San Agustin, Chibcha-Muisca i Tairona
3000 - 1000 r. p.n.e. - Kultury rolników w okolicach Przesmyku Panamskiego utrzymują kontakt zarówno z cywilizacjami Ameryki Środkowej jak również Andów.
Ok. 1000 r. p.n.e. - Na północ od równika kształtuje się miasto San Agustin pozostające pod wpływem kultur andyjskich. Rozwija się tu rolnictwo, kamienna rzeźba szczególnie znana z postaci zwierzęco-ludzkich oraz salamander i żab, które są symbolami życiodajnego deszczu.
W tym samym okresie na północ od San Agustin rozwija się podobna kultura Tierradentro. Jej charakterystyczną cechą są bogate, szybowe groby i duże, gliniane urny z prochami zmarłych. Czasem w jednym grobie może się znaleźć nawet 100 urn.
Zarówno w San Agustin jak w Tierradentro jest dobrze rozwinięta sztuka obróbki metali (złoto, miedź) i kamieni.
Połowa 1. tysiąclecia p.n.e. - Ludy Chibcha zdobywają dominującą pozycję w rejonie Przesmyku Panamskiego. Rozwijają rolnictwo, bogatą ceramikę i rzeźbę. Początki ekonomicznego zróżnicowania społeczeństwa oznaczają formowanie się pierwotnych jednostek politycznych.
500 - 250 r. p.n.e. - Szczytowy okres kultury San Agustin ze słynnymi wielkimi kamiennymi rzeźbami. Poprzez migracje ludności i dalekosiężny handel San Agustin jest pomostem między centrami kulturowymi w Andach oraz plemionami Chibcha na północnym zachodzie i Tairona w stronę Morza Karaibskiego.
1. tysiąclecie n.e. - Na południe i wschód od Przesmyku Panamskiego istnieje szereg rolniczych państw.
Ich mieszkańcy obok uprawy ziemi zajmują się rybołówstwem. Wysoko rozwinięte jest również rzemiosło: ceramika, obróbka metali szlachetnych, kamieni (na przykład słynne szmaragdy z okolic Musso) i muszli. Kwitnie handel sięgający aż Ameryki Środkowej (eksport szmaragdów w zamian za bawełnę i złoty pył).
Na południe od Przesmyku Panamskiego ludy Chibcha wytwarzają szereg bardzo do siebie zbliżonych państewek określanych wspólną nazwą Muisca (Muysca, Muexca) oznaczającą ludzi. Utrzymują one ścisłe handlowe kontakty z Tairona nad Morzem Karaibskim. W obu kręgach kulturowych, Tairona i Muisca, jest uprawiany kult Słońca i Księżyca. Z kultem religijnym wiąże się składanie ofiar z ludzi podczas różnych ceremonii, zwłaszcza koronacji nowego władcy i dla podtrzymania istnienia świata. Doskonale rozwinięte jest złotnictwo, ceramika, rzeźba i działają kopalnie kamieni szlachetnych.
Wśród Chibcha-Muisca znana jest też legenda o białym, brodatym bogu Bochica (analogia z mitami Ameryki Środkowej i Andów), który przybył niegdyś ze wschodu, ozdabiał swój strój krzyżykami i uczył ludzi dobra. Jego wrogiem był zły i chciwy bóg Chibchacum - patron wszystkich pracujących ze złotem.
1. tysiąclecie n.e. - W górach Sierra Nevada nad Morzem Karaibskim (na wschód od Przesmyku Panamskiego) zaczyna się rolnicza kultura Tairona łącząca elementy andyjskie oraz środkowoamerykańskie. Charakterystyczne są wielkie gliniane urny służące do grzebania zmarłych. Postępuje rozwarstwienie społeczeństwa. Zaczyna się rozwój metalurgii (wytop złota a potem miedzi) i wytwarzania biżuterii.
Od połowy 1. tysiąclecia n.e. - Postępuje centralizacja władzy wśród Muisca: coraz większe państwa wchłaniają słabszych sąsiadów.
X - XI w. - Kultura Tairona (nazwa ludu Taironi znaczy Złotnicy) na południe od Morza Karaibskiego wchodzi w okres rozkwitu. Jej podstawą jest rolnictwo oparte głównie na uprawie kukurydzy. Pola Taironów znajdują się na terasach wycinanych w zboczach gór i wzmacnianych kamiennymi murami, które zapobiegają spływaniu gleby. Rozwinięty system irygacyjny zapewnia wodę dla pól i zapobiega powodziom, co jest istotne w rejonie ogromnych opadów deszczu. Ze strumieni spływających do Morza Karaibskiego Taironowie wypłukują drobiny złota, które staje się jednym z ich głównych bogactw. Opracowują ciekawy stop złota, miedzi i ewentualnie srebra, z którego wyrabiają biżuterię.
Na odpowiednio przygotowanych, ściętych i wzmocnionych szczytach gór Taironowie budują kamienne miasta zamieszkane nawet przez kilka tysięcy ludzi. Wokół tworzą utwardzone kamienne drogi, ścieżki i schody prowadzące do innych osad, na pola lub nad morze. Handlują z mieszkańcami wybrzeża Morza Karaibskiego, którzy wysyłają w góry ryby, sól i muszle, a w zamian otrzymują złoto, kamienie szlachetne, bawełnę i kukurydzę.
- XV - początek XVI w. - Na terenie Muisca istnieje 9 państw: Sachica, Tinjaca, Chipta, Saboya, Guantena, Tundara, Iraca sławne z artystów i kapłanów, Tunja (zwane też Zaque od tytułu władców) i Bogota.
Najsilniejsze są Tunja i Bogota rywalizujące o prymat. Ich walka polityczna ma też wymiar religijny, ponieważ władcy Zaque rządzący Tunja wywodzą się od boga Słońca, a władcy Bogoty, tytułujący się Zipa, uważają się za potomków Księżyca.
Początek XVI w. - Bogota (w języku plemion Chibcha - Koniec Kraju Rolniczego) podbija niemal cały obszar Muisca. Jej władcy są na drodze do pełnego zjednoczenia plemion Muisca, kiedy pojawiają się Hiszpanie i przerywają ten proces.
Lata 1530. - Hiszpanie przybywający w góry Sierra Nevada odkrywają wysoko rozwiniętą kulturę i państwo Tairona. Stolica kraju znajduje się w mieście Pueblito, gdzie istnieją szerokie ulice oraz duże, bogate domy. W Pueblito znajduje się centrum lukratywnego handlu sięgającego od Ameryki Środkowej i Karaibów do Andów i Amazonii. Mieszkańcy miasta trudnią się rzemiosłem, a okolice zajęte przez rozległe terasy na stokach wzgórz umożliwiają uprawę ziemi. Sieć kanałów nawadniających zaopatruje pola w wodę.
Kultura Tairona jest znana ze wspaniałej kamiennej rzeźby w odróżnieniu od większości innych kultur północnych krańców Andów. Jednak szczególny zachwyt i niepohamowaną chciwość Hiszpanów wzbudzają wyroby jubilerskie ze złota i kamieni szlachetnych. Hiszpanie odnotowują, że niemal każdy w plemieniu Tairona nosi ciężką, złotą biżuterię, chociaż w rzeczywistości biżuteria jest wykonana ze stopu złota i miedzi (przez Hiszpanów nazwanego tumbago). To jednak nie przeszkadza, aby powstała legenda o złotym mieście El Dorado (po hiszpańsku Złociste), gdzie niemal wszystko ma być zrobione ze złota. Poszukiwania tego miasta lub krainy będą trwały aż do pierwszej połowy XX w.
Lata 1530. - Hiszpanie odkrywają bogate państwa Muisca.
1536 - 1538 r. - Tairona zostają podbici i ostatecznie zniszczeni przez hiszpańską wyprawę znad Morza Karaibskiego, której przewodzi Gonzalo Jimenez de Quesada (1509-1579) maszerujący na Bogotę.
Lata 1540. - Hiszpańscy konkwistadorzy niszczą Bogotę oraz inne miasta Muisca, szukając legendarnej krainy El Dorado. Słyszeli niemal niewiarygodne opowieści o kraju, gdzie władcy podczas koronacji są posypywani złotym pyłem i potem zmywają go w pewnym jeziorze. Legenda okazuje się prawdziwa, bo Zipa rzeczywiście dokonują tego w jeziorze Guatavita oraz w kilku innych (Fuquene, Siecha). Na ich dnie faktycznie spoczywa warstwa złota nagromadzonego podczas kolejnych ceremonii. Jednak próby wydobycia złota z jeziora podejmowane przez Hiszpanów w ciągu następnych stuleci przynoszą zyski raczej niewielkie w porównaniu do poniesionych kosztów. Ogromne ilości kruszcu dużo łatwiej można zdobyć w plądrowanych miastach.
XVI - XVIII w. - Podbite i obrabowane przez konkwistadorów kultury Tairona i Muisca upadają zniszczone ostatecznie przez misjonarzy, którzy wprowadzają katolicyzm oraz przez agresywnych osadników z Europy, którzy odbierają Indianom ziemię uprawną, a samych właścicieli przepędzają lub mordują. Część ludu Tairona wycofuje się z niższych terenów w trudniej dostępne góry, gdzie przetrwa aż do XX w. jako plemię Koga (Kagaba). Chibcha-Muisca zaś zanikają w XVIII w.
Podbite obszary stają się posiadłościami hiszpańskimi pod nazwą Nowa Granada, a w XIX w. wejdą w skład Kolumbii.