Anasazi i Pueblo
1. tysiąclecie p.n.e. - Na suchej, półpustynnej Wyżynie Colorado powstaje kultura wyplataczy koszów tworzona przez ludność Anasazi (w języku Nawajów ta nazwa oznacza ludzi starożytnych) posługującą się językiem z grupy aztec-tano.
Anasazi zajmują się zbieractwem i myślistwem, używają też wymyślnych pułapek na zwierzęta. Istotnym składnikiem pożywienia są nasiona i owoce, na przykład strąki Prosopis i owoce kaktusów. Charakterystyczną cechą tej kultury jest zaawansowana sztuka tkania i plecionkarstwo (kosze i maty). Anasazi mieszkają w ziemiankach, czyli częściowo wkopanych w ziemię drewnianych chatach lub w jaskiniach. Z czasem łuk zastępuje dzidę jako główna broń dalekiego zasięgu.
II w. p.n.e. - VII w. n.e. - Plemiona Anasazi kontynuują tradycje kultury wyplataczy koszów, tworząc kilka lokalnych kultur archeologicznych.
Rozprzestrzenia się uprawa przejętej z południa kukurydzy. Poza tym Anasazi uprawiają między innymi fasolę i dynię, a także hodują indyka. Używają psów jako stróżów domów oraz zwierzęta myśliwskie. Rytualny kanibalizm jest powszechną praktyką aż do końca istnienia lokalnych kultur Anasazi.
Jedna z nich to kultura Hohokam w rejonie rzeki Colorado utrzymująca kontakty z cywilizacjami Ameryki Środkowej: przejmuje na przykład owalne boiska do gry w piłkę i wzory ceramiki. Ludzie Hohokam budują domostwa z drewna i gliny, które tworzą rozproszone osady.
Natomiast nieco młodsza, rolnicza kultura Mogollon rozwijająca się na wschód od Hohokam aż do Wyżyny Meksykańskiej wyróżnia się biało-czarną ceramiką z przedstawieniami owadów i większych zwierząt oraz figur geometrycznych.
VI - VII w. - Plemię Anasazi reprezentujące kulturę Mogollon rozwija budownictwo oparte nie tylko na tradycyjnym drewnie, lecz także z użyciem cegieł adobe i piaskowca łączonych gliną, a dachy pokrywają trzciną. Domostwa są częściowo wkopane w ziemię lub budowane jako nisze i tunele wykute w skalnych zboczach. Położenie domów wysoko na zboczu kanionu, często nabudowanych jeden nad drugim i chronionych od zewnątrz przez murowane kamienne ściany zapewnia bezpieczeństwo przed atakami.
Powstają duże osady zamieszkane przez kilkaset osób na przykład w Chaco Canyon (późniejszy Nowy Meksyk).
Od VII w. - Hohokam wchodzą w okres rozbudowanych osad nadal złożonych z drewniano-torfowo-glinianych chat, lecz czasem otaczanych ziemnymi wałami.
VII - XII w. - Na równinie na wschód od górnego biegu Colorado i na zachód od źródeł Rio Grande Anasazi Mogollon zakładają osadę Mesa Verde, która nie jest oparta o skalną ścianę. Są to połączone ze sobą murowane budynki zestawione w krąg. Po zewnętrznej stronie tego kręgu powstaje jednolity, wysoki mur, na który można wspiąć się tylko po drabinie, co zabezpiecza przed ewentualnym atakiem. Od wewnętrznej strony domy mają drzwi i okna wychodzące na wspólny dziedziniec. Pod nimi zaś zostają wykute tunele przeznaczone na spichrze i jako miejsca sprawowania kultu w specjalnych salach zwanych kiva.
Postępuje zróżnicowanie społeczeństwa zależnie od zamożności - kształtuje się klasa bogaczy, czyli arystokracji i kapłanów. Charakterystycznym elementem społecznego życia rolników tego rejonu są bractwa, zwykle o charakterze religijnym. Stanowią dużą siłę polityczną, często wręcz decydującą o losach osady.
VIII/IX w. - Rolnicy Hohokam budują największy w Ameryce Północnej system kanałów nawadniających, dzięki czemu suche pustynne tereny w rejonie rzek Colorado, Gila i Salt zamieniają w pola uprawne.
X w. - Indianie Anasazi z Mesa Verde budują nowe miasto Bonito w Chaco Canyon.
Około roku 1000 zamieszkuje je ponad 10 tysięcy osób. Potem powstają kolejne niezależne osady, rządzone przez lokalną arystokrację, choć największe Bonito pozostanie centrum zarówno w wymiarze ekonomicznym, jak też religijno-duchowym.
Cały obszar Chaco Canyon jest pokryty rysunkami, wśród których pojawiają się graficzne przedstawienia ważnych wydarzeń i ludzi, spirale symbolizujące wieczny cykl oraz rysunki totemów reprezentujących różne klany, na przykład łapa niedźwiedzia czy wizerunek ptaka.
Powstają też linie proste wytyczone na powierzchni ziemi oraz skał. Choć z pozoru wyglądają jak drogi i rzeczywiście niektóre prowadzą do świątyń, stanowią w istocie wielkie obserwatorium astronomiczne i kalendarz. Służą do określania położenia Słońca i innych obiektów na niebie, co wiąże się z kultem solarnym oraz koniecznością precyzyjnego wyznaczania terminów prac rolniczych.
Celom kultowym i kalendarzom służą także kamienne kręgi o średnicy kilku-kilkunastu metrów orientowane zgodnie z kierunkami świata.
Petroglify bywają też obrazami spektakularnych wydarzeń na niebie, Na przykład w XI w. artysta-astronom z ludu Hohokam rysuje na skale charakterystyczny rozbłysk w konstelacji Skorpiona, który odpowiada supernowej z 1006 r. Rysunek będzie potem obiektem archeologicznym przechowywanym w regionalnym parku White Tanks w Phoenix, stolicy Arizony.
XI - połowa XIII w. - Szczyt rozwoju miast Anasazi. Największe z nich, jak na przykład Mesa Verde, liczą po kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, a wokół tych wielkich ośrodków funkcjonuje kilkanaście lub kilkadziesiąt osad zależnych. W ten sposób Anasazi tworzą ok. 60 rolniczych miast-państw. W skalnych ścianach kanionów wykuwają ukryte refugia, czyli schronienia na wypadek najazdu, a na wysokich skałach budują cylindryczne wieże, które składają się na sieć pokrywającą niemal cały obszar ludu Anasazi. Za jej pomocą mogą przesyłać informacje, a przede wszystkim ostrzegać się przed napadem wrogów. W nocy używają do tego ognisk, a za dnia światła słonecznego odbijanego za pomocą luster z polerowanego pirytu.
Połowa XII w. - Powstaje miasto Oraibi, najstarsza stała osada plemienia Hopi (nazwa oznacza pokojowych ludzi) w ramach ludu Pueblo. Kultura Pueblo jest kontynuacją kultury Mogollon plemienia Anasazi.
Od połowy XII w. - Postępujące wysychanie rejonu rzeki Colorado powoduje zmiany w rolnictwie u Hohokam.
Z drugiej strony w tym czasie Hohokam osiągają szczyt rozwoju technologicznego: metodą traconego wiosku odlewają dzwony z miedzi, rozbudowują system kanałów nawadniających.
XIII w. - Anasazi budują miasto Castle Rock zamieszkane przez ok. 20-30 tysięcy ludzi i zarządzające ponad czterdziestu mniejszymi osadami satelitarnymi.
Ok. 1276 - 1300 r. - Wielka Susza dotyka rejon Colorado.
Kryzys spowodowany przez suszę, wytępienie zwierząt łownych i erozję gleb zniszczonych przez rolnictwo żarowe. Spadek plonów wywołuje głód i kanibalizm podyktowany brakiem żywności a nie, jak dotąd, względami religijnymi. Postępuje wyludnienie miast Anasazi.
XIII/XIV w. - Dodatkowym czynnikiem poważnie osłabiającym osiadłe rolnicze społeczeństwa Anasazi są najazdy koczowników z plemion Apaczów i Nawajów.
W końcu Mesa Verde podobnie, jak inne osady, zostaje opuszczone, a rolnicy przenoszą się na południe. Na skale koło Castle Rock artyści Anasazi pozostawiają rysunki pokazujące walkę z najeźdźcami noszącymi charakterystyczne pióropusze. Według legendy opowiadanej potem przez Indian Hopi właśnie tam rozgrywa się ostatnia wielka bitwa. Mieszkańcy miasta odeszli wcześniej na południe, a pozostali tylko wojownicy, którzy mieli zatrzymać wroga. Zmagania trwały podobno wiele dni i doprowadziły do strasznej rzezi po obu stronach. W końcu napastnicy zostali rozbici, ale zwycięscy Anasazi byli tak zdziesiątkowani i wycieńczeni, że zdecydowali się ostatecznie opuścić Castle Rock.
Od XIII/XIV w. - Część plemion Hohokam porzuca dotychczasowe siedziby.
Ich miejsce w rejonie Colorado między rzekami Gila i Salt zajmuje plemię Pima częściowo pochodzące od Hohokam (w języku Pima nazwa Hohokam oznacza Tych, Którzy Zniknęli).
Przez trzy następne wieki aż do przybycia białych kolonizatorów rolnicze społeczeństwa Pima będą musiały walczyć z naporem Apachów. Nieprzypadkowo w XIX w. Pima będą pomagać Amerykanom podczas wojen z Apachami. Dzięki dobrym relacjom z kolonizatorami a potem Amerykanami przetrwają i w początkach XXI w. populacja Pima będzie liczyła ok. 11 000 ludzi.
Od XIII/XIV w. - Na południowym krańcu Gór Skalistych dominuje kultura Pueblo jako kontynuacja tradycji Anasazi.
Podstawą gospodarki jest rolnictwo - kukurydza, fasola, dynia i bawełna oraz hodowla indyka. Wzorem miast Anasazi ludność Pueblo buduje warowne osiedla z kamieni, adobe i gliny złożone z prostokątnych domów zestawionych razem tak, aby tworzyły jednolity mur przyczepiony do skały. Po drabinach wchodzi się na dach, gdzie jest otwór prowadzący do wnętrza domu. Domki znajdują się zwykle jeden na drugim, tworząc wznoszące się do góry terasy. Z płaskich dachów łatwo jest bronić się przed napaścią. Osiedla powstają na ogół na stromych, skalistych zboczach gór opierając się tylną ścianą o skałę, w której wykuwa się dodatkowe pomieszczenia, w tym podziemne świątynie kivu. Z czasem miasta Pueblo osiągają rozmiary porównywalne z Mesa Verde jak na przykład Oraibi i Betata Kin.
Indianie Pueblo opierają swoją egzystencję na kukurydzy, co wyraża się między innymi w ich opowieściach o Boginiach-Matkach, Kobiecie Niebieskiej Kukurydzy i Dziewicy Białej Kukurydzy, które przyniosły ludziom święte zboże. Dla Pueblo kukurydza jest amuletem, fetyszem i symbolem życia.
1540 r. - Pierwszy kontakt Pueblo z Hiszpanami: wyprawa Coronado dociera do indiańskich miast.
Połowa XVI w. - Miasto Oraibi plemienia Hopi ma około 10 tysięcy mieszkańców.
Hopi zachowują tradycje sięgające czasów Anasazi. Opowiadają na przykład o stwórczym bóstwie Taiowa (Tawa), które wyłoniło się z odwiecznej, pierwotnej pustki, oraz o Sotuknangu tworzącym potem cztery lub dziewięć kolejnych światów (najstarszy zwany jest Tokpela lub Tokopella). Znają rozliczne opiekuńcze duchy kachina z jednym z najpopularniejszych, garbatym Kokopelli, który swoją grą na flecie wskazuje drogę do zbawienia. Symbolem duchów są małe laleczki kachina.
1598 r. - Don Juan de Oñate zakłada hiszpańską kolonię obejmującą Pueblo, a stolicą czyni Santa Fe.
Od 1629 r. - Hiszpańscy misjonarze próbują nawracać Pueblo, lecz z niewielkim skutkiem. Zwłaszcza że Hiszpanie siłą narzucają nową wiarę, eksploatują Indian i chcą zniszczyć miejscowe tradycje, co oczywiście wywołuje opór.
1680 r. - Wybucha wielkie powstanie Indian Pueblo pod wodzą charyzmatycznego Pope (wódz od 1675 r.) przeciw osadnikom z Santa Fe. W czasie walk ginie 500 Hiszpanów, a ok. 2000 ucieka do El Paso (nad Rio Grande). Indianie niszczą przedmioty białych, zwłaszcza symbole narzucanego im katolicyzmu. Przy okazji zdobywają konie, dzięki czemu nieco zmniejszają militarną przewagę Europejczyków.
Pope umiera w 1688 r., a wolność Pueblo kończy się w 1692 r., kiedy hiszpańscy żołnierze i misjonarze przemocą łamią bunt. Indianie zachowują jednak pewną autonomię.
Od 1700 r. - Nawajowie zajmują tereny Hopi na południe od rzeki Colorado.
W ciągu następnych dwustu lat Nawajowie stopniowo zajmują obszar wokół siedzib Hopi i przenikają na ich terytorium.
Od 1848 - 1850 r. - Podbój przez Stany Zjednoczone i kalifornijska gorączka złota powodują gwałtowny napływ białych na tereny Pueblo. W tej sytuacji wybuchają konflikty a nawet lokalne walki z przybyszami, którzy stopniowo zyskują pozycję dominującą. Zakończy je utworzenie rezerwatu w roku 1882, lecz indiańska kultura a szczególnie religia stopniowo zamierają. Szerzą się różne formy chrześcijaństwa.
1898 r. - Epidemia przywleczonej przez białych ospy dziesiątkuje Hopi, co ostatecznie przypieczętuje ich klęskę.
XX/XXI w - Ok. 55 tysięcy Indian Hopi mieszka w 20 rezerwatach na obszarze stanu Nowy Meksyk.