg, gdzie jest dostęp do wody, rozległe pastwiska i dobry punkt wyjściowy dla wojennych wypraw. Tak zaczyna się Karakorum, początkowo tylko jako wielkie skupisko jurt, ponieważ wciąż walczący Czyngis-chan nie ma czasu zająć się budową prawdziwego miasta.

• 1221 r. - Miasto Herat uznaje władzę Mongołów, lecz po ich odejściu mieszkańcy atakują pozostawiony garnizon. Wtedy Mongołowie wracają, aby w odwecie zburzyć miasto i wymordować większość mieszkańców.

• 1222 r. - Na rozkaz Czyngis-chana taoistyczny alchemik Cz’ang-Cz’un przybywa do Samarkandy, aby szukać sposobu na nieśmiertelność. Ale jedyne, co Czyngis-chan otrzymuje to czarodziejskie zaklęcia.

Czyngis-chan zbliżył się do taoizmu dzięki mędrcowi Jelu Czu-tsajowi ocalonemu z oblężonego Pekinu (doradca chana od 1218 r.) oraz chińskiemu mędrcowi i zielarzowi Liu Wenowi. Dowiedział się od nich o sekcie Czuang-czen (Absolutna Doskonałość) i jej przywódcy Cz’ang-Cz’unie. Sektę założył chiński mistyk Wang Cze, któremu doktrynę objawili ponoć dwaj nieznajomi w 1159 r. Wang dwa lata medytował potem w głębokim dole, a następnie jeszcze cztery w samotnej chacie, którą ostatecznie spalił. Wypracował synkretyczną koncepcję Trzech Doktryn, łączącą taoizm, buddyzm oraz konfucjanizm i założył Złoty Lotos, wspólnotę propagującą dystans do świata materialnego aż do ascezy, a zarazem moralny nakaz bogacenia społeczeństwa i mądrego rządzenia, aby powiększać ogólny dobrostan.

• 1223 r. - Wodzowie Sudebej i Dżebe ruszają z Tebrizu (Iran), przekraczają Kaukaz, jadą przez Derbent nad Morzem Kaspijskim, a nad Kałką wpadającą do Morza Azowskiego pokonują Rusinów i Połowców (poddające się oddziały przeciwnika zostają wymordowane). Po przejechaniu 13 tysięcy kilometrów wokół Morza Kaspijskiego wracają do Mongolii.

• 1226 r. - Czyngis-chan rozbija Si Sia pod Jiczuan, bo jako wasale odmówili mu pomocy w 1223 r. i próbowali zrzucić władzę Mongołów. Każe wymordować ludność zbuntowanego miasta.

• 1227 r. - Czyngis-chan umiera w wieku ponad 60 lat koło Jiczuan. Według Tajnej historii jest to rezultat obrażeń po upadku z konia podczas wcześniejszego polowania na osły przed wyprawą na stolicę Si Sia. Fakt jego śmierci będzie ukrywany przez niemal rok aż do chwili zakończenia podboju Si Sia i ustalenia dalszych losów imperium, aby uniknąć ewentualnych buntów. Przez ten czas władzę regencką sprawuje Tołuj.

• 1227 r. - Pogrzeb Czyngis-chana na świętej górze Burchan Chałdun, gdzie Temudżyn lata temu znalazł ucieczkę przed ścigającymi go wrogami. Miejsce nie jest przypadkowe, ponieważ góra jest otaczana kultem od kilkuset lat. Poza tym Mongołowie świadomie naśladują wielkie kopce grobowe chińskich cesarzy z dynastii Tang, jakie widzieli w mauzoleum na górze Liang. Tam na płaskim szczycie sztucznego kopca budowano mniejsze stożki wycelowane w niebo. Mongołowie zaś wykorzystują naturalną górę, a na jej płaskim szczycie również sypią dodatkowy kopiec. Wejście do grobowca umieszczają na południowym stoku góry, ponieważ dla ludów mongolskich i tureckich najważniejszy jest kierunek południowy. Tam też powstaje kamienny krąg, skąd rozciąga się widok na dolinę i wodę.

Książka o podróżach Marco Polo przekazuje zmyśloną opowieść, według której żołnierze wymordowali grabarzy, a ich samych rzekomo wybito po powrocie z misji kilkadziesiąt kilometrów dalej, aby nikt nie mógł znaleźć grobu władcy. Oficjalne mauzoleum Czyngis-chana stanie zaś w Ejin Horo Qi.

Miejsce pochówku władcy rzeczywiście będzie jedną z największych archeologicznych zagadek w XIX i XX w. ale niekoniecznie będzie tajemnicą dla Mongołów. Burchan Chałdun bowiem przez następne stulecia jest najbardziej czczoną górą Mongolii i celem pielgrzymek. Mongołowie są przekonani, że właśnie tam pochowano założyciela imperium i dlatego dla obcych jest to obszar zakazany. Na Burchan Chałdun znajdują się święte ovoo (oboo), czyli ołtarze w formie kamiennych kopczyków zwieńczonych słupem lub iglicą również zbudowaną z nałożonych na siebie kamieni. Pielgrzymi podążają określonym szlakiem, który prowadzi ich od głównego ovoo Tengri (ołtarz Nieba) do ovoo Gurvan Chorłud (ołtarz Trzech Zakazanych Obszarów), ovoo Uud Mod (ołtarz Dwóch Drzew Bramy) i ovoo Bosgo Tengerin Davaa (ołtarz Przejścia Niebiańskiego Progu). Przy każdym z ovoo szamani odprawiają określone rytuały, a pielgrzymi modlą się, kładą nowe kamienie lub umieszczają barwne wstążki i flagi, aby jednoczyć się z duchami przodków i mocy rządzących światem. Na stokach góry pielgrzymi i szamani układają z kamieni trójząb, czyli godło Czyngis-chana, a potem dodają jeszcze godła jego następców, czyli kolejnych wielkich chanów również pogrzebanych w świętym kopcu.

Góra Burchan Chałdun jest traktowana jako kolebka Mongolii i jej duchowe centrum, a w 2015 r. cały obszar wokół góry zostanie wpisany na Światową Listę UNESCO obejmującą najważniejsze zabytki ludzkości.

• 1228 r. - Zjazd nad Kerulenem w Mongolii oficjalnie uznaje Ugedeja za następcę Czyngis-chana.

Największe w dotychczasowej historii świata państwo dzieli się na cztery części (ułusy) podporządkowane wielkiemu chanowi, którym zostaje Ugedej (Ögödej), syn Czyngis-chana. Rządzi on Mongolią i Północnymi Chinami (jako Tai Tsung). Pozostali synowie Czyngis-chana podlegają Ugedejowi, rządząc trzema ułusami: Czagataj - Azją Środkową bez Chorezmu (rządzi w latach 1227-1242), Tołuj - Iranem (rządzi w latach 1227-1256), a najstarszy z nich Dżöczi miał otrzymać południową Syberię między Uralem i Irtyszem do Morza Kaspijskiego i Aralskiego wraz z Chorezmem. Jednak Dżöczi zmarł wcześniej i dzielnicę dostaje jego drugi syn Batu-chan (rządzi w latach 1227-1255).

Dzielnica Batu-chana będzie potem znana jako Złota Orda (według pewnej legendy od złotego namiotu Batu-chana), a w ruskich kronikach również jako Biała lub Szara Orda.

Najstarszy syn Dżöcziego, Orda, zostaje zarządcą wschodniej części ułusu Batu-chana w dorzeczu Syr-darii i na północ od Jeziora Aralskiego, która z czasem zyska nazwę Białej Ordy (różnej od tej z ruskich kronik). Stolicą Białej Ordy jest miasto Sygnak.

• 1228 r. - Niebieska Orda (część Białej Ordy na wschód od Jeziora Aralskiego) rządzona przez Szejbaniego przyjmuje islam. Szejbani (Sziban), piąty syn Dżöcziego i wasal swojego brata Ordy, zapoczątkowuje nową linię dynastyczną nazwaną potem Szejbanidami.

• 1229 - 1241 r. - Rządy wielkiego chana Ugedeja.

• 1230 - 1234 r. - Ugedej kończy podbój państwa Dżurdżenów w północnych Chinach.

• 1231 - 1239 r. - Mongołowie z Iranu podbijają Gruzję, Armenię i Azerbejdżan.

• 1234 - 1235 r. - Czterej dominikańscy szpiedzy pod wodzą brata Julianusa odkrywają nad Wołgą przygotowania do mongolskiej inwazji na Europę planowaną na rok 1241, lecz tym informacjom nie dają wiary ani Bela IV, ani papież. Gdyby uwierzyli, Europa być może miałaby czas, aby lepiej przygotować się na napaść i ją odeprzeć.

• 1235 r. - Na rozkaz Ugedeja rusza budowa miasta w Karakorum.

Kierownikiem budowy jest Temüge Otczigin, młodszy brat Temudżyna, ale architektoniczne plany pochodzą od chińskich specjalistów i Chińczycy zajmują się szczegółami konstrukcyjnymi. Stolica ma plan prostokąta; zgodnie z chińskimi tradycjami miasto jest symbolicznym obrazem świata. Karakorum otacza wał i mur, a w czterech rogach umocnień znajdują się kamienne żółwie zapożyczone z chińskiej mitologii. W nocy na szczycie czterech kolumn ustawionych na tych żółwiach płoną wielkie lampy, wskazujące drogę do stolicy. Szerokie ulice są brukowane nieregularnymi kamiennymi płytami. Budynki w Karakorum są na ogół niewysokie, niezbyt rozległe i ustawione bardzo luźno. Największe budowle w mieście to siedziba chana Tumen Amgalant (Pałac Dziesięciu Tysięcy Lat) oraz pałace braci chana i kilku dostojników. Wszystkie pałace mają ogrzewanie podłogowe wzorowane na podobnych rozwiązaniach z Chin. Kronikarze piszą, że na terenie pałacu chana stoi drzewo ze srebra, na którym znajduje się złoty posąg anioła dmącego w róg. Z gałęzi zwieszają się cztery srebrne węże, a z pyska jednego węża leje się wino. Ugedej jest znany z opilstwa i jeszcze Czyngis-chan kazał mu ograniczać picie wina do kilku dzbanów dziennie. Srebrne drzewo wykonał porwany do mongolskiej niewoli francuski artysta Wilhelm z Paryża. Rzemieślnicy, uczeni i artyści pracujący w Karakorum to w większości niewolnicy lub jeńcy porwani z Chin i innych krajów cywilizacyjnie bardziej zaawansowanych niż Mongolia. W Karakorum wytwarzają ceramikę, cegły i tkaniny, pracują w kuźniach i jako złotnicy. W stolicy stoi też kilka świątyń: kościoły nestoriańskie, świątynie buddyjskie i meczety.

Stary ośrodek w Aurag zaś popada w zapomnienie, dopóki nie odnajdą go archeolodzy w 1992 r.

• 1236 r. - Początek walk Mongołów z dynastią Sung. Podbój tureckich Bułgarów nad Kamą przez Batu-chana.

• 1237 r. - Batu-chan podbija tureckie plemiona Kipczaków i każe wymordować ich całą arystokrację. Zdobywa i grabi ruskie miasta Riazań, Moskwę, Włodzimierz i Suzdal, a w roku 1239 Kijów i Halicz.

Księstwa ruskie uznają odtąd zwierzchnictwo Mongołów i przejmują mongolski styl rządzenia łącznie z tytułem chana, chociaż w większości ruskich miast nie stacjonują mongolskie garnizony. Zwasalizowana Ruś staje się więc częścią mongolskiego imperium, mimo że ludność jest głównie słowiańska. Co więcej, ruscy książęta (na przykład Aleksander I Newski) swoją władzę opierają na sile mongolskich chanów i dzięki temu zaczynają jednoczenie Rusi.

• 1240 - 1241 r. - Łupieżcza, a po części zwiadowcza, wyprawa Batu-chana na zachód w kierunku Węgier.

Mongołowie niszczą, mordują i gwałcą. Oddziały prowadzone przez Ordę (syna Dżöcziego) palą opuszczony Kraków, a następnie rozbijają Polaków pod Legnicą, choć samego miasta nie mogą zdobyć ze względu na brak sprzętu oblężniczego. Tymczasem główna grupa Mongołów pokonuje armię węgierską na równinie Mohi i niszczy Peszt, docierając do zachodniego skraju Wielkiego Stepu rozciągającego się od Mandżurii do Puszty. Osiągnęli w ten sposób granice naturalnego dla nich środowiska geopolitycznego.

Ostatecznie Batu-chan wycofuje się, kiedy z Karakorum nadchodzi wieść o śmierci Ugedeja (1241).

• Od 1240 r. - Mongolscy chanowie przyjmują lamaizm za pośrednictwem poselstwa wysłanego do Tybetu przez księcia Güjüka (Godana), wnuka Czyngis-chana.

• 1241 r. - Po śmierci Ugedeja Temüge Otczigin podejmuje nieudaną próbę przewrotu politycznego, żeby odsunąć Chińczyków, którzy według niego zdobyli w państwie zbyt silną pozycję.

Do roku 1246 władzę regencką sprawuje wdowa po Ugedeju Töregene-katun. Jednak nie potrafi powstrzymać rozpadu gigantycznego imperium o powierzchni ponad 20 milionów km² i obejmującego ok. 25% całej ludności planety. Poza rozmiarami państwa istotnym czynnikiem rozbijającym jego jedność są osobiste ambicje oraz sympatie i antypatie arystokratów. Spadkobiercy Ugedeja przez kilka lat nie potrafią wybrać wielkiego chana, chociaż według prawa powinien zostać nim Güjük, czemu sprzeciwia się przede wszystkim Batu-chan, osobiście niechętny Güjükowi.

Nieprzypadkowo więc jako pierwszy uniezależnia się Batu-chan, który na zachodzie zakłada dynastię Batuidów rządzącą państwem zwanym Złotą Ordą. Etniczni Mongołowie są mniejszością w Złotej Ordzie, co zmusza ich do liberalnej polityki wobec tureckich Kipczaków. W ciągu stu lat liczniejsi miejscowi Kipczacy wchłoną Mongołów, którzy przyjmują islam, turecki język i zwyczaje, zachowując tylko nazwę Tatarów. Już w XIV w. arabski historyk Al-Omari napisze, że Złota Orda jest krajem kipczackim.

• 1242 - 1246 r. - Ułus Czagataja (zamordowanego przez Assasinów) jest rządzony przez Kara Hülegü (wnuk Czagataja).

• 1245 - 1247 r. - Plano Carpini (D. de Carpin) z Italii i Benedictus Polonus z Polski odbywają podróż do wielkiego chana, aby przynieść mu posłanie od papieża, pragnącego uzyskać jego pomoc w walce z islamem, lub nawet skłonić Mongołów do przyjęcia chrześcijaństwa.

Ponieważ oprócz opisu podróży ekspedycja nie przyniosła rezultatów, papież wysyła w 1253 r. następne poselstwo, któremu przewodzi Flamand Wilhelm Rubruk, jeden z czołowych intelektualistów tej epoki, absolwent paryskiego uniwersytetu i zaufany króla Francji. Ekspedycja ma cele przede wszystkim misyjne, a nie polityczne: Europejczycy już zrozumieli, że władcy mongolscy nie są zainteresowani zawarciem antymuzułmańskiego sojuszu. Jednak Mongołowie nie godzą się też na przyjęcie chrześcijaństwa, ponieważ w ich państwie panuje tolerancja religijna i wyznanie jest prywatną sprawą poddanych chana. Natomiast po powrocie do Europy w 1255 r. Rubruk pisze świetną relację ze swej podróży przez Morze Czarne, Krym (który nazywa Chazarią) i posiadłości sułtanatu Ikonium, a potem stepy i pustynie Azji Środkowej. Opisuje nestorian (Kereici i Onguci) oraz lamaistów żyjących w Mongolii. Daje też opis organizacji państwa wielkiego chana i po raz pierwszy uświadamia Europejczykom, że Morze Kaspijskie jest wielkim jeziorem, a nie zatoką oceanu.

• 1246 r. - Zjazd nad rzeką Orchon w Mongolii odbywa się bez osobistego udziału Batu-chana, który przysyła jedynie swoich przedstawicieli. Wielkim chanem zostaje wreszcie wybrany Güjük (syn Ugedeja jako władca Chin znany pod imieniem Ting Tsunga). Güjük próbuje potem odzyskać wpływy w zachodniej części mongolskiego imperium, co jednak doprowadza do zatargów z Batu, nie przynosząc wymiernych efektów.

• 1246 - 1251 r. - W ułusie Czagataja, po odsunięciu Kara Hülegü, rządzi Jesü Möngke, syn Czagataja.

• Połowa XIII - XIV w. - Rozwój historiografii w państwach mongolskich pod wpływem Persów, Ormian i Arabów. Do najsławniejszych autorów należą: al ad-Din at Malik Dżuwejni, Fazlallah Raszid ad-Din, Abulkasim Kaszani, Abdallah ibn Fazzallah Asz-Szirazi, Mahmud Kutubi, Abu Bakr al-Kutbi al-Ahari.

• Od połowy XIII w. - Biała Orda istnieje jako część Złotej Ordy. Rządzą w niej potomkowie Ordy (syna Dżöcziego): Kungkiran (do ok. 1277 r.), Kuniczi (do ok. 1299 r.), Bajan (do ok. 1311 r.) Sasi Buka (ok. 1312-1320/1321) i Irzan (1320/1321-1344/1345).

• 1248 - 1251 r. - Po śmierci wielkiego chana Güjüka władzę regentki sprawuje jego żona Oguł Kajmysz.

• 1251 r. - Po okresie regencji wielkim chanem zostaje wybrany Jesü Möngke, popierany przez Batu-chana. Rządzi do 1259 r., starając się centralizować władzę i zachować jedność imperium.

Utrzymuje przyjazne stosunki z Batu-chanem, ale musi go traktować jako niezależnego władcę.

Kubiłaj, brat Möngke przez Chińczyków zwanego Sien Tsungiem, rządzi w Chinach.

W ułusie Czagataja władzę znów przejmuje Kara Hülegü, a później wdowa po nim Orkyna Chatun (rządzi w latach 1252-1261), która abdykuje na rzecz Alugu (1261-1266, wnuk Czagataja). Następni władcy ułusu Czagataja to Mubarak Szach (1266, syn Orkyny i Kara Hülegü) i Barak (1266-1271, bratanek Kara Hülegü).

• 1253 r. - Na polecenie Möngke Mongołowie pod wodzą Hülagu (tureckie kulagus - wódz), syna Tołuja, wyruszają z Iranu na podbój Iraku. W roku 1256 Hülagu zdobywa główną twierdzę Assasinów Alamut, a następnie każe zdobyć wszystkie zamki Assasinów i jak najokrutniej wymordować fanatyczną sektę. Jest to akt zemsty za śmierć Czagataja i element budowy potęgi własnego państwa.

• 1255 r. - Po śmierci władcy Złotej Ordy Batu-chana, na tron wstępuje jego syn Sartak, wyznający chrześcijaństwo nestoriańskie. Zatarg z Berke, jego stryjem, kończy się otruciem Sartaka (w 1256 r.). W podobny sposób umiera też następny władca Ułakczi (panuje w latach 1256-1257), syn Sartaka.

• 1256 r. - Na dworze Jesü Möngke odbywa się wielka debata teologiczna taoistów i buddystów. Bierze w niej udział między innymi sławny Tybetańczyk Karma-pakszi (żyje w latach 1204-1283). Buddyści zwyciężają w dyskusji, a wielki chan przechodzi podobno z nestorianizmu na buddyzm.

• 1257 - 1266 r. - W Złotej Ordzie rządzi Berke (brat Batu, stryj Sartaka) wyznający islam.

Islamizuje państwo, aby zjednoczyć ludność wokół dynastii i zjednać muzułmańskich Kipczaków oraz Bułgarów. Mongolscy szamaniści zostają zmuszeni do emigracji na Ruś.

• 1257 r. - Mongolski wódz Uriangkadaj opanowuje Syczuan i Annam.

• 1258 r. - Hülagu zdobywa Bagdad i każe zamordować ostatniego kalifa.

Do 1265 r. w skład zachodniej dzielnicy mongolskiego imperium wchodzą Azerbejdżan, Irak, Gruzja, Armenia, Rum (Azja Mniejsza), Kurdystan, Chorasan i Chuzestan do Indusu. Do końca XIII w. państwo Hulagidów rządzone przez władców (ilchanów) stopniowo uniezależnia się od Karakorum. Jego centrum jest bogaty Iran, ale nadmierny wyzysk chłopów i wysokie podatki szybko spowodują zubożenie kraju, bunty i ucieczki ludności

• 1258 r. - Zaczyna się wielka mongolska wyprawa na Sung.

• 1260 - 1294 r. - Kubiłaj-chan jest wielkim chanem Mongołów.

• 1264 r. - Kubiłaj (pod chińskim imieniem Szy Tsu) ustanawia swoją siedzibę w Pekinie i zaczyna dynastię Jüan, rządzącą Chinami przez sto lat. Mongołowie w Chinach ulegają szybkiej sinizacji. Sam Kubiłaj jest lamaistą.

Zamieszkana przez tureckich Ujgurów Azja Środkowa na wschód od Pamiru i Karakorum oraz Tuwa znajdują się pod władzą Chin rządzonych przez dynastię mongolską. Tereny te podlegają intensywnej chińskiej kolonizacji.

• 1265 - 1282 r. - Szczyt potęgi Hulagidów za pierwszego ilchana Abaki (syn Hülagu).

• 1266 - 1280 r. - Władcą Złotej Ordy jest Möngke Temur (wnuk Batu), ale realną władzę sprawuje emir Nogaj, formalnie administrujący tylko zachodnią częścią państwa. Nogaj decyduje o państwie również za następnych chanów z dynastii Batuidów: Tuda Möngke (rządzi w latach 1280-1287, brat Möngke Temura) i Telebogi (rządzi w latach 1287-1290, bratanek Tuda Möngke). Postępuje islamizacja państwa.

• 1271 - 1272 r. - W Azji Środkowej rządzi Negübej (wnuk Czagataja), a następnie Buka Temür (1272-1291, wnuk brata Kara Hülegü). Monarchia następców Czagataja, znana potem jako Mawarannahr, traci wewnętrzną spoistość.

• 1276 r. - Armia Kubiłaja zdobywa stolicę Sungów, a trzy lata później ostatni członkowie pokonanej chińskiej dynastii giną na Morzu Południowochińskim, uciekając przed Mongołami.

• Od 1282 r. - Słabnie władza kolejnych ilchanów w Iranie: Ahmad Teguder (1282-1284, brat Abaki), Argun (1284-1291, syn Abaki, rządzący ze stolicy w Sułtaniji, próbuje nawiązać kontakt z Europą), Gajchatu (panuje w latach 1291-1295, brat Arguna) i Bajdu (1295, wnuk Hülagu). Narasta kryzys gospodarczy spowodowany ucieczkami wyzyskiwanych chłopów ze wsi.

• 1290 - 1312 r. - W Złotej Ordzie panuje chan Tochta.

Po latach krwawych walk z Nogajem wypędza jego zwolenników (1300) do Litwy i Polski. Jako muzułmanin przyjmuje tytuł sułtana Złotej Ordy (1310 r.) zamiast tradycyjnego chana.

• 1294 - 1307 r. - Wielkim chanem Mongołów jest Temür Öldżejtü.

Postępuje rozpad mongolskiego imperium: na zachodzie istnieją kipczacka Złota Orda i słowiańskie księstwa ruskie zależne od Mongołów, w Iranie państwo Hulagidów a potem Dżelajridów, Chiny dynastii Jüan, Azja Środkowa pod panowaniem Duwy (1291-1306, syn Baraka). Jedynie rdzenna Mongolia rzeczywiście pozostaje pod rządami wielkiego chana.

• 1295 - 1304 r. - Panuje ilchan Hulagidów Gazan-chan Mahmud (syn Arguna).

Przyjmuje islam. We współpracy ze sławnym wezyrem Raszidem Ad-Din przeprowadza szereg reform, zmniejsza wyzysk chłopów i umacnia państwo. Stabilizuje nieco gospodarkę wstrząsaną buntami chłopów i ucieczkami ze wsi. Mimo to następny ilchan Öldżejtu (1304-1316, brat Gazana) boryka się z coraz głębszym kryzysem.

• XIV w. - Ujgurska Kaszgaria i Fergana podlegają mongolskiej dynastii jako Mogolistan. Do Mogolistanu należą również góry zachodniego Tien Szan, zamieszkane przez tureckie plemiona Kirgizów.

W Azji Środkowej walki o władzę między potomkami Czagataja rozbijają państwo. Rządzą Könczek (1306-1308, syn Duwy), Taliku (1308-1309, brat Buka Temüra), synowie Duwy - Kebek (1309, 1318-1326), Esen Buka (1309-1318), Eldżigidej (1326), Duwa Temür (1326) i Tarmaszirin (1326-1334). Potem tron zajmują Buzan (1334, syn Duwa Temüra) i Czangszi (1334-1338, bratanek Tarmaszirina). Kraj stopniowo się rozpada.

• 1308 - 1311 r. - Külüg-chan jest ostatnim wielkim chanem, który zachowuje jeszcze pozory dawnej władzy zwierzchniej nad wszystkimi mongolskimi dynastiami od południowej Syberii i Chin po wschodnią Europę i Iran. W rzeczywistości jego władza ogranicza się do etnicznej Mongolii.

• 1309 r. - Południowa część dawnej dzielnicy Ugedeja, czyli właściwej Mongolii, zostaje podporządkowana Chinom rządzonym przez mongolską dynastię Jüan. Ta klęska podkopuje i tak słabą pozycję wielkich chanów Mongolii.

• Od 1311 r. - W Mongolii rządzą lokalni władcy noszący tradycyjny tytuł wielkiego chana: Bujantu-chan (1311-1320), Gegeen-chan (1329-1323) i Jisüntemür (1323-1328).

• 1312 - 1341 r. - Chan Uzbek (Özbek, bratanek Tochty) rządzi w Złotej Ordzie. Popiera islam jako czynnik jednoczący państwo, ale nazbyt szybka islamizacja kraju wywołuje efekt przeciwny, bo zmusza grupę mongolskich szamanistów do emigracji do Litwy.

• 1314 - 1389 r. - Baha Ad-Din Nakszbandi Bucharai, założyciel skrajnie konserwatywnej sekty muzułmańskiej Nakszbandijja zwalczającej mutazylitów i filozofię. Będą należeć do niej Dżami (to imię oznacza meczet piątkowy, czyli główny) i Navoi, a Timurydzi będą popierać ją jako element wzmacniający ich władzę.

• 1317 - 1335 r. - Abu Sa’id (syn Öldżejtu) wstępuje na tron Hulagidów w wieku zaledwie 12 lat, co wykorzystują wielmoże dla umocnienia swojej pozycji. W rzeczywistości państwem rządzi potężny emir Czoban.

• 1318 - 1319 r. - Powstanie ludności w Chorasanie, najazd Złotej Ordy i egipskich Mameluków oraz kolejne bunty w Gruzji (1320) i Rum, czyli w Azji Mniejszej (1322), osłabiają Hulagidów.

• 1328 r. - Śmierć wielkiego chana w Mongolii wywołuje walkę o władzę, którą przejmują Arigaba-chan (1328), Toga Temür (1328-1329), Kutughtu-chan (1329) i ponownie Toga Temür (1329-1332).

Potem rządzą Irinczenbał (1332), Togon Temür (1332-1370), Biliktu-chan (1370-1378) i Uschal-chan (1378-1388).

• 1328 r. - Abu Sa’id pokonuje Czobana i przejmuje władzę w państwie Hulagidów. To jednak wywołuje nowe bunty w Chorasanie (1329) i Iranie (1334), a Czobanidzi (dynastia Czobana) nadal próbują odzyskać władzę.

• 1335 r. - Najazd chana Uzbeka ze Złotej Ordy na państwo Hulagidów. Abu Sa’id zostaje otruty. W rezultacie państwo ilchanów (dynastia Hulagidów) praktycznie rozpada się za panowania Arpy (panuje w latach1335-1336), Musy (panuje w latach 1336-1337, wnuk Bajdu), Muhammada (panuje w latach 1336-1338) i Sati Beg (panuje w latach 1338-1339, córka Öldżejtu).

• 1335 r. - W chorasańskim Sabzewarze powstaje ruch rozbójników sarbedarów (perskie sar be dar - wisielcy) skierowany przeciw mongolskim władcom.

• 1340 - 1344 r. - Szejk Hasan Buzurg usuwa Hulagidów: Dżagan Timura (1339-1340, wnuk Gajchatu), a następnie Sulejman-chana (1340-1344) i zakłada mongolską dynastię w Iranie - Dżelajridów. Czobanidzi tworzą państwo w Iraku i na Zakaukaziu, rządzone przez szejka Hasana Küczüka, lecz już w 1357 Czobanidzi zostają uzależnieni od Złotej Ordy

• 1342 - 1357 r. - Złotą Ordą rządzą synowie Uzbeka Tynybeg (1341-1342) i Dżanibeg (1342-1357), sprzymierzeniec Litwy przeciw Polsce.

Dżanibeg atakuje genueńskie faktorie. Oblega na przykład Kaffę (1346), która stała się nazbyt silna. Kiedy zaś wśród oblegających wybucha epidemia dżumy, za pomocą katapult wrzucają głowy zarażonych zmarłych do Kaffy, wywołując tam zarazę. Jest to przykład użycia swoistej broni biologicznej.

• Przed 1346 r. - Pandemia dżumy wybucha na stepach Azji Środkowej. Jej rezerwuarem są gryzonie. Dżuma atakuje Samarkandę (1341), załamuje społeczności nestorian, którzy nigdy już nie odzyskają dawnego znaczenia, szerzy się nad Morzem Czarnym, w Azji Mniejszej, Egipcie i Europie (Czarna Śmierć).

• 1348 - 1358 r. - Ostatni niezależny potomek Czagataja, Bujan Kuli, rządzi Azją Środkową.

Po jego śmierci wybucha walka między Mongołami o władzę w tym rejonie, która trwa aż do 1370 r.

• 1356 - 1374 r. - Szach Uwejs Dżelajrida rządzi Iranem. Szczyt potęgi osiąga po podboju Azerbejdżanu (1358-1359).

• Od połowy XIV w. - Postępuje wewnętrzny rozkład Złotej Ordy szarpanej przez ambicje arystokratów i sprzeczne interesy ludów zamieszkujących państwo. Rządzący w latach 1357-1359 Berdi Beg (syn Dżanibega) zostaje zamordowany przez pretendującego do tronu Kulnę, który jednak nie potrafi opanować sytuacji.

• 1360 - 1374 r. - Zamieszki i walki o władzę w Złotej Ordzie ostatecznie podkopują siłę tego państwa. Urząd chana zdobywają kolejni pretendenci i każdy z nich traci władzę wraz z życiem: Kulna, syn Dżanibega (panuje w latach 1359-1360), Newruz, syn Dżanibega (panuje w 1360 r,), dalszy krewny Dżanibega Chidr (panuje w latach 1360-1361) oraz Temür Hodża, syn Chidra (panuje w 1361 r.). Między rokiem 1361 i 1374 na tronie Złotej Ordy zasiądzie osiemnastu chanów i żaden nie umrze śmiercią naturalną.

Biała Orda jako część słabnącego państwa nie ma władcy w latach 1345-1361. Zamieszanie wykorzystuje namiestnik Krymu Mamaj, który wyrasta na najpotężniejszą osobę w państwie. Mamaj kreuje marionetkowego chana Białej Ordy Urusa (panuje w latach 1374-1375), a potem na tronie Białej Ordy osadza jego synów Tuktakija (1375 r.) i Temür Melika (panuje w latach 1375-1377), lecz w rzeczywistości on sam rządzi zarówno Białą Ordą, jak i Złotą Ordą.

Złota Orda coraz wyraźniej rozpada się na część zachodnią i wschodnią.

• 1363 r. - Książę Olgierd z Litwy wykorzystuje słabość Złotej Ordy, zwycięża nad Sinymi Wodami i zajmuje Podole.

• 1378 - 1395 r. - Tochtamysz, bratanek Urusa, przejmuje władzę w Złotej Ordzie, zastępując dynastię Batuidów i likwiduje odrębność Białej Ordy. On sam zakłada nową dynastię znaną jako Tukaidzi.

Według tradycji protoplastą tej linii miał być Tuka (Temür), brat Batu-chana. W językach tureckich tuka oznacza żelazny pierścień, a właściciel tego pierścienia jest wodzem jednostki wojskowej znanej jako kurijen (stąd kozacki kureń).

Tochtamysz walczy z Mamajem, aby skonsolidować państwo. Kiedy moskiewski książę Dymitr IV pokonuje Mamaja na Kulikowym Polu (1380), Tochtamysz korzysta z okazji i zadaje Mamajowi klęskę nad Kałką. Pokonany Mamaj ucieka na Krym, gdzie wkrótce zginie, a jego zwolennicy emigrują na terytorium Litwy.

Tymczasem coraz potężniejszy Tochtamysz walczy z Timurem o Azerbejdżan (od roku 1386), w czym pomagają mu między innymi wojska z Rusi. Armia Tochtamysza ponosi jednak klęskę w bitwie nad rzeką Terek (1395), a jej wódz musi uciekać do Litwy. Timur osadza wtedy na tronie Złotej Ordy swojego wasala Temüra Kutluga (1395-1401).

• 1388 r. - Chiński najazd niszczy mongolską stolicę Karakorum w odwecie za podbój Chin i długą okupację.

Po tej klęsce wielcy chanowie ostatecznie tracą znaczenie na arenie międzynarodowej. Zmarginalizowaną i podzieloną Mongolią rządzą lokalni chanowie. Już tylko formalny formalny tytuł wielkiego chana noszą kolejno: Dżorigtu-chan (1389-1392), Nigülesegczi-chan (1393-1399), Gün Temür (1400-1402), Gujliczi (1403-1408), Öldżejtü-chan (1408-1411), Delbeg (1412-1414), Ojradaj (1415-1425) i Adaj (1426-1438).

Zrujnowane, obrabowane i porzucone Karakorum popada w zapomnienie. Dopiero w XIX wieku archeolodzy zaczną poszukiwanie ruin dawnej stolicy. W roku 1889 Rosjanin Nikołaj Jandricew zidentyfikuje resztki Karakorum, a w latach 1930. sowieccy archeolodzy zaczną tam wykopaliska.

• 1389 r. - Umiera Szams Ad-Din Muhammad Hafiz Szirazi, wielki poeta tadżycko-perski.

• 1397 - 1407 r. - Tochtamysz popierany przez Litwę próbuje odzyskać tron Złotej Ordy. Jednak Litwini ponoszą klęskę w bitwie nad Worsklą (1399) i już nigdy nie odzyskają dawnej siły. Zatem Tochtamysz nie może wrócić na tron Złotej Ordy zajęty przez Szadi Bega (1401-1407), brat Kutluga.

• XV w. - Państwo mongolskiej dynastii Dżelajridów w Iranie stopniowo słabnie aż do wystąpienia na scenę rodzimej, perskiej dynastii Safawidów.

• 1408 - 1429 r. - Po usunięciu Szadi Bega wybuchają walki o władzę w Złotej Ordzie, a na jej tronie zasiadają efemeryczni sułtanowie (chanowie), którzy zazwyczaj nie potrafią utrzymać władzy dłużej niż kilka lat. Zamęt podsyca Litwa dążąca do podboju Rusi podporządkowanej Mongołom. Wreszcie w 1429 r. nominalnym sułtanem zostaje Uług Muhammed popierany przez Litwę, ale już nie potrafi opanować całego terytorium Złotej Ordy. Rządzi tylko jej zachodnią częścią nad Morzem Czarnym i Kaspijskim zwaną Chanatem Nogajskim (od Nogaja).

W części wschodniej zaś dominującą pozycję zdobywają potomkowie Szejbaniego.

• 1428 - 1429 r. - Zamieszkana przez tureckich koczowników-hodowców bydła wschodnia część rozpadającej się Złotej Ordy między rzekami Toboł, Ural i Syr-daria zostaje zjednoczona przez chana Abu al-Chajra z rodu Szejbaniego. Z czasem przekształci się w Ułus Uzbecki nazwany tak na cześć chana Złotej Ordy i propagatora islamu Uzbeka (Özbeka).

• 1428 - 1430 r. - Hadży Gerej zdobywa władzę nad Krymem jako wasal słabnącej Złotej Ordy.

• 1434 r. - Dajsun-chan, władca zachodniomongolskich Ojratów, jednoczy Mongolię między innymi dzięki wodzom Togon (1418-1440) i Esen (1440-1455). Wydaje się, że Mongolia może odzyskać dawną pozycję. Jednak po śmierci Dajsun-chana (1452) jego synowie znów dzielą kraj, a wielkim chanem ogłasza się Esen.

Potem tytularną godność wielkiego chana zdobywają Mar Körgis (1455-1466/1467), Molon Taiji (1467-1471), Manduul (1473-1479) i Dajan-chan (1480-1517), lecz żaden nie panuje nad całą Mongolią, ani tym bardziej nad dawnym imperium.

• Od 1436 r. - Jeden z chanów, Seid Achmet, dąży do zjednoczenia w swoim ręku całości ziem Złotej Ordy i przez następnych 19 lat stopniowo likwiduje lokalnych władców.

• 1437 - 1452 r. - Uług Muhammed (syn Dżalal Ad-Dina, władcy Złotej Ordy w latach 1411-1412), który przegrał walkę o tron Złotej Ordy opuszcza Krym w roku 1437, żeby na północy założyć własne państwo. Zostaje zaatakowany przez armię Moskwy pod Bielewem, lecz ją rozbija, a potem oblega Moskwę i niszczy Kołomnę. Następnie przenosi się na wschód wzdłuż Oki.

Syn Uług Muhammeda, Mahmutek, kontynuuje dzieło ojca, pokonując Moskwę pod Suzdalem i biorąc do niewoli Wasyla II w roku 1445. Uwalnia go po złożeniu obietnicy, że otrzyma wielki okup, w skład którego wchodzi gród Gorodziec (istniejący od 1152 r.), a Moskwa będzie płaciła wyższy trybut. Po kilku latach Moskwa ponownie zajmie Gorodziec, lecz jej władza na tym terenie pozostanie niepewna.

W 1445 r. Mahmutek zdobywa też Kazań, należący do lokalnego władcy Ali Bega, co oznacza początek Chanatu Kazańskiego. Jest to kraj w większości zamieszkany przez Kipczaków zwanych Tatarami. Z drugiej strony mieszkańcy Chanatu Kazańskiego często uważają się za spadkobierców Bułgarów, ponieważ zajęli ich terytoria nad Wołgą.

• 1445 r. - Mahmutek zabija swojego ojca Uług Muhammeda i przejmuje władzę w Chanacie Kazańskim (panuje do 1462 r.). Dwaj bracia Mahmuteka, Kasim i Jakub, uciekają do Moskwy, żeby uniknąć śmierci, a Kasim otrzymuje Gorodziec jako wasal moskiewskiego księcia. Po roku 1471 Gorodziec zostaje przemianowany na Kasimow i staje się siedzibą małego księstwa lub Chanatu Kasimowskiego zależnego od Moskwy.

• 1449 - 1466 r. - Hadży Gerej zakłada Chanat Krymski.

• Druga połowa XV w. - Federacja Czarnych Baranów przeżywa rozkwit za Szach Dżihana (1439-1467), a potem ustępuje federacji Ak Kojunłu (Białych Baranów), którą do szczytu potęgi doprowadza Uzun Hasan (1452-1478), rządzący wschodnią Anatolią, Azerbejdżanem, północnym Irakiem i Iranem. Tradycja utrzymuje, że za rządów Uzun Hasana miasto Sziraz (od perskiego szir - mleko) zostaje otoczone murami, wiadomo jednak, że mury pojawiły się tam wcześniej.

• 1455 r. - Klęska Seid Achmeta pokonanego przez Hadży Melek Gereja pod Kijowem ugruntowuje podział Złotej Ordy na Wielką Ordę na wschodzie oraz Chanat Krymski i Chanat Kazański w części zachodniej.

Z rozdrobnienia chanatów we wschodniej Europie korzystają Litwini, Rusini i Polacy, zdobywający coraz większe obszary dawniej zdominowane przez chanów.

• 1462 r. - Władzę w Chanacie Kazańskim przejmują synowie Mahmuteka Chalil (panuje do roku 1467) i Ibrahim (panuje w latach 1467-1479).

• Do 1466 r. - Z Wielkiej Ordy wyodrębnia się Chanat Astrachański nad Morzem Kaspijskim między deltą Wołgi i ujściem rzeki Terek. Stolicą państwa jest miasto Xacitarxan, czyli Astrachań u ujścia Wołgi. Ludność wyznaje sunnicką wersję islamu, a głównym źródłem utrzymania są rybołówstwo i handel. Władzę w nowym chanacie obejmuje Machmüd z rodu Gerejów, a po jego śmierci w roku 1466 Kasim I (panuje w latach 1466-1490) i Ghabdelkarim (panuje w latach 1490-1504).

Przez pół wieku kolejni chanowie Astrachania będą starali się utrzymać równowagę między silniejszymi sąsiadami: Chanatem Krymskim, Moskwą i Chanatem Nogajskim. W Astrachaniu rządzą w tym czasie: Kasim II (1504-1532 r.), Ak-Kubek (panuje w latach 1532-1534 i 1541-1544), Ghabdraxman (1534-1538 r.), Darwisz Ghali (panuje w latach 1538 i 1554), Szajex Xajdar (1538-1541 r.) oraz Jaghmurczi (1544-1554 r.).

• 1468 - 1469 r. - Panujący w Chanacie Kazańskim Ibrahim prowadzi wojnę z Moskwą. Po początkowych sukcesach zostaje oblężony w Kazaniu i zmuszony do uwolnienia moskiewskich jeńców, ale Moskwie nie udaje się wprowadzić na tron swojego protegowanego Kasima.

Ibrahim rządzi Kazaniem do śmierci w 1479 r., kiedy przekaże władzę synowi Alemu (panuje w latach 1479-1484 i 1485-1487). Ali prowadzi jednak spór o prawo do tronu ze swoim bratem Mehmedem Eminem (panuje w latach 1484-1485 i 1487-1495), co wykorzystuje Moskwa, pragnąca opanować Kazań.

• Ok. 1470 - 1529 r. - Badr Ad-Din Hilali, wybitny poeta mieszkający w mieście Herat.

• 1480 r. - Moskwa zrzuca mongolskie zwierzchnictwo, co wyraża się odmową płacenia trybutu. Z czasem władcy Moskwy zmienią swój oficjalny tytuł z mongolskiego chana na przejętego z Bułgarii cara.

• 1487 r. - Mehmed Emin ucieka z Kazania do Moskwy przed swoim bratem Alim. Z pomocą moskiewskiej armii, która zdobywa Kazań, Mehmed zostaje kazańskim chanem zależnym od Moskwy. Pojmany Ali zaś trafia na zesłanie do Wołogdy.

• 1490 - 1495 r. - Uciekinier ze Złotej Ordy Ibak-Ibrahim zakłada nowy chanat z centrum w Czyngi-Tura (Tiumeń) nad rzeką Tura w basenie rzeki Toboł na zachodzie Syberii. Z czasem stolica chanatu zostanie przeniesiona do grodu Kaszłyk zwanego też Sibirem lub Iskerem nad Irtyszem. Państwo zaś jest nazywane Chanatem Tiumeńskim lub Syberyjskim od stolicy Sibir i od nazwy kipczackiego plemienia Sibir mieszkającego w rejonie dolnego Irtyszu.

• 1495 r. - Mamuk (Muhammed, następca Ibak-Ibrahima) rządzący Chanatem Syberyjskim zdobywa Kazań i usuwa Mehmeda Emina. Rok później jednak Moskwa odbiera miasto Mamukowi, a na tronie Kazania osadza swojego wasala Abdullatifa, brata Mehmeda Emina. Jego rządy przerwie Iwan III, który w roku 1502 ponownie odda władzę w ręce bardziej posłusznego Mehmeda Emina.

• XVI - XVII w. - Północna Mongolia jest podzielona na dwie duże konfederacje plemienne: Ojrat na zachodzie i Chałch na wschodzie. Południowa Mongolia podlega coraz silniejszym wpływom Chin.

Większość Mongołów nadal prowadzi koczowniczy tryb życia, wędrując ze stadami owiec, bydła, koni i wielbłądów, a ich mieszkaniem są zazwyczaj wojłokowe jurty. Względne ubóstwo i zacofanie Mongołów ujawnia się szczególnie wyraźnie w konfrontacji z Chinami, które dążą do opanowania całego kraju. Próbują się temu przeciwstawiać wielcy chanowie, którzy myślą nawet o zjednoczeniu Mongolii, lecz ich wysiłki kończą się niepowodzeniem.

W tym czasie tytuł wielkiego chana noszą kolejno Sain-Alag-chan (1518-1519), Alag-chan (1519-1547), Küdeng-chan (1548-1557), Jasagtu-chan (1558-1592), Seczen-chan (1593-1603) i ostatni Ligdan-chan (1604-1634). W rzeczywistości jednak są już tylko nominalnymi zwierzchnikami wszystkich Mongołów.

Część Ojratów migruje na zachód nad Wołgę, gdzie zajmują półpustynne stepy, na których nie chciały mieszkać rolnicze ludy Kaukazu ani Słowianie z Powołża. Sąsiedzi nazywają ich Kałmukami (w języku Tatarów Nogajskich oznacza to odłączonych ludzi, którzy zgubili drogę). Tak powstaje lamaistyczny Chanat Kałmucki.

• 1501 r. - Armia Wielkiej Ordy atakuje Krym, lecz zostaje zatrzymana na Przesmyku Perekopskim.

• 1502 - 1508 r. - Szyiccy Safawidzi podbijają państwo sunnickiej dynastii Białych Baranów. Lokalni przedstawiciele pokonanej dynastii przetrwają w Mosulu do 1515 r., kiedy miasto podbije Turcja Osmańska.

• 1507 r. - Do niedawna posłuszny Moskwie Mehmed Emin odrzuca jej zwierzchnictwo i rozbija moskiewską armię pod Niżnym Nowgorodem. Chanat Kazański odzyskuje więc niezależność, która jednak zakończy się po bezpotomnej śmierci Abdullatifa (1517 r.) i Mehmeda Emina (1518 r.).

• Od 1519 r. - Chanat Kazański jest przedmiotem sporów i przetargów państw ościennych.

Zależny od Moskwy chan Kasimowa Szejch Ali rządzi Kazaniem w latach 1519-1521, 1546 i 1551-1552.

Zależny od Chanatu Krymskiego Sahib Gerej (brat chana z Krymu, a przez matkę przyrodni brat Mehmeda Emina i Abdullatifa) panuje w Kazaniu w latach 1521-1524.

• 1521 r. - Chanowie Krymu i Kazania razem najeżdżają Moskwę, lecz nie potrafią zdobyć stolicy, chociaż uprowadzają tysiące niewolników.

• 1524 r. - Sahib Gerej jedzie na Krym, żeby zdobyć władzę nad Chanatem Krymskim, a w Kazaniu pozostawia trzynastoletniego bratanka Safę Gereja, który panuje do roku 1532.

• 1532 r. - Dzięki moskiewskiej armii tron Kazania zdobywa Dżan Ali, brat Szejcha Alego, lecz zginie podczas przewrotu dokonanego przez zwolenników Safy Gereja w 1534 r. Safa Gerej utrzyma władzę do 1546 r., kiedy wojska Moskwy znów zdobędą Kazań i przez kilka miesięcy będzie rządzić Szejch Ali. Jednak i tym razem uzurpator zostaje usunięty, a Safa Gerej pozostanie na tronie do śmierci w 1549 r.

• 1549 r. - Następcą zmarłego Safy Gereja ma być jego dwunastoletni syn Utemysz, ale już w roku 1551 Moskwa ponownie zdobywa Kazań i osadza na jego tronie Szejcha Alego. Wtedy jednak wybucha bunt ludności, wojska moskiewskie zostają wybite, a nowym chanem zostaje ogłoszony Jadyger Mehmed wywodzący się z dynastii panującej w Astrachaniu.

• 1552 r. - Car Moskwy Iwan IV Groźny zdobywa Kazań, usuwa ostatniego chana Jadygera Mehmeda i wypędza muzułmańską ludność miasta.

Do czasów Katarzyny II muzułmanie nie mają wstępu do Kazania.

• 1553 - 1593 r. - Tumen, syn Dajan-chana, dąży do zjednoczenia Mongolii, walcząc z Chinami.

• 1554 r. - Iwan IV Groźny zdobywa Astrachań, niszcząc Chanat Astrachański i usuwając lokalną dynastię Gerejów.

Rok później Moskwa wasalizuje Jedigera, następcę Mamuka na tronie Chanatu Syberyjskiego i narzuca mu dużą daninę z sobolowych futer.

• 1557 r. - Moskwa podbija kipczackich Baszkirów na zachód od Uralu, dotąd podległych władzy Mongołów.

• 1557 - 1560 r. - Chanowie Mogolistanu tracą znaczenie w Azji Środkowej. Kaszgaria i Dżungaria podlegają wpływom Chin, chociaż Ujgurowie i inne miejscowe ludy tureckie zachowują odrębność językową i pozostają muzułmanami.

• 1563 r. - Kuczum obala Jedigera rządzącego w Chanacie Syberyjskim, odrzuca panowanie Moskwy i zaprzestaje płacenia Rosjanom trybutu w sobolowych futrach. Moskiewski car zajęty walkami w Europie oddaje inicjatywę w ręce prywatnych przedsiębiorców z rodzony Strogonowów.

• 1567 - 1573 r. - W Chanacie Kasimowskim panuje Symeon Bekbułatowicz.

• 1578 r. - Ałtan-chan z południowej Mongolii przyjmuje z Tybetu lamaizm żółtych czapek, który do końca XVII w. zdominuje Mongolię stając się podstawą miejscowej kultury na następne stulecia.

Ałtan-chan jest jednym z najpotężniejszych mongolskich władców tej epoki zagrażającym nawet Chinom. Należącą do Chin Tuwę przyłącza do Mongolii.

• 1582 r. - Moskiewska ekspedycja Jermaka Timofiejewicza służącego Strogonowom rozbija Chanat Syberyjski, zwłaszcza po bitwie na Przylądku Czuwaszskim (23 X) i zajęciu stolicy w Kaszłyku. Moskiewscy Kozacy zwyciężają dzięki nowszej technologii, ponieważ dysponują bronią palną przeciw łukom. Co prawda po śmierci Jermaka w 1585 r. Kozacy wycofują się, lecz chanat jest już bardzo słaby i w następnym roku nie potrafi skutecznie przeciwstawić się Moskwie. Ostatni chan Kuczum walczy jeszcze przez kilka lat, ale ostatecznie ponosi klęskę w 1589 r. i musi uciekać za granicę. Zostaje zabity na terytorium Chanatu Nogajskiego w 1600 r.

Ziemie Chanatu Syberyjskiego zostają wcielone do Moskwy, stając się punktem wyjścia dla dalszej rosyjskiej ekspansji na Syberii. Kilkanaście kilometrów od ruin Kaszłyku w dół Irtyszu Rosjanie założą swoje miasto Tobolsk (1587 r.).

• Od 1586 r. - W dolinie Orchonu rozwija się lamaistyczny klasztor Erdene Dsuu, jedna z duchowych stolic Mongolii, centrum malarstwa i życia religijnego. Otacza go 108 stup i mur, które symbolizują mandalę - mityczną strukturę wszechświata oraz mikrokosmos, czyli odpowiadającą mu strukturę osobowości człowieka.

• Początek XVII w. - Moskiewski car Wasyl Szujski godzi się, aby Kałmucy mieszkali nad Wołgą na ziemiach należących do Moskwy. Zachowują swoich chanów, ale mają uznać zwierzchnictwo Moskwy i powinni bronić południowego pogranicza posiadłości Moskwy.

W ciągu następnych stuleci Kałmucy są jednak coraz bardziej zależni od Rosji i traktowani jak ludność gorsza od Rosjan. Moskwa próbuje zmusić Kałmuków do osiedlenia się i usilnie dąży do ich rusyfikacji.

• Od XVII w. - Ludność muzułmańska w większości pochodzenia kipczackiego, choć tradycyjnie zwana Tatarami, ulega polonizacji na terenie Rzeczpospolitej. Zachowuje jednak islam.

• 1626 - 1636 r. - Chiny rządzone przez dynastię mandżurską zajmują Mongolię Wewnętrzną (południową). Aneksję zalegalizuje oficjalnie zjazd chanów mongolskich w 1691 r.

• 1634 - 1660 r. - Batura-Chungtajdżi zakłada chanat Ojratów i jednoczy Mongolię Zewnętrzną (północną) jako państwo Chałcha. Część przeciwników Chałchy przenosi się wtedy nad Wołgę do Chanatu Kałmuckiego.

Ojraci modyfikują pismo ujgurskie (1648) i w tej formie dotrwa ono do XX w.

• 1635 r. - Mongolscy lamaiści z tradycji gelug otrzymują duchowego przywódcę reprezentującego tybetańskiego Dalajlamę w państwie Chałcha z oficjalnym tytułem Dzebcun Damba (Dżawdzandamba).

Podobnie, jak tybetańscy Dalajlamowie, mongolscy Dzebcun Dambowie są inkarnacjami Buddy, które muszą być rozpoznane w małym chłopcu, a więc nie ma dziedziczenia zaszczytnego urzędu, ani wybierania na ten urząd. Czasem po śmierci poprzedniego Dzebcun Damby poszukiwanie nowej inkarnacji trwa nawet kilka lat. Siedzibą kolejnych Dzebcun Dambów jest klasztor Da Chüree. Obowiązuje ich celibat, wegetarianizm i wstrzymywanie się od używek.

Funkcję obejmuje Ōndör gegeen Dzanabadzar jako Dzebcun Damba I (panuje w latach 1635-1723).

• 1635 r. - Zachodni Ojraci tworzą Chanat Dżungarski w Kaszgarii. Stolicą jest miasto Kuldża (przemianowane potem przez Chińczyków na Yining). Chanat przetrwa do 1758 r.

• 1636 r. - Abachaj (1626-1643), syn Nurchacziego, zostaje chanem południowej Mongolii podlegającej Chinom.

• Od 1639 r. - Wokół klasztoru Da Chüree, siedziby Dzebcun Damby I, rozwija się osada Urga (po mongolsku rezydencja), która wkrótce przekształci się w miasto i stolicę Chałchy, gdzie rezyduje chan.

• 1644 r. - Syn Abachaja, Fulin, zostaje cesarzem Chin i założycielem dynastii Cin (Tsin), a południowa Mongolia (Wewnętrzna) po śmierci Abachaja staje się integralną częścią Chin.

• 1671 - 1697 r. - Gałdan walczy o niezależność Chanatu Ojratów. Chiny podbijają w tym czasie mongolskie plemię Chałchasów we wschodniej Mongolii, a następnie całą północną Mongolię zwaną Zewnętrzną, wykorzystując osłabienie chanatów spowodowane ich walką z Ojratami. Na mocy Traktatu z Dolon-nur z roku 1691 książęta chałchascy uznają zwierzchnictwo Chin jako autonomiczna Mongolia Zewnętrzna złożona z szeregu wasalnych chanatów. W zamian Chińczycy mają bronić Chałchasów przed Dżungarami. W praktyce Chałchasi są niezależni, ponieważ władze chińskie raczej nie wtrącają się w sprawy podległej im Mongolii.

• 1681 r. - Po wygaśnięciu lokalnej dynastii rządzącej Kasimowem od ponad dwustu lat Moskwa wciela Chanat Kasimowski bezpośrednio do swoich posiadłości.

• 1696 r. - Bitwa chińsko-dżungarska pod Urgą. Klęska chanów dżungarskich otwiera drogę do stopniowego (do roku 1758) podporządkowania ich Chinom.

• 1697 - 1727 r. - W Dżungarii rządzi Cewang Rabdan skutecznie walczący o utrzymanie całości chanatu istniejącego od roku 1635. Następny władca tego państwa, Gałdan Cereng (1727-1745) jest zarazem ostatnim, który potrafi obronić swą niezawisłość. Po jego śmierci Dżungaria przetrwa zaledwie 13 lat i ulegnie rozpadowi.

• XVIII - XIX w. - Rywalizacja Chin, Rosji i Japonii o dominację w Mongolii.

Od drugiej połowy XVIII w. trwa ekonomiczny wyzysk Mongolii podporządkowanej Chinom. Urga wyrasta na centrum Mongolii. Zwłaszcza że w znajdującym się w Urdze klasztorze Da Chüree rezydują duchowi przywódcy mongolskich lamaistów: Dzebcun Damba II (Luwsandambijdonmi, panuje w latach 1724-1757), Dzebcun Damba III (Iszdambijnjam, 1758-1773), Dzebcun Damba IV (Luwsantüwdenwanczig, 1775-1813), Dzebcun Damba V (Luwsanczültemdżigmed, 1815-1841), Dzebcun Damba VI (Luwsantüwdenczojdżidżalczan, 1843-1848) i Dzebcun Damba VII (Agwaanczojdżianczigperenlejdżamc, 1850-1868).

• Pierwsza połowa XVIII w. - Kazańscy Tatarzy wyrastają na najruchliwszy i najbogatszy muzułmański lud w Rosji. Zrezygnowali z ambicji niepodległościowych, akceptując rządy Moskwy i coraz częściej przechodząc na język rosyjski. Za to bogacą się na handlu i doskonałym rzemiośle.

• 1741 r. - Buddyzm ludów mongolskich zostaje uznany w Rosji za jedną z oficjalnych religii imperium.

• 1768 - 1774 r. - Wojna turecko-rosyjska zakończona oficjalnym uznaniem Morza Azowskiego za obszar rosyjski. Turcja rezygnuje z protektoratu nad Chanatem Krymskim.

• 1771 r. - Spisek Kałmuków nad Wołgą zmuszanych przez Rosję do porzucenia koczowniczego trybu życia. Zimą około 300 tysięcy ludzi ze swymi stadami potajemnie rusza w stronę Dżungarii, dokąd dotrą po ośmiu miesiącach wędrówki. Pozostali Kałmucy na zachodnim, europejskim brzegu Wołgi ulegną rusyfikacji, zachowując fizyczne cechy rasy mongoloidalnej i lamaizm. Są odtąd jednymi z głównych, obok Mongołów i Tybetańczyków, wyznawców lamaizmu. Większość z nich czuje się jednak Rosjanami (na przykład Lenin ma babkę Kałmuczkę).

• 1783 r. - Książę Potiomkin podbija Krym dla Rosji.

• 1870 r. - Mimo niechęci Chińczyków duchowym przywódcą Mongolii zostaje Mongoł Dzebcun Damba VIII (1869-1924).

• 1875 r. - Rosja opanowuje Chanat Fergański, gdzie wkrótce zaczyna politykę wypędzeń i rusyfikacji.

• XIX/XX w. - Chińczycy planowo wykupują lub zajmują za długi ziemie mongolskich aratów (pasterzy) i zaczynają kolonizować Mongolię Zewnętrzną. To wywołuje narastający opór Mongołów.

• 1911 - 1915 r. - Po wspieranych przez Rosję antychińskich rewoltach w Mongolii, a zwłaszcza po powstaniu pod wodzą znienawidzonego przez Chińczyków Dzebcun Damby VIII, Mongolia odzyskuje niepodległość (1 XII 1911) jako feudalna monarchia teokratyczna obejmująca Chałchę, okręg Kobdo i Tuwę. Ta ostatnia prowincja ogłasza jednak niepodległość (1912) i w końcu trafi pod władzę Rosji.

Dzebcun Damba VIII przyjmuje tytuł świecki Bogd-chan (Bogda Chan) lub Bogdo-gegen, lecz nadal pozostaje najwyższym duchownym Mongolii, co kontrastuje z jego skandalicznym trybem życia: łamie celibat, pije alkohol i nie stroni od używek.

Niepodległość Mongolii uznają Rosja (1912) i Chiny (rosyjsko-chiński układ z Kiachty, 1915), chociaż Chińczycy wciąż traktują Mongolię jako autonomiczne terytorium podległe Pekinowi.

• 1918 r. - W dorzeczu Wołgi bolszewicy zakładają republikę Tatarsko-Baszkirską jako część Rosji Sowieckiej.

W roku 1920 Baszkiria w 75% zamieszkana przez Rosjan stanie się autonomiczną republiką w obrębie Rosji Sowieckiej. Jej stolicą zostanie Ufa na zachód od Uralu.

Druga powstała po podziale jednostka administracyjna to Republika Tatarska na zachód od Baszkirii ze stolicą w Kazaniu. Ciekawostką jest próba wprowadzenia łacińskiego alfabetu w Republice Tatarskiej zarzucona jednak pod naciskiem Rosji.

Również inne narodowości kipczackie i mongolskie otrzymują autonomiczne terytoria, jak Kałmucy ze stolicą w Elista i Czuwasze ze stolicą w mieście Czeboksary.

• 1918 - 1919 r. - Po upadku Rosji zniszczonej przez bolszewików Chińczycy i Japończycy dokonują inwazji na Mongolię (na mocy umowy agresorów podpisanej w Anfu). Chińczycy aresztują Dzebcun Dambę VIII i zmuszają do uznania władzy Chin w roku 1919.

• 1919 r. - Baron Romab N. von Ungern-Sternberg, Niemiec pracujący początkowo dla Rosji, ogłasza się inkarnacją Czyngis-chana. Na czele swoich oddziałów wkracza do Urgi na początku roku 1921 i uwalnia Dzebcun Dambę VIII. Zwycięski Ungern rządzi częścią Mongolii, a nawet nosi tytuł wielkiego chana (ostatniego w dziejach Mongolii).

• 1921 r. - Sowiecka Armia Czerwona, mongolscy komunistyczni partyzanci i armia Republiki Dalekiego Wschodu wspólnie rozbijają wojska Ungerna 6 lipca 1921 r. Według krążących plotek Ungern ukrywa w górach ogromne skarby, ale nikt nie potrafi ich potem odnaleźć, choć wielu będzie próbować.

Sowieci spychają Chińczyków do Kiachty i wkraczają do Urgi. Tworzą komunistyczną partię pod nazwą Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej, której przewodzą D. Suche Bator (1893-1923) i generał C. Czojbałsan (1895-1952). Mongolia zależna od Rosji Sowieckiej i otrzymuje pierwszą konstytucję. Czerwona flaga Mongolii w kolejnych postaciach z lat 1921, 1924 i 1949 nawiązuje do flagi ZSRS. Na fladze występują symbole Słońca i Księżyca, znaki murów obronnych, strzały (trójkąty) i elementy mongolskiej kolczugi (poziome prostokąty). W środku znajduje się symbol dwóch ryb nawiązujących do chińskiego znaku in i jang.

Sowieci nie podejmują otwartej walki z religią, dopóki żyje lamaistyczny przywódca Mongołów Dzebcun Damba VIII. Państwo jest więc w okresie dziwacznej dwuwładzy komunistów i teokratycznego monarchy.

• 1921 r. - Bolszewicy proklamują Krymską Autonomiczną Republikę Sowiecką jako część Rosji Sowieckiej.

• 1921 - 1922 r. - Wybucha konflikt wewnątrz Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej. Frakcja skrajnie lewicowa, której przewodzi Dogsomyn Bodoo chce pełnej nacjonalizacji gospodarki i włączenia Mongolii do Związku Sowieckiego. Przeciwna jest temu frakcja umiarkowana pod wodzą Suche Batora i Czojbałsana postulująca niepodległość Mongolii i gospodarkę częściowo wolnorynkową, zwłaszcza w obszarze rolnictwa, drobnego handlu i rzemiosła. W 1921 r. Dogsomyn Bodoo i jego zwolennicy zostają pozbawieni wszelkich funkcji, usunięci z partii, a potem aresztowani i zamordowani we wrześniu 1922 r.

• 1924 r. - Śmierć Dzebcun Damby VIII (niektórzy podejrzewają morderstwo) otwiera drogę do pełnej komunizacji Mongolii. Szefem państwa jest Balingijn Cerendordż odsunięty 28 listopada, czyli w dniu, kiedy zostaje proklamowana Mongolska Republika Ludowa jako wasal Związku Sowieckiego.

Sowieci kreują kolejnych marionetkowych przywódców państwa wybieranych spośród członków Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej. Nawaandordżijn Dżadambaa rządzi w dniach 28-29 listopada 1924 r., Peldżidijn Genden rządzi do 1927 r., Dżancangijn Damdinsüren do 1929 r., Chorlogijn Czojbałsan do 1930 r., Losolyn Laagan do 1932 r., Amandyn Amar do 1936 r. i Dansrabilegijn Dogsom do 1939 r.

Starzy rewolucjoniści giną jako niebezpieczni dla prosowieckich władz. Odbywa się planowa dewastacja śladów feudalnej historii, zwłaszcza klasztorów i pagód. Mnisi są mordowani, zamykani w obozach koncentracyjnych i wypędzani. Stolica Mongolii Urga albo Nijslel Churee (Stołeczny Klasztor) zostaje przemianowana na Ułan Bator (Czerwony Bohater).

Kraj zamieszkuje 600 tysięcy ludzi, w większości ubogich koczowniczych pasterzy. Nie istnieje ani jeden most, ani jeden kilometr utwardzonej drogi, a zamiast przemysłu są rzemieślnicy (w większości chińscy) pracujący przy klasztorach.

• Początek lat 1930. - Premier Peldżidijn Genden i generał Chorlogijn Czojbałsan zmieniają politykę na zdecydowanie komunistyczną: przeprowadzają nacjonalizację całej gospodarki i przymusową kolektywizację rolnictwa, co niemal natychmiast załamuje mongolską ekonomię i wywołuje niedobory żywności. W rezultacie w 1932 r. wybucha bunt armii, który zostaje stłumiony, a winni surowo ukarani. Na rozkaz Moskwy zwolennicy gwałtownej nacjonalizacji i kolektywizacji zostają wymordowani. Co ciekawe, czystkę przeżywają jednak Czojbałsan i Genden, którzy zmienili poglądy i potrafili przekonać Sowietów, że będą lojalni.

• 1932 r. - Mimo komunistycznego terroru i związanej z nim przerwy w działalności religijnej, mongolscy lamaiści rozpoznają w Tybecie Dzebcun Dambę IX (Dżambalnamdolczojdźidźalcan), który będzie pełnił swoją funkcję do śmierci w roku 2012.

• 1934 r. - Stalin próbuje nakłonić P. Gendena jako jednego z sekretarzy Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej do wymordowania lamaistycznego kleru, lecz Genden odmawia, ponieważ sam jest buddystą. Stalin żąda też, by mongolska armia podlegała sowieckiej. Genden zaś chce wyprowadzenia sowieckich oddziałów z Mongolii. Na rozkaz Stalina Genden zostaje oskarżony o szpiegostwo na rzecz Japonii i w 1936 r. traci stanowisko. Trafia potem „do sanatorium” na Krymie i tam ginie zamordowany w tajemniczych okolicznościach (1937).

Nowym panem kraju zostaje Czojbałsan. Mongolia pod rządami dyktatora zawiera wymuszony pakt wojskowy z ZSRS. Czojbałsan słynie z okrucieństwa, osobistego zabijania przeciwników politycznych i zbezwzględnego posłuszeństwa wobec Moskwy.

• 1937 - 1938 r. - Szczyt antymongolskich represji prowadzonych przez NKWD.

Na rozkaz Stalina ginie większość arystokracji, duchowieństwa i wyższych oficerów. Ich miejsce zajmują na ogół Rosjanie. Buriaci zostają poddani fizycznej eksterminacji. Najsławniejszy rewolucyjny poeta Mongolii, Nacak-dorcz, ginie zamordowany przez „nieznanych bandytów”. W Mongolii zostaje zamordowanych 30 tysięcy arystokratów, mnichów i inteligencji jako „klasowych wrogów komunizmu”, co stanowi ok. 3% całej populacji kraju. Czojbałsan na życzenie Stalina każe zburzyć przydrożne szamanistyczne kapliczki ovoo, buddyjskie stupy i ok. 800 świątyń, zwłaszcza buddyjskich, przy okazji paląc bezcenne zbiory literatury i dzieła plastyczne. Pozbawia Mongolię większości zabytków. Na przykład w klasztorze w Karakorum ocaleją tylko trzy budynki, które zostaną udostępnione turystom dopiero w roku 1965.

• Od 1939 r. - Czojbałsan jest premierem Mongolii.

Postępuje stalinizacja i rusyfikacja kraju. Oznacza to polityczną zależność Moskwy, rosyjski alfabet (w chińskiej Mongolii Wewnętrznej nadal używa się alfabetu ujgurskiego), rosyjską wódkę, sowieckie szkolnictwo i zapożyczenia językowe, nowoczesną technikę i idee, lecz niestety przesiąknięte komunizmem. Na przykład Czyngis-chana Sowieci pomijają lub przedstawiają wyłącznie jako okrutnego, krwawego satrapę.

I Sowieci, i Chińczycy chcą osłabić poczucie odrębności Mongołów. Chińczycy zakazują na przykład tradycyjnych polowań z orłem, co wywołuje klęskę ekologiczną: myszoskoczki wyjadają trawę na Gobi, powodując erozję gleb (Chiny zniosą zakaz pod koniec XX w., aby zmniejszyć populację groźnych gryzoni).

• 1939 r. - Armia sowiecka i mongolska pod wodzą Żukowa zatrzymuje atak japońskiej Armii Kwantuańskiej nad rzeką Chałchyn-goł.

• Do 1940 r. - Rząd ZSRS usuwa ze Stepów Kaspijskich oznaki panującego tam wcześniej buddyzmu wyznawanego przez Kałmuków. Sowieci niszczą około stu często zabytkowych świątyń i aresztują wszystkich lamów.

• 1942 r. - Powstaje pierwszy mongolski uniwersytet w Ułan Bator zorganizowany na wzór sowiecki i oparty na ideologii stalinizmu.

• 1943 r. - Stalin każe przesiedlić Kałmuków na Syberię, oskarżając ich o współpracę z Niemcami.

Dopiero w 1957 r. ci, którzy przeżyli zsyłkę zaczną stopniowo wracać do dawnych siedzib na Stepach Kaspijskich.

Podobny los spotka Tatarów krymskich, dońskich Niemców oraz wszystkich muzułmanów w europejskiej części Rosji, oprócz lojalnych i mocno zrusyfikowanych Tatarów z Kazania.

• 1945 r. - Związek Sowiecki zmusza Chiny do zgody na przeprowadzenie referendum na terenie Mongolii Zewnętrznej. Większość Mongołów opowiada się za uniezależnieniem od Chin. Mongolscy politycy próbują przekonać mocarstwa, aby oderwały od Chin również Mongolię Wewnętrzną, lecz bezskutecznie.

5 stycznia 1946 r. Chiny oficjalnie uznają niepodległość Mongolii.

Po proklamowaniu komunistycznych Chin w roku 1949 Pekin znów ogłosi Mongolię swoim protektoratem, lecz pod naciskiem ZSRS wycofa się z tych roszczeń. W roku 1952 władze chińskie nawiążą oficjalne stosunki dyplomatyczne z Mongolią jako samodzielnym państwem, a w roku 1961 Mongolia stanie się członkiem ONNZ.

• 1952 - 1984 r. - Jumdżaagijn Cedenbał (1916-1991), były współpracownik Suche Batora, jest premierem Mongolii po śmierci Czojbałsana.

Ciało Czojbałsana zostaje zabalsamowane i umieszczone w ogromnym mauzoleum w Ułan Bator, które jest miastem namiotów i prowizorycznych bud, a jedyne murowane budynki to teatr, hotel, uniwersytet i mauzoleum.

Mongolia pod władzą prosowieckich komunistów staje się krajem nędznych ruder, a gospodarka Mongolii jest sztucznie podtrzymywana przez ZSRS, ponieważ sama nie jest w stanie przetrwać, zwłaszcza po jej znacjonalizowaniu.

• Po 1956 r. - Mimo wrogości Moskwy i prześladowań w ZSRS powstają tatarskie organizacje narodowe.

• 1984 r. - Cedenbał zostaje zmuszony do rezygnacji ze stanowiska premiera i wykluczony z Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej, ponieważ zmieniła się polityka w Związku Sowieckim. Ostatnie lata życia spędzi w Moskwie. Nowym szefem komunistycznej partii i państwa mongolskiego zostaje Dżambyn Batmönch.

• 1989 r. - Początek zmian w Mongolii zmierzających do demokratyzacji i zniesienia komunizmu. Realną władzę w kraju, zamiast dotychczasowych komunistycznych dyktatorów zależnych od Moskwy, przejmują prezydent i mongolski parlament Wielki Churał. W 1990 r. Mongolia staje się oficjalnie republiką parlamentarną. wprowadza system wielopartyjny, przywraca wolność religijną i własność prywatną. W 1992 r. ostatnie odziały rosyjskie opuszczają granice Mongolii.

Kraj jest skrajnie ubogi, pozbawiony jakichkolwiek utwardzonych dróg, zabudowany architektonicznymi potworkami socrealizmu i zaludniony przez prymitywnych nomadów. Odcięcie sowieckiej pomocy powoduje nagłe zubożenie Mongołów, którzy żyją niemal tak samo, jak ich przodkowie 700 lat temu. Jedyne produkty, jakie importują z Chin lub Rosji to mąka, herbata i sól. Cała reszta potrzebnych towarów jest produkowana w Mongolii, lecz zaspokajają one tylko elementarne potrzeby. Kraj niemal nie ma przemysłu. Nic zatem dziwnego, że Mongołowie na ogół dobrze wspominają czasy sowieckiej dominacji, które kojarzą się im ze względnym dobrobytem. Mongolia jest najrzadziej zaludnionym krajem świata (ok. 2,5 miliona ludzi; 1,5 osoby na km²), co oczywiście nie sprzyja rozwojowi, a jej stolica ma zaledwie 680 tysięcy mieszkańców (1994).

Dominujący w Mongolii język chałchaski jest znów zapisywany pismem ujgurskim a nie grażdanką, aby podkreślić właśnie odzyskaną niezależność państwa. Czyngis-chan zostaje uznany za narodowego bohatera, twórcę prawa i organizatora państwa.

Nowa mongolska flaga (od 1992 r.) jest do pewnego stopnia powtórzeniem flagi komunistycznej, lecz bez gwiazdy, którą zastępuje potrójny płomień symbolizujący szczęście.

40% ludności deklaruje areligijność, lecz niemal wszyscy wierzą w magię i demony typowe dla szamanizmu.

Procesy wyzwalania się od komunizmu zachodzą też wśród mongolskich i tureckich narodowości w Rosji. Niektóre ludy żądają niepodległości, chociaż niemal wszędzie na własnym terytorium stanowią mniejszość liczebnie i kulturowo (zwłaszcza językowo) zdominowaną przez Rosjan.

• Początek XXI w. - Po odejściu Sowietów z Mongolii ruszyły głębokie (ponad 2 km) kopalnie miedzi i złota eksploatowane dzięki sprzętowi importowanemu z Japonii i innych krajów dysponujących zaawansowaną technologią. Na przykład na Gobi w 2013 r. powstaje wielka kopalnia miedzi Oyu Tolgoi. W krótkim czasie Mongolia bogaci się, a Ułan Bator osiąga milion mieszkańców i przekształca się w nowoczesną metropolię.

W roku 2000 powstaje Partia Demokratyczna, a w 2010 komuniści zmieniają nazwę niesławnej Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej na Mongolską Partię Ludową.

• 2008 r. - Do rangi symbolu niepodległej Mongolii urasta budowa gigantycznego (40 m wysokości) pomnika Czyngis-chana na koniu postawionego na dachu muzeum historii Mongolii w Tsonjin Boldog 54 kilometry na południe od Ułan Bator.

• 2019 r. - Według spisu ludności Mongolię zamieszkuje ponad 3,2 miliona ludzi, z czego 95% stanowią etniczni Mongołowie, a 5% Kazachowie. 53% mieszkańców wyznaje buddyzm (lamaizm), ponad 38% stanowią bezwyznaniowcy, 3% to muzułmanie i prawie 3% szamaniści.

Poza politycznymi granicami Mongolii pozostają Mongolia Wewnętrzna stanowiąca prowincję Chin oraz Buriacja podporządkowana Federacji Rosyjskiej. W obu krajach ludność mongolska jest liczna i świadoma swojej narodowej tożsamości.

← Scytowie, Siung Nu i Hunowie, Turkuci, Kaganat, Awarowie, Chazarowie, Ujgurowie i Kara KitajAzja Środkowa i Kazachstan po upadku Mongołów →