Baktria, Sogdiana, Merw, Kuszanie i Heftalici
VI w. p.n.e. - Powstają pierwsze monarchie: Baktria nad górną Amu-darią, Sogdiana nad Zerawszanem i Merw (Margiana) nad rzeką Murgab.
VI w. p.n.e. - W klinowych tekstach achemenidzkiej Persji pojawiają się pierwsze wzmianki o Baktrii zamieszkanej przez indoeuropejskie ludy tocharskie i dlatego określanej jako Tocharistan (nazwa będzie używana do IV w. n.e.).
Jest to bogaty kraj politycznie podlegający Persji i związany z nią kulturowo. tolicą Tocharistanu jest miasto Baktr (Balch, Balk), stanowiące ważne centrum handlowe na szlaku (przyszły Szlak Jedwabny) między wschodnią i zachodnią Azją
Lata 520. p.n.e. - Wódz Farada organizuje antyperskie powstanie w Azji Środkowej. Bunt zostaje stłumiony przez perskie oddziały, a jego uczestnicy poddani ostrym represjom.
Między 331 - 327 r. p.n.e. - Baktria zostaje podbita przez Aleksandra Macedońskiego i staje się najdalej na północny wschód wysuniętym krajem hellenistycznym (łączącym kultury orientalne, zwłaszcza koncepcję władzy, filozofię i sztukę, oraz tradycje wywodzące się z Grecji i język grecki jako uniwersalne narzędzie komunikacji oraz nauki). Aleksander zakłada miasta, którym nadaje swoje imię, jak na przykład Aleksandria nad rzeką Margus (Murgab).
W ciągu ponad stu następnych lat formuje się charakterystyczna hellenistyczna kultura Baktrii, co znajdzie odbicie w plastyce i na monetach, które często są dwujęzyczne, a ich motywy plastyczne nawiązują do Grecji.
- 329 - 327 r. p.n.e. - Spitamen przewodzi nieudanemu antymacedońskiemu powstaniu w Azji Środkowej.
Jedynie Chorezm potrafi zachować niezależność od najeźdźców z zachodu. Aleksander Macedoński żeni się nawet z miejscową księżniczką Roksaną, aby związać ze sobą miejscową arystokrację.
312 - 306 r. p.n.e. - W wyniku walk diadochów po śmierci Aleksandra cała Azja Środkowa oprócz Chorezmu dostaje się pod władzę Seleucydów. Antioch I Soter zmienia nazwę Aleksandrii na Antiochię (Antiochia Margiana), a po kilku wiekach miasto zyska nazwę Merw. Staje się bogatym centrum handlowym na szlakach z Chin do brzegów Morza Śródziemnego.
306 - 250 r. p.n.e. - Seleucydzi rządzą Baktrią poprzez swoich namiestników.
III w. p.n.e. - Miasto Czacz z potężną cytadelą jest centrum monarchii obejmującej basen północnej Syr-darii. Księstwo przetrwa kilka wieków jako wasal kolejnych potęg zajmujących Azję Środkową
Ok. 250 - 239 r. p.n.e. - Diodotos I rządzący Baktrią jako namiestnik Seleucydów stopniowo uniezależnia się od swego suwerena. Widać to na monetach Diodotosa. Początkowo przedstawiają one głowę Antiocha II i jego imię oraz Apolla jako bóstwo opiekuńcze Seleucydów. Potem monety noszą wizerunek Diodotosa i Zeusa, chociaż napis to ciągle imię Antiocha II. Dopiero trzeci rodzaj monet zastępuje imię władcy Seleucydów imieniem Diodotosa I, co oznacza pełną niezależność Baktrii. Tak wyodrębnia się kolejne hellenistyczne państwo kulturowo związane z Grecją oraz z Indiami i buddyzmem.
W tym samym czasie niezależność zdobywa też inny namiestnik Seleucydów Andragor w Partii (północny Iran).
Lata 230. p.n.e. - Po śmierci Diodotosa I Baktrią rządzi jego syn Diodotos II.
Lata 230. p.n.e. - Koczownicy pod wodzą Arszaka I najeżdżają Partię i Andragor ginie. Odtąd Partią rządzi tocharska dynastia Arszakidów. Diodotos II z Baktrii zawiera sojusz z Arszakiem I rządzącym Partią, aby obronić swoją niepodległość przed Seleucydami. Jednak Diodotosa II obala nie wyprawa Seleucydów, lecz bunt zorganizowany przez Eutydemosa z Magnezji, który był dotąd namiestnikiem Diodotosa II w Sogdianie.
Koniec III w. p.n.e. - Eutydemos I tworzy trwałe zręby królestwa Baktrii jako kraju hellenistycznego.
Chorezm utrzymuje niezależność od Seleucydów.
208 r. p.n.e. - Antioch III Wielki z dynastii Seleucydów najeżdża Baktrię, aby ją zmusić do posłuszeństwa. Armia Eutydemosa przegrywa bitwę nad rzeką Arios i Antioch oblega władcę Baktrii w jego stolicy. Jednak po dwóch latach bezskutecznego oblężenia miasta Baktria Antioch III, pragnąc zachować twarz, musi przyjąć tłumaczenie Eutydemosa, który twierdzi, że nie jest buntownikiem, lecz wręcz przeciwnie obalił zbuntowanego przeciw Seleucydom Diodotosa. Ostatecznie więc Antioch III uznaje królewski tytuł Eutydemosa I i oddaje swoją córkę za żonę Demetriuszowi I, synowi Eutydemosa I. Baktria zaś formalnie zostaje uznana za wasala Seleucydów, chociaż w rzeczywistości potwierdziła swoją siłę i realnie jest niezależna.
Początek II w. p.n.e. - W Baktrii rządzi Demetriusz I. Zaczyna podboje, zajmując Arachozję (zachodnie pogranicze Afganistanu) i najeżdżając Indie. Zapoczątkowuje Królestwo Indo-Greckie podległe Baktrii obejmujące początkowo zachodnią część Doliny Indusu, lecz potem ekspandujące na wschód.
Lata 170. p.n.e. - W Baktrii rządzi Eutydemos II.
Dochodzi do lokalnych buntów i prób uzurpacji: Agatokles (wnuk Eutydemosa I) ogłasza się samodzielnym królem w baktryjskiej prowincji Paropamisada, a Pantaleon odrywa od Baktrii prowincję Arachozja.
Królestwo Indo-Greckie w Pendżabie jest w tym czasie niemal samodzielne.
Następny król Baktrii Antymachos I Theos najeżdża Paropamisadę oraz Arachozję i jednoczy państwo rozbite za jego poprzednika.
Dokonuje też najazdów na Afganistan i Dolinę Indusu, która znów staje się prowincją Baktrii jako wasalne Królestwo Indo-Greckie pod rządami Demetriusza II, a potem Apollodotosa I i Antymachosa II.
- Ok. 170 r. p.n.e. - Samozwańczym władcą Baktrii ogłasza się jeden z wodzów Demetriusza I i członek rodu Seleucydów Eukratydes I. Zasłynie jako władca, który bije największą złotą monetę w świecie hellenistycznym: stater o średnicy 58 mm. Wzorem swego poprzednika Antymachosa I dokonuje najazdów na Indie. Chodzi między innymi o to, że pendżabskie Królestwo Indo-Greckie nie uznało władzy uzurpatora. Zostaje jednak stamtąd wyparty przez armię indo-greckiego króla Menandra (znanego z literatury buddyjskiej Milindę, 160-145 r. p.n.e.) i musi się pogodzić z niezależnością Indo-Greków.
Ostatecznie Eukratydes I zostaje zamordowany po powrocie z kolejnej wyprawy do Indii, a na tron coraz słabszej Baktrii wstępują kolejno Platon, Eukratydes II i Heliokles.
- Połowa II w. p.n.e. - Koczownicze indoeuropejskie ludy Jüe Czy najeżdżają Azję Środkową i zakładają tu niewielkie państewka.
Partyjski władca Mitrydates I najeżdża i zajmuje tereny Baktrii na zachód od rzeki Arios.
Druga połowa II w. p.n.e. - Podbój osłabionej Baktrii przez Jüe Czy. Na zajętych terenach najeźdźcy organizują kilka drobnych państewek.
Ok. 129 r. p.n.e. - Poseł chiński Czang opisuje Baktrię jako kraj podzielony na kilka księstw Jüe Czy.
Balch jest centrum Baktrii i punktem na Szlaku Jedwabnym, gdzie spotykają się drogi z Samarkandy (Markandy) i Kaszgaru.
- I w. n.e. - Państewka Jüe Czy konsolidują się w królestwo Kuszanów z centrum w Baktrii.
Kaniszka, władca Kuszanów prowadzi liczne podboje, lecz Chorezm zwykle potrafi utrzymać względną samodzielność, choć formalnie uznaje kuszańską dominację.
Kuszanie zajmują Sogdianę (Sogd) na północ od Amu-darii i część północnych Indii. W niektórych częściach kraju, na przykład w Samarkandzie będącej stolicą Sogdiany, następuje chwilowe załamanie rozwoju gospodarczego spowodowane podbojem. Na wschodzie Fergana pozostaje poza granicami państwa Kuszanów.
Druga połowa I w. n.e. - Merw, główne miasto Margiany na Kara Kum, częściowo uniezależnia się od słabnących Arszakidów z Partii. Król Sanabar bije własną monetę. Jego potomkowie utrzymają się na tronie Merwu przez 200 lat. Podstawą państwa jest rolnictwo, hodowla oraz pośredniczenie w handlu między wybrzeżami Morza Śródziemnego, Chinami, Iranem i Indiami.
II w. n.e. - Mutacja bakterii Yersinia pestis wywołującej szczególnie zjadliwą odmianę dżumy.
W ciągu kilku następnych wieków choroba pojawi się na Wielkim Stepie i w Azji Zachodniej, a potem mordercza pandemia dotrze do krajów Morza Śródziemnego, Europy, Indii i Chin.
187 r. n.e. - Załamanie Partii nie powoduje upadku Merwu, który zachowuje ciągłość władzy politycznej.
243 - 273 r. n.e. - Szapur I z perskiej dynastii Sassanidów włącza Merw do swojego państwa.
Koniec III w. n.e. - Perscy Sassanidzi opanowują Merw na południe od Chorezmu i Sogdiany.
Początek V w. - Indoirańscy Heftalici (zwani białymi Hunami) rozpoczynają podbój Azji Środkowej i podporządkowują sobie Kuszanów. Pociąga to za sobą gospodarczy upadek miast Baktrii. Dopiero po kilkudziesięciu latach perscy Sassanidzi opanowują Baktrię i powstrzymują napór Heftalitów.
450 r. - Sassanidzki władca Persji Jezdegerd II pustoszy państwo Kuszanów podległe Heftalitom. Następuje ostateczny upadek Kuszanów.
467 - 480 r. - Heftalici zdobywają Sogdianę. Azja Środkowa zostaje zdominowana przez Heftalitów, których władza sięga aż do Gandhary w Indiach. Ich stolicą jest Balch.
VI w. - Na handlowym szlaku z Chin do Bizancjum (Szlak Jedwabny) rozwija się szereg miast, na przykład Taraz i Czimkent (nazwa oznacza darniowe miasto od murów okładanych darnią) na zachód od Tien Szan czy Turkiestan nad Syr-darią.
Od połowy VI w. - Pierwsze najazdy Zachodniego Kaganatu Tureckiego na Heftalitów. Król Gaftar bezskutecznie próbuje przeszkodzić zawarciu przymierza turecko-perskiego.
Druga połowa VI w. - Po siedmiodniowej bitwie pod Bucharą Turcy opanowują północ państwa Heftalitów. Nowy władca Heftalitów, Fagonisz, oddaje się pod opiekę Persji.
Bitwa pod Bucharą stanowi punkt zwrotny w dziejach, ponieważ od tego momentu zaczyna się intensywne tureckie osadnictwo w Azji Środkowej. Stopniowo słabnie żywioł indoeuropejski. Gdyby Heftalici zwyciężyli, języki tocharskie mogłyby utrzymać dawną pozycję przynajmniej do najazdu muzułmanów.
- Koniec VI w. - Heftalicki król Achszunwar próbuje prowadzić politykę niezależną od Persji, co jednak kończy się perskim atakiem i śmiercią władcy. Heftalici ostatecznie tracą niepodległość.
Północna część Azji Środkowej znajduje się pod panowaniem Turków. Tureccy władcy popierają handel, więc sławni sogdyjscy kupcy nadal wędrują po całej Azji Środkowej. Wożą między innymi jedwab z Chin do Bizancjum. Narasta jednak konflikt z Persją, która niechętnie widzi obcych kupców przejeżdżających przez jej terytorium.
583 - 586 r. - Abruh organizuje antytureckie powstanie Tocharów w Azji Środkowej; zakończone klęską, która jeszcze przyspiesza proces turkizacji.
Początek VII w. - W Sogdianie istnieje konfederacja indoeuropejskich plemion z centrum w Kesz. Źródłem dochodów jest rolnictwo oparte na systemie irygacyjnym doprowadzającym wodę z rzeki Zerawszan (po tadżycku Niosąca Złoto). Nad Zerawszanem rozwija się miasto Samarkanda: obok rolnictwa źródłem dochodów jest hodowla, rzemiosło i handel.
629 r. - Chińczyk Hüan Tsang przebywa w Sogdianie i dość dokładnie opisuje ją w swoich wspomnieniach.
VII w. - Sogdiana przekształca się w królestwo ze stolicą w Samarkandzie, formalnie zależne od Turków. Samarkandzie podlega też kilka mniejszych monarchii, w tym Kesz (od 650-655 r.).
Rozległy obszar pomiędzy rzekami Amu-darią i Syr-darią od VII w. jest określany grecką nazwą Transoksanii (od Oxus, starożytnej nazwy Amu-darii), a Arabowie nazywają go Mawarannahr.
VII/VIII w. - Stopniowy podbój Azji Środkowej przez Arabów.
VIII w. - W okolicach Syr-darii działa Korkyt (Korkud), stepowy poeta, kompozytor i mistrz gry na kobyz, instrumencie smyczkowym popularnym wśród późniejszych Kazachów. Z czasem stanie się bohaterem wielu legend.
710 r. - Król Gurek z Sogdiany walczy z Arabami.
712 r. - Arabowie zdobywają Samarkandę. Niektórzy Sogdyjczycy z miasta Tendżikent pod naporem Arabów uciekają w górę rzeki Zerawszan. Tam, na wzgórzu Mug, budują swoją ostatnią twierdzę, lecz i ona zostanie zdobyta i obrabowana przez Arabów po dwumiesięcznym oblężeniu. Odtąd Sogdyjczycy przestają istnieć jako odrębny lud. Przekształcają się w Tadżyków, a tylko nieliczni w głębi gór zachowają dawny sogdyjski język aż do XX w. (ok. 3000 osób).
712 - 715 r. - Konfederacja Zachodniego Kaganatu Tureckiego, Sogdiany i Fergany przeciw Arabom.
Konfederatom sprzyja Tybet zainteresowany odepchnięciem muzułmanów. Mimo to do 715 r. Kutajba ibn Muslim podbija całą Azję Środkową.
720 - 722 r. - Wielkie antyarabskie powstanie w Sogdianie kończy się okrutną rzezią ludności. Ciągłe niepokoje w tym rejonie będą trwać do końca stulecia.
726 r. - Chiński podróżnik Hoj Czao przebywa w Sogdianie i opisuje ją jako kilka księstw zależnych od Arabów. W tym czasie miasto Buchara uniezależnia się od Samarkandy.
751 r. - Decydująca bitwa pod Atlasz. Arabowie pokonują armię Kaganatu Tureckiego.
Gdyby chińska dynastia Tang była silniejsza i chciała zaangażować się w sprawy Azji Środkowej, być może zdołałaby wraz z Tybetem pokonać muzułmanów. Wówczas zoroastryzm i buddyzm utrzymałyby dominującą pozycję, a Chiny polityczne wpływy w Azji Środkowej. W tej sytuacji jednak zaczyna się intensywna islamizacja kraju i Azji Środkowa zostaje włączona do kręgu kultury muzułmańskiej. Wykształcone grupy społeczeństwa uczą się arabskiego, inni zaś, nawet pisząc po turecku, posługują się arabskimi literami.
Dawni Sogdyjczycy przekształcają się w Tadżyków, zachowując swój indoeuropejski język w formie bardzo podobnej do perskiego. Używają arabskiego alfabetu i przyjmują islam.
Od wschodu napływają Oguzowie (nazwa od ich legendarnego wodza i założyciela Oguza) reprezentujący ludy tureckie.